پاسخ:

مقدمه

یکی از اصول اساسی قرآن کریم، انسجام و هماهنگی در آیات آن است، چراکه خود قرآن فرموده است:

 «آیا در قرآن نمی‌اندیشند تا به هماهنگی آیات آن پی ببرند و دریابند که آن از جانب خدا نازل شده است‌؟ اگر قرآن از جانب غیر خدا بود، قطعاً در آن ناسازگاری و ناهماهنگی بسیاری می‌یافتند.»(۱)

 اما در برخی موارد، در نگاه اولیه، آیات ممکن است متعارض به نظر برسند، ازجمله آیات ۳۲ و ۳۳ سوره نور که در ظاهر دو فرمان متفاوت در مورد ازدواج ارائه داده‌اند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر این دو آیه پرداخته خواهد شد.

متن پاسخ:

بررسی آیات ۳۲ و ۳۳ سوره نور

خداوند در آیه ۳۲ می‌فرماید:

 «افراد بی‌همسر را همسر دهید و... اگر فقیر باشند، خداوند آنان را از فضل خود بی‌نیاز می‌سازد و خداوند گشایشگر و داناست.»

 در این آیه، خداوند به مؤمنان توصیه می‌کند که برای ازدواج افراد مجرد اقدام کنند و نگرانی از فقر را کنار بگذارند؛ زیرا خداوند درهای روزی را بر روی آنان باز خواهد کرد. این آیه تأکیدی بر اصل تشویق به ازدواج و اعتماد به فضل الهی دارد؛ و در آیه بعدی می‌فرماید:

 «و کسانی که توانایی ازدواج ندارند، باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان را از فضل خود بی‌نیاز سازد...»

 در این آیه، به کسانی که بنا به هر دلیلی شرایط لازم برای ازدواج را ندارند، دستور داده شده که عفت ورزند.(۲)

رفع تعارض ظاهری:

بنابراین آیه نخست خطاب به کسانی است که بر آن بی‌همسران ولایت دارند(۳) و کسانی که مسئول ازدواج افراد بی‌همسر هستند ازجمله خانواده و جامعه،(۴) که از طریق کمک‌های مالی، پیدا‌کردن همسر مناسب، تشویق به ازدواج و پادرمیانی برای حل مشکلات و موانع این امر، مقدمات ازدواج مجردها را فراهم سازند(۵) و این‌که اگر افرادی که می‌خواهند با یکدیگر ازدواج کنند، فقیر و تهی‌دست باشند شما اصلاً نگران نباشید؛ چراکه خدای متعال آنان را غنی و بی‌نیاز می‏‌سازد.(۶) اما گاهی باوجود تمام تلاش و کوشش خود شخص و دیگران، وسیله ازدواج فراهم نمی‌گردد و خواه‌وناخواه انسان مجبور است مدتی را با محرومیت بگذراند، آیه دوم تکلیف این افراد را روشن کرده که باید عفت پیشه کنند:

 «و آن‌ها که وسیله ازدواج ندارند باید عفت پیشه کنند تا خداوند آنان را به فضلش بی‌نیاز سازد»

 و هیچ عذری برای تن دادن به آلودگی جنسی این افراد پذیرفته نیست، بلکه باید قدرت ایمان و شخصیت و تقوا را در چنین مرحله‌ای آزمود.(۷)

بنابراین میان دو آیه منافاتی وجود ندارد زیرا آیه‏ اوّل امر به مؤمنان، اولیای مجرّدها و مسئولین و متولیان جامعه اسلامی است که سزاوار نیست جوانان را به دلیل فقر و تهی‌دستی مجرد رها کنید و اگر مانع موجود بر سر راه ازدواج، فقر و تنگدستی است نگران نباشید و به فضل الهی امیدوار باشید و با اعتماد به وعده الهی در مورد گسترش رزق، به آنان کمک کنید و شرایط ازدواج آن‌ها را فراهم کنید؛ اما آیه دوّم خطاب به خود مجردها است و سخن در موردی است که به هر دلیل زمینه ازدواج برای شخص فراهم نیست که در اینجا وظیفه عفت ورزیدن است.

نتیجه‌گیری:

میان دو آیه ۳۲ و ۳۳ سوره نور هیچ تعارضی وجود ندارد، بلکه هر یک ناظر به مسئولیت گروهی خاص است. آیه نخست، جامعه و سرپرستان را به تلاش برای تسهیل ازدواج مجردها و رفع موانع اقتصادی تشویق می‌کند، درحالی‌که آیه دوم بر وظیفه فردی تأکید دارد و کسانی را که به هر دلیلی امکان ازدواج ندارند، به حفظ عفت و تقوا فرا می‌خواند. این آیات در مجموع، راهکاری جامع ارائه می‌دهند که هم بُعد اجتماعی و هم بُعد فردی را در موضوع ازدواج و عفت‌ورزی مورد توجه قرار می‌دهد.

پی‌نوشت‌ها:

۱. سوره نساء آیه ۸۲

۲. ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۴۵۸

۳. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت-لبنان، دار احیاء التراث العربی، ج ۷، ص ۴۳۱

۴. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران - ایران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ج ۶، ص ۱۸۲

۵. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۴۵۷

۶. نجفی، محمدجواد، تفسیر آسان، تهران-ایران، اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ج ۱۴، ص ۸۴

۷. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۴، ص ۴۵۹

پاسخ:

چکیده:

هدف اصلی خاورشناسان از مراجعه به قرآن آگاهی از تاریخ صدر اسلام بود؛ اما چون قرآن کتاب تاریخ نبود، به هدف خود نرسیدند. آنان به‌جای اصلاح نگاه نادرست خود، قرآن را نقد و متهم به ناکارآمدی کردند. چنان‌که نولدکه قرآن را کتاب شعر دانسته و چون قواعد شعر در آیات آن مراعات نشده، مدعی شده که قرآن متن ادبی تراز اولی نیست! درحالی‌که مشکل اصلی از ذهنیت اشتباه اوست، نه از قرآن و سبک ادبی منحصربه‌فرد آن.

مقدمه

تئودور نولدکه، ضمن قابلْ‌شمردن ارزش بلاغی قرآن، آن را از نظر زیباشناختی به‌هیچ‌روی اثر تراز اولی نمی‌داند. از نظر او پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌هیچ‌وجه در سبکْ، استاد نیست و این تعصب مسلمانان است که یک تولید معیوب ادبی را تا حد شاهکاری بی‌بدیل بالا برده‌اند. نولدکه معتقد است اگر قرآن بی‌نقص از آب درآمده بود، می‌شد آن را معجزه شمرد؛ چراکه تا پیش از قرآن اثر قابلی در نثر عربی تولید نشده بود و هرچه بود به شعر بود؛ البته از نظر نولدکه نمی‌توان بر پیامبر خرده گرفت که چرا نثری که تولید کرده، معیوب است؛ چرا که کارهای آغازین هیچ‌وقت بی‌نقص نیست. در نوشتار حاضر ادعای نولدکه بررسی و نقد خواهد شد.

چرایی مخالفت مستشرقان با منحصربه‌فرد بودن سبک قرآن

در تحقیقات قرآنی شرق‌شناسان، سبک زیبای قرآن معمولاً نه‌تنها مورد تحسین قرار نگرفته، بلکه مورد تردید واقع شده است. برخی محققان در مقام بیان چرایی این عکس‌العمل خاورشناسان، به عدم تسلط آنان بر علوم ادبی، خصوصاً علم بلاغت، اشاره می‌کنند و آن را دلیلی برای عدم درک زیبایی و اعجاز بیانی قرآن می‌دانند. هرچند این دلیل در مورد برخی از خاورشناسان پذیرفته است، اما در حق مستشرقانی همچون نولدکه که آگاهی کافی از زبان عربی و شعر جاهلی داشته‌اند، پذیرفتنی نیست و باید علت را در جای دیگری جست‌وجو کرد.

 نویسندگان مقاله «بازسازی افق انتظارات خاورشناسان با تکیه بر واکنش زیبایی‌شناختی به قرآن کریم» این مسئله را بررسی و به این نتیجه رسیده‌اند که خاورشناسان معمولاً به دو دلیل درک کاملی از اعجاز بیانی قرآن ندارند:

دلیل1: عدم تطابق انتظارات پیشینی خاورشناسان با قرآن

خاورشناسان پیش از مطالعه قرآن، آثار ادبی مختلفی را مطالعه کرده‌اند و در اثر این مطالعه، انتظاراتی در آنان نسبت به متن ادبی ایجاد شده است. آنان وقتی به سراغ قرآن می‌آیند، ناخودآگاه قرآن را براساس این انتظارات بررسی می‌کنند و هرجایی از آن که با انتظارات آنان براساس باشد، مورد تحسین قرار می‌گیرد و سایر موارد تخطئه می‌‌شوند. نولدکه نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. معیارهای زیبایی‌شناختی او مبتنی بر سبک شعر جاهلی شکل گرفته است. او قرآن را به مثابه شعر مسجع که لازم است طول ابیات آن با هم مساوی و قافیه در همه ابیات آن یکسان باشد، می‌بیند. از نظر او، تطابق و هماهنگی آیات و سوره‌های قرآن با شعر جاهلی به منزله زیبایی و سبک نیکوی آن‌ها به شمار می‌رود و عدم تبعیت از این معیارها، نشانه ضعف بیانی آن‌ها است. به‌عنوان مثال، باور وی به شعر و مسجع بودن قرآن سبب شده از نگاه او عدم یکسانی طول آیات یک سوره نشانه پریشانی آن سوره و عدم اتحاد فاصله یک آیه با فواصل سایر آیات آن سوره، قرینه الحاقی بودن آن آیه باشد.

چنان‌که نولدکه تحت تأثیر ادبیات یونانی که در زمانه‌اش در آلمان به عنوان یک الگو پذیرفته شده بود و همچنین پذیرش مبانی ارسطو و معیارهای او در فن خطابه، انتظار داشت هر سوره آغاز و پایانی مشخص و هر آیه رابطه‌ای منطقی با آیات قبل و بعد خود داشته باشد. او بر این باور است که سوره‌هایی نظیر سوره یوسف که از این قاعده پیروی می‌کنند، از ترکیب زیبایی برخوردار هستند و سوره‌های دیگر که این‌گونه نیستند، زیبا به شمار نمی‌آیند.

اگرچه انتظارات یک خواننده معمولاً به‌صورت ناخودآگاه شکل می‌گیرند؛ اما نباید به یک قاعده الزامی در تمام اشکال ادبی تبدیل شود تا اگر اثری از انتظارات یا مبانی مورد قبول ما تبعیت نمی‌کرد، ضعیف تلقی شود.

دلیل2: بررسی متن ادبی به مثابه سند تاریخی

اگر متن ادبی، نه به مثابه یک پدیده هنری، بلکه به‌عنوان یک سند اجتماعی یا تاریخی، مورد بررسی قرار بگیرد، در این حالت وجوه بلاغی متن در درجه اول از اهمیت، تلقی نمی‌شود. برای نمونه، اگر متنی که دارای عناصر ادبی است، در خدمت اهداف غیرهنری قرار بگیرد، زیبایی‌های آن به چشم نمی‌آیند. زیبایی‌های ادبی قرآن در نظر شرق‌شناسان تحت تأثیر وظایفی قرار گرفته که آنان در پژوهش‌های قرآنی خود به آن‌ها پرداخته‌اند. آنان ﻫﻤﭽﻮن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دﻳﻮان ﺷﻌﺮی را ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ زﻳﺒﺎیی و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاری آن، ﺻﺮﻓﺎً ﺟﻬﺖ استخراج رﺳﻮم ﻣﺮدم یک دوره، بررسی می‌کنند. برای نمونه، هدف ﻧﻮﻟﺪﻛﻪ از بررسی سبک قرآن، ﺑﺎزﭼﻴﻨﺶ ﻣﺠﺪد ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔﺎه‌ﺷﻤﺎراﻧﻪ و اﺛﺒﺎت دیدگاه ﺧﻮد درباره ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺗﺪریجی ﻗﺮآن و ﺗﺒﻌﻴﺖ سبکی ﺳﻮره‌ﻫﺎ از اﺣﻮال ﻣﺆﻟﻒ آن‌ها که از نگاه او پیامبر بوده، اﺳﺖ. هر جا از قرآن که با این نظریه او هماهنگ بوده، سبکش مورد تحسین و مدح قرار گرفته و هرجا هماهنگ نبوده، مأیوس شده و گناه را به گردن ضعف بیانی قرآن انداخته است!(1)

تفاوت کتاب الهی با شاهکار ادبی

کتاب‌های الهی با شاهکارهای ادبی از جهات مختلفی متفاوت هستند. اولین و مهم‌ترین تفاوت در منبع آن‌ها است. کتاب آسمانی همچون قرآن محصول وحی، اما شاهکار ادبی محصول خلاقیت نویسنده است. تفاوت دیگر آن‌ها در هدف و کارکرد است. هدف کتاب الهی هدایت آدمی و کارکرد آن رساندن او به سعادت است؛ اما شاهکارهای ادبی معمولاً با این هدف و کارکرد نوشته نمی‌شوند. سومین تفاوت درباره مطالب آن‌ها است. کتاب‌های الهی معمولاً موضوع واحدی ندارند و به هرآنچه‌که مایه راهنمایی انسان شود اعم از اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، حقوقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... می‌‌پردازند و به‌همین‌دلیل، مباحث گسترده و متنوعی در آن‌ها مطرح است؛ اما شاهکارهای ادبی معمولاً موضوع واحدی دارند و مثلاً فقط در رابطه با یک فرد، حادثه تاریخی، رویداد اجتماعی و... هستند.

قرآن به مثابه یک شاهکار ادبی؟

شاهکار ادبی به اثری نوشتاری گفته می‌شود که به‌دلیل خصوصیات خاص خود، نظیر سبک بی‌نظیر، عمق موضوع، شخصیت‌پردازی دقیق، ساختار محکم، زبان زیبا و خلاقانه، و نوآوری در لفظ و محتوا در ادبیات برجسته شده است. این آثار معمولاً مفاهیم را هنرمندانه منتقل می‌کنند و تأثیرگذار، الهام‌بخش و تغییر‌دهنده هستند. یکی از ویژگی‌های مهم شاهکارهای ادبی، ماندگاری آن‌ها است. این آثار با گذشت زمان همچنان ارزشمند و مورد توجه خوانندگان و منتقدان باقی می‌مانند. هرچند قرآن همه ویژگی‌های لازم برای شاهکار ادبی بودن همچون زیبایی، نوآوری، تأثیرگذاری و ماندگاری را بیشتر از هر شاهکار ادبی دیگری در جهان داشته و همچنان نیز دارد، ولی به نظر می‌رسد شاهکار ادبی به آثاری اطلاق می‌شود که محصول خلاقیت بشری هستند؛ بنابراین، قراردادن قرآن در کنار چنین آثاری، اگر کسر شأن آن نباشد، سبب فزونی رفعت آن نخواهد شد.

نتیجه‌گیری:

مراجعه خاورشناسان به قرآن، نه به‌عنوان کتاب الهی یا اثر ادبی، بلکه با هدف اطلاع از تاریخ صدر اسلام بوده است؛ اما قرآن کتاب تاریخ نیست و به همین دلیل، خاروشناسان به هدف خود نرسیدند. آنان به‌جای این که نگاه نادرست خود به قرآن را نقد و اصلاح کنند، به نقد قرآن روی آوردند و کوشیدند با إعمال تغییراتی در ساختار آن، از جهت ترتیب سور و آیات، به مقصود خود برسند که البته ناکام ماندند. چنان‌که آنان معمولاً پیش از رجوع به قرآن و مطالعه آن، گمان می‌کنند که قرآن نیز کتابی همچون کتاب مقدس سایر ادیان یا دیوان شاعران و... است؛ اما پس از مراجعه به قرآن، آن را متفاوت با ذهنیت خود و همچنین هرکتاب دیگری می‌یابند و درنتیجه، آن را حمل بر ضعف قرآن در مرحله تکوین یا تدوین می‌کنند. برای نمونه، نولدکه قرآن را به مثابه کتاب شعر دیده و توقع داشته آیات آن از نظر ثبات طول، اتحاد فاصله (قافیه) و مسجع بودن همانند ابیات شعر باشند، ازاین‌رو هرکجای قرآن که به ذهنیت خودش نزدیک بوده را تحسین و مابقی موارد را تخطئه کرده و در نهایت، مدعی شده قرآن یک متن ادبی تراز اول نیست. این در حالی است که مشکل از قرآن و سبک ادبی منحصربه‌فرد آن نیست؛ بلکه مشکل از ذهنیت نادرست نولدکه مبنی بر شعرپنداری قرآن و مقایسه نابه‌جای اوست.

پی‌نوشت‌‌ها:

1. دلاور ابربکوه، زهرا و ...، بازسازی افق انتظارات خاورشناسان با تکیه بر واکنش زیبایی‌شناختی به قرآن کریم، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، دوره7، شماره1، 1402ش، صص71-47.

پاسخ:

مقدمه

قرآن کریم، به‌عنوان کتاب آسمانی نازل شده از سوی خدای سبحان، از زمان نزول تا امروز همواره موردتوجه و اهتمام بوده است. حفظ و انتقال دقیق قرآن از نسلی به نسل دیگر، همواره یکی از دغدغه‌های اصلی مسلمانان بوده است. پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، صحابه ایشان با تلاش‌های فراوان، آیات قرآن را جمع‌آوری و در قالب مصاحف شخصی ثبت کردند. بااین‌حال، با گسترش اسلام و افزایش تعداد مسلمانان در مناطق مختلف و در کنار هم بودن تفسیر آیات با خود آیه و... اختلافاتی در قرائت و نگارش قرآن پدید آمد. این اختلافات نه‌تنها باعث نگرانی بزرگان صحابه شد، بلکه وحدت امت اسلامی را نیز تهدید می‌کرد؛ که بزرگان صحابه با درک این خطر اقدام به یکسان‌سازی مصاحف کردند؛ که ما در این نوشتار، به بررسی فرآیند یکسان‌سازی مصاحف، علل و انگیزه‌های اقدام، نتایج و تأثیرات آن بر اصل قرآن و امت اسلامی می‌پردازیم.

پاسخ اجمالی:

یکسان‌سازی مصاحف در دوران خلافت عثمان بن عفان با هدف ایجاد نسخه واحد و معتبر از قرآن انجام شد. پس از گزارش اختلافات قرائتی توسط حذیفه بن یمان، عثمان کمیته‌ای تشکیل داد که قرآن‌های مختلف را جمع‌آوری و نسخه استانداردی تهیه کرد. این کار با مشورت و تأیید امیرالمؤمنین علیه‌السلام انجام شد و این اقدام به تقویت وحدت مسلمانان و حفظ یکپارچگی قرآن انجامید و علمای شیعه بر صحت قرآن فعلی و عدم تحریف آن اجماع دارند.

پاسخ تفصیلی:

فرایند یکسان‌سازی مصاحف:

یکسان‌سازی مصاحف در دوران خلافت عثمان بن عفان، فرآیندی بود که با هدف ایجاد نسخه‌ای واحد و معتبر از قرآن انجام شد. با گسترش اسلام به مناطق مختلف، مسلمانان در قرائت قرآن با اختلافات زیادی مواجه شدند. هر منطقه بر اساس قرائت صحابه محلی خود، قرآن را تلاوت می‌کرد. این اختلافات گاه منجر به تنش‌هایی میان مسلمانان می‌شد. حذیفه بن یمان، یکی از صحابه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، پس از بازگشت از جنگ ارمنستان، این اختلافات را به عثمان گزارش داد و هشدار داد که اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، این اختلافات ممکن است به شکاف بزرگی در امت اسلامی تبدیل شود، پس‌ازاین بود که عثمان پس از مشورت با بزرگان صحابه، تصمیم به یکسان‌سازی مصاحف گرفت.(۱)

تشکیل کمیته یکسان‌سازی:

عثمان برای انجام این کار، کمیته‌ای متشکل از چند تن از صحابه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله ازجمله زید بن ثابت که از انصار بود و سعید بن عاص، عبد اللّه بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث بن هشام که از قریش بودند، تشکیل داد.(۲) گروه توحید مصاحف در سال ۲۵ هجری تشکیل گردید و نخستین اقدامی که از سوی گروه به دستور عثمان انجام گرفت، جمع‌‏آوری تمام نوشته‌های قرآنی از اطراف‌واکناف کشور پهناور اسلامی آن روز بود. در این مرحله، قرآن‌ها پس از جمع‌‏آوری و ارسال به مدینه، به دستور عثمان سوزانده و یا در آب جوش انداخته می‌شدند. آخرین مرحله، ارسال مصاحف استنساخ شده به مناطق و مراکز مهم بود. با ارسال این مصاحف با هرکدام یک قاری نیز از سوی خلیفه اعزام می‌گشت تا قرآن را بر مردم قرائت کند.(۳)

مزایا و معایب احتمالی این اقدام:

این اقدام گرچه موجب ایجاد حساسیت در میان برخی صحابه که به مصاحف شخصی خود اعتماد داشتند و حذف احتمالی حواشی تفسیری موجود در آن‌ها شد، اما مزایای قابل‌توجهی همچون تقویت وحدت و یکپارچگی میان مسلمانان و ایجاد یک مرجع واحد برای قرائت و کتابت قرآن و جلوگیری از گسترش اختلافات قرائتی را به همراه داشت.(۴)

موضع حضرت امیر علیه‌السلام در مورد توحید مصاحف:

مطابق آنچه از حضرت امیر علیه‌السلام نقل شده است عثمان در اقدامات مربوط به جمع‌آوری و تنظیم مصاحف قرآن، همواره با مشورت ایشان عمل کرد و هیچ اقدامی را بدون مشورت با ایشان و دیگر صحابه انجام نداد(۵) و حضرت نیز این تصمیم را تأیید کرده و فرمودند:

 «اگر این مسئله به من واگذار می‌شد، همان کاری را می‌کردم که عثمان انجام داد.»(۶) و همچنین پس‌ازآن که به خلافت رسید نیز، مردم را بر آن داشت تا به همان مصحف عثمان ملتزم باشند و هیچ‌گونه تغییری در آن ایجاد نکنند، حتی اگر اشکالات املایی در آن وجود داشته باشد. این از آن نظر بود که ازآن‌پس هیچ‌کس، به‌عنوان اصلاح قرآن، تغییر و تحریفى در آن به وجود نیاورد. ازاین‌رو حضرتش تأکید فرمود که از امروز هیچ‌کس نباید به قرآن دست بزند و دستور «إنّ القرآن لا یهاج الیوم و لا یحوّل» را قاطعانه صادر فرمود.(۷)

موضع امام صادق علیه‌السلام و درباره این مصحف:

امام صادق علیه‌السلام نیز در واکنش به کسى که در حضور امام عبارتى از قرآن را برخلاف آنچه دیگران قرائت مى‌کردند، قرائت کرد. فرمود:

 «دیگر این‌گونه قرائت مکن و همان‌گونه که همگان قرائت مى‌کنند قرائت نما»

 و نیز در پاسخ به سؤال از نحوه تلاوت قرآن فرمود:

 «قرآن را به همان‌گونه که آموخته‌اید تلاوت کنید»(۸)

اجماع علمای شیعه:

بر همین اساس اجماع علماى شیعه بر این است که آنچه امروزه در دست ماست، همان قرآن کامل و جامع است و هرگز دچار تحریف و تغییر نشده است و قرائت معروف میان مسلمانان همان قرائت صحیح و درستى است که خواندن آن در نماز صحیح است. استناد به نص موجود در تمام موارد، درست است و همان است که بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله وحى شده و چیزى جز این نیست.(۹)

نتیجه‌گیری:

یکسان‌سازی مصاحف در دوران عثمان اقدامی سرنوشت‌ساز بود که با هدف جلوگیری از اختلافات قرائتی و ایجاد وحدت در میان مسلمانان انجام شد. این تصمیم با مشورت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و دیگر صحابه صورت گرفت و بعدها نیز مورد تأیید ائمه معصومین علیهم‌السلام قرار گرفت. تأکید حضرت علی علیه‌السلام و دیگر ائمه معصومین علیهم‌السلام بر قرائت قرآن مطابق با مصحف موجود، نشان‌دهنده این است که نسخه کنونی قرآن، همان وحی الهی بدون هرگونه تحریف، اضافه یا نقصان است و این مطلب مورد اجماع علمای شیعه است.

چکیده:

با افزایش گسترش اسلام، تفاوت‌های قرائتی میان مناطق مختلف باعث نگرانی و ضرورت چاره‌اندیشی مسلمانان شد و فرایند یکسان‌سازی مصاحف در دوران خلافت عثمان بن عفان با هدف ایجاد وحدت در قرائت قرآن و جلوگیری از اختلافات میان مسلمانان انجام شد؛ درنتیجه، کمیته‌ای متشکل از برخی صحابه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، تشکیل شد و پس از گردآوری نسخه‌های قرآنی موجود، مصاحفی را استنساخ کرده و سایر نسخه‌ها را از بین برد. این اقدام، هرچند حساسیت‌هایی در میان برخی صحابه ایجاد کرد، اما به یکپارچگی امت اسلامی و تثبیت یک مرجع قرائتی واحد انجامید. امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نیز با این اقدام مخالفتی نداشت. بر همین اساس، علمای شیعه اجماع دارند که قرآن موجود همان وحی اصیل و بدون تحریف است.

پی‌نوشت‌ها:

۱. ر.ک: معرفت، محمدهادی، علوم قرآن، قم- ایران‌، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، ۱۳۸۱ ش‌، چاپ چهارم، ص ۱۳۵

۲. ر.ک: معرفت، محمدهادی، علوم قرآن، قم- ایران‌، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، ۱۳۸۱ ش‌، چاپ چهارم، ص ۱۳۷

۳. ر.ک: معرفت، محمدهادی، علوم قرآن، قم- ایران‌، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، ۱۳۸۱ ش‌، چاپ چهارم، ص ۱۴۰

۴. ر.ک: معرفت، محمدهادی، علوم قرآن، قم- ایران‌، موسسه فرهنگى انتشاراتى التمهید، ۱۳۸۱ ش‌، چاپ چهارم، ص ۱۳۷

۵. سیوطی، جلال‌الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت-لبنان، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق، ج ۱، ص ۱۶۶

۶. ابن الجزری، محمد، النشر فی القرائات العشر، دارالکتب الاسلامیه ج ۱، ص ۸

۷. محمد بن جریر الطبری، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، القاهره-مصر، دار هجر، چاپ اول ۱۴۴۲ ق، ج 27، ص 104؛ علوم قرآن، معرفت، ص ۱۳۹

۸. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت-لبنان، داراحیاء التراث العربی، چاپ پنجم، ۱۴۰۳ ق، ج ۴، ص ۸۲۱، باب ۷۴

۹. معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۴۲۸ ق، ج ۱، ص ۳۴۳

پاسخ:

مقدمه

توماس کارلایل (Thomas Carlyle) بر پایه ترجمه جورج سیل (George Sale) از قرآن و با تأثیرپذیری از آن، گفته است: من تاکنون کتابی چنین دشوار و پرزحمت در زندگی‌ام ندیده‌ام. انسان در حال خواندن آن هرقدر هم که دقیق باشد، مطالب را با یکدیگر اشتباه می‌کند. به‌طور خلاصه، کتابی است ملال‌آور، درهم‌برهم و گیج‌کننده، ناتمام، بی‌نظم و بی‌قید و خام و ناهنجار.

 در این نوشتار چرایی بروز چنین حالتی برای برخی مستشرقان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

پاسخ اجمالی1

نقدهای خاورشناسان به قرآن غالباً ناشی از تصور نادرست آن‌ها از این کتاب است. آن‌ها با توجه به شناخت قبلی خود با کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان که در حقیقت کتاب تاریخ هستند، انتظار دارند قرآن نیز به‌مثابه کتاب مقدس مسلمانان زندگی پیامبر خدا و مسلمانان صدر اسلام را به‌صورت مفصل و منظم بیان کند و وقتی چنین چیزی را در قرآن نمی‌بینند، قرائت قرآن برایشان خسته‌کننده می‌شود.

پاسخ اجمالی2:

نقدهای خاورشناسان به قرآن معمولاً ریشه در نگاه نادرست آنان نسبت به این کتاب دارد. این افراد با توجه به آشنایی‌ پیشینی با کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان، انتظار دارند قرآن نیز همانند آن‌ها حوادث تاریخی صدر اسلام را شرح دهد. وقتی آن‌ها به قرآن مراجعه می‌کنند و آن را متفاوت با عهدین می‌بینند و انتظارشان برآورده نمی‌شود، گمان می‌کنند مشکل از قرآن است؛ اما حقیقت این است که قرآن به‌عنوان کتاب هدایت انسان‌ها نازل شده و اشاره‌هایش به وقایع تاریخی به‌منظور تحقق این هدف است. به‌جای قرائت به‌عنوان کتابی تاریخی باید آن را به‌مثابه کتاب هدایت خواند و هنگام مواجهه با نقل گزینشی و گزیده حوادث تاریخی در این کتاب باید از خودمان بپرسیم که قرآن چرا به این حوادث اشاره کرده و قصد آموزش چه آموزه‌هایی را داشته است. درواقع، درک عمیق متن قرآن در گرو تغییر نگرش و تعمق در مقاصد و اهداف آن است.

پاسخ تفصیلی:

چرایی ملال‌آور بودن قرائت قرآن برای برخی خاورشناسان

1. نوع خاورشناسان، یهودی یا مسیحی بوده و هستند و به همین دلیل، نگاه آنان به «کتاب مقدس» بر اساس کتاب مقدس دین خودشان شکل گرفته است. آن‌هایی هم که یهودی یا مسیحی نبوده‌اند معمولاً پیش از آشنایی با قرآن با کتاب مقدس مسیحیت آشنا شده‌اند. کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان در حقیقت کتابی تاریخی است. حتی به باور محققان، نویسندگان آن‌ها نیز مورخ بوده‌اند. این کتاب با شرح ماجرای آغاز آفرینش شروع شده و داستان زندگی تک‌تک انبیاء بنی‌اسرائیل را معمولاً به ترتیب تاریخی بیان کرده و در طول تاریخ به‌صورت منظم جلو آمده است. عهد عتیق متمرکز بر داستان قوم بنی‌اسرائیل است و داستان این قوم را از زمان حضرت ابراهیم علیه‌السلام تا زمان تبعید و اسارت این قوم به بابل و بازگشت مجدد به اورشلیم بیان کرده است. محور مطالب عهد جدید نیز زندگی حضرت عیسی علیه‌السلام به‌عنوان منجی بنی‌اسرائیل و چگونگی تعامل این قوم، خصوصاً علمای یهودی، با ایشان است. در ادامه نیز به نقل اعمال حواریون و رسولان صدر مسیحیت و متن نامه‌های آنان می‌پردازد. مستشرقان با چنین نگاهی به کتاب مقدس به سراغ قرآن آمدند و توقع داشتند که قرآن نیز همانند کتاب مقدس خودشان باشد؛ اما قرآن اصلاً آن چیزی نبود که آنان توقع داشتند. قرآن برخلاف کتاب مقدس آنان که در حقیقت کتاب تاریخ یهودیت و مسیحیت هستند، اصلاً کتاب تاریخ نیست؛ بلکه کتاب هدایت است و تمرکز اصلی‌اش بر روی همین هدف است و اگر هم به ماجراهای تاریخی اشاره کرده، تنها در راستای هدف اصلی‌اش بوده است؛ به‌ همین دلیل، گذرا به این ماجراها پرداخته و از ترتیب تاریخی و حکایت تفصیلی همراه با بیان جزئیات خبری نیست. همین امر سبب شده که توماس کارلایل که اتفاقاً خودش مورخ و تاریخ‌نگار بوده است گمان کند مطالب قرآن «ناتمام» است! حال‌آنکه ایراد به نوع نگاه او برمی‌گردد که توقع دارد قرآن همچون منابع تاریخی، یک واقعه را از اول تا آخر آن‌هم با همه جزئیات بیان کند. چنانکه یکی از علل «درهم‌برهم و ‌بی‌نظم» دیدن قرآن نیز دقیقاً همین است که او خیال کرده قرآن کتاب تاریخ است و لذا توقع داشته که مطالب تاریخی را به ترتیب تاریخی آن‌ها بیان کند و چون چنین ترتیبی را در قرآن ندیده آن را نامنظم تلقی کرده است؛

2. هدف خاورشناسان از مطالعه قرآن، نه کسب هدایت، بلکه اطلاع از تاریخ صدر اسلام، زندگی پیامبر خدا علیه‌وآله‌السلام و حتی جامعه و دین عرب پیش از اسلام بوده است؛ ازاین‌رو اقدام به تاریخ‌گذاری آن می‌کنند تا متوجه شوند این متن چقدر با وقایعی که آن‌ها را نقل می‌کند فاصله زمانی و مکانی دارد.(1) از سوی دیگر، قرآن اصلاً کتاب تاریخ نیست و درنتیجه، خاورشناسان با مطالعه آن نتوانستند به هدف خود دست یابند و از قرآن سرخورده شدند؛ اما مسلمانان نه با هدف اطلاع از حوادث تاریخی، بلکه در راستای بهره‌گیری از هدایت قرآن به سراغ این کتاب می‌روند و چون معمولاً از کودکی در مساجد و مدارس با تاریخ انبیاء و وقایع صدر اسلام آشنا شده‌اند، اشاره‌های قرآن به حوادث تاریخی، نه‌تنها برای آنان گیج‌کننده و ملال‌آور نیست، بلکه بسیار زیبا و تأثیرگذار است؛

3. مراجعه خاورشناسان به قرآن نوعاً بر اساس ترجمه‌ها به‌ویژه ترجمه‌های تحت‌اللفظی بوده است. ترجمه جورج سیل که توماس کارلایل آن را مطالعه کرده نیز از همین نوع ترجمه بوده است.(2) این ترجمه‌ها در رساندن زیبایی قرآن و معنای آن ناتوان هستند؛ افزون بر این، قرآن خودش بارها اشاره کرده که این کتاب نیازمند معلم(3) و مبین(4) است؛ بنابراین، مراجعه‌کننده به قرآن باید یک‌چشمش به کتاب و چشم دیگرش متوجه تبیین‌های معلمان آن باشد تا به شناخت کامل و درستی از آموزه‌های آن دست یابد.

نتیجه‌گیری:

ریشه بسیاری از نقدهای خاورشناسان به قرآن، نگاه نادرست آنان به این کتاب است. خاورشناسان با توجه به شناختی که از کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان دارند، توقع دارند که قرآن نیز همچون آن‌ها کتابی تاریخی باشد و مثلاً در آن زندگی پیامبر خدا و اعمال مسلمانان صدر اسلام بر اساس نظم و ترتیب تاریخی بیان شده باشد؛ اما وقتی به این کتاب مراجعه می‌کنند و آن را بدین‌شکل نمی‌یابند، سرخورده شده و خیال می‌کنند اشکال از قرآن است. حال‌آنکه به قول شاعر «چشم‌ها را باید شست جور دیگر باید دید». قرآن کتاب هدایت و انسان‌سازی است و اگر هم به حوادث تاریخی اشاره می‌کند در راستای تحقق همین هدف است؛ بنابراین، نباید از قرآن توقع داشت حوادث تاریخی را با جزئیات و آن‌هم بر اساس ترتیب تاریخی بیان کند و باید دید چرا قرآن به این حوادث اشاره کرده و به دنبال افاده چه معنا و مفهومی در ضمن آن‌ها بوده است.

برای مطالعه بیشتر:

فقهی زاده، عبدالهادی، پژوهشی در نظم قرآن، تهران، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1374 ش.

نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

پی‌نوشت‌ها:

1. هارالد موتسکی، «جمع و تدوین قرآن: بازنگری دیدگاه‌های غربی در پرتو تحولات جدید روش‌شناختی»، ترجمه: مرتضی کریمی‌نیا، کتاب سیره‌پژوهی در غرب: گزیده‌ی متون و منابع، ص 185.

2. بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج 1، ص 6419، مدخل جورج سیل. برخی، نقدها و اشکالات متعددی را متوجه ترجمه جورج سیل از قرآن کرده و برخی دیگر از آن دفاع کرده‌اند. ر.ک: شلابیر، دبیلو. جی، آیا قرآن ترجمه جرج سیل قابل‌اعتماد است؟ ترجمه: عباس امام و على وجیهى، ترجمان وحی، سال 5، دوره 2، 1380 ش، صص 83-64.

3. سوره بقره، آیه 151: ﴿کَمٰا أَرْسَلْنٰا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیٰاتِنٰا وَ یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُمُ اَلْکِتٰابَ وَ اَلْحِکْمَهَ وَ یُعَلِّمُکُمْ مٰا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ﴾؛ «همان‌گونه‌که در میان شما رسولی از خودتان فرستادیم که همواره آیات ما را بر شما می‌خواند و شما را پاک و پاکیزه می‌کند و کتاب و حکمت به شما می‌آموزد، و آنچه را نمی‌دانستید به شما تعلیم می‌دهد.»

4. سوره نحل، آیه 44: ﴿... أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ اَلذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّٰاسِ مٰا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ ...﴾؛ «... و قرآن را به‌سوی تو نازل کردیم به‌خاطر اینکه برای مردم آنچه را که به سویشان نازل شده تبیین کنی ... .»

پاسخ:

مقدمه

اعجاز ادبی قرآن، چنان برجسته است که برخی از قرآن پژوهان، اعجاز قرآن را به همین جنبه ویژه ساخته‌اند؛ ویژگی برجسته و ممتازی که از همان آغاز نزول، ذهن و ذوق دوست و دشمن را جذب کرده و افرادی را به بحث و بررسی و پژوهش و پی‌جویی واداشته بود. بحث و بررسی‌هایی که پیامد آن، پی‌ریزی و گسترش دانش بلاغت و نیز دانش صرف و نحو و دیگر دانش‌های زبانی در عربی و فرهنگ اسلامی بود.

پاسخ اجمالی

دستور زبان عربی بعد از نزول قرآن با آموزش امام علی علیه‌السلام پایه‌گذاری شد. البته عرب برای سخن گفتن خود از قواعدی استفاده می‌کرد که قرآن مطابق با همان قواعد نازل شده است. به همین دلیل است که وقتی علت استفاده از یک واژه یا اِعراب آن را در قرآن ندانیم به سراغ کتاب‌های دستور زبان عرب می‌رویم؛ که البته این کار به معنای تقدم این قواعد بر قرآن نیست و اگر در مورد صحت ادبی جمله یا قواعد دستوری ادبیات عرب اختلاف شد، مرجع و ضابطه قرآن است.

پاسخ تفصیلی

پیشینه دستور زبان عربی

در زبان عربی قبل از قرآن اصولاً دستور زبان مدوّن یعنی دانش صرف، نحو، معانی، بیان و... وجود نداشت و عرب جاهلی فقط اشعاری پراکنده همچون معلّقات سبع داشته است.(۱) بعد از نزول قرآن دستور زبان عرب با آموزش امام علی علیه‌السلام به افرادی مثل ابوالاسود دوئلی پایه‌گذاری شد.(۲) و در طول اعصار با همت ادیبان بزرگ، مثل سیبویه (796 ق) و ابن هشام (808 ق)، ادبیات عرب رشد کرد.

در عصر حاضر هم هنوز قرآن به عنوان قله ادبیات عرب و شاهکار ادبی شمرده می‌شود. بنابراین اگر در مورد صحت ادبی جمله یا قواعد دستوری ادبیات عرب اختلاف شد، مرجع و ضابطه قرآن است، نه بالعکس و حتی اگر کسی به قرآن و اعجاز آن اعتقاد نداشته باشد، باید براساس عرف علمی در ادبیات، قرآن را اصل قرار دهد، چنان که عرف علمی در همه زبان‌های دنیا آن است که کتاب‌های قدیمی، که شاهکار ادبیات به شمار می‌آید، اصل قرار می‌گیرد و دستور زبان براساس آن تنظیم می‌شود. برای مثال در زبان فارسی کتاب شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ و امثال آنها اصیل‌ترین کتب ادبی به شمار می‌آید که هرگاه در صحت و عدم صحت یک جمله یا ترکیب ادبی معاصر اختلاف شد شواهد و ضوابط را از آنها می‌گیرند و صحت و عدم صحت را براساس آنها می‌سنجند.

زبان قرآن

هرچند پیش از نزول قرآن، دستور زبان و ادبیات عرب تدوین نشده بود، اما عرب برای سخن گفتن خود از قواعدی استفاده می‌کرد که قرآن به همان زبان عربی قوم و مطابق با آن قواعد نازل شده‌ است؛

 «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ...؛ و ما هیچ رسولی در میان قومی نفرستادیم مگر به زبان آن قوم تا بر آنها (معارف و احکام الهی را) بیان کند.»(۳)

 قرآن در جای دیگر از زبان خود به عربی مبین تعبیر می‌کند:

 «وَهَٰذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ؛ و این قرآن به زبان عربی فصیح و روشن است.»(۴)

 به همین دلیل است که وقتی علت استفاده از یک واژه یا اِعراب یک واژه را در قرآن ندانیم به سراغ کتاب‌های دستور زبان عرب می‌رویم؛ که البته این کار به معنای تقابل میان کتب دستور زبان عرب با قرآن و یا تقدم آنها بر قرآن نیست، بلکه تنها به دلیل جهل به ادبیات و دستور زبان عرب و برای کسب آگاهی در این زمینه است.

نتیجه‌گیری:

در زبان عربی، قبل از قرآن، اصولاً دستور زبان مدوّن یعنی دانش صرف، نحو، معانی، بیان و... وجود نداشت. بعد از نزول قرآن، دستور زبان عرب با آموزش امام علی علیه‌السلام به افرادی مثل ابوالاسود دوئلی پایه‌گذاری شد. اگر در مورد صحت ادبی جمله یا قواعد دستوری ادبیات عرب اختلاف شد، مرجع و ضابطه قرآن است، نه بالعکس. با این حال، هرچند پیش از نزول قرآن، دستور زبان و ادبیات عرب تدوین نشده بود، اما عرب برای سخن گفتن خود از قواعدی استفاده می‌کرد که قرآن به همان زبان عربی قوم و مطابق با آن قواعد نازل شده است. به همین دلیل است که وقتی علت استفاده از یک واژه یا اِعراب یک واژه را در قرآن ندانیم به سراغ کتاب‌های دستور زبان عرب می‌رویم؛ که البته این کار به معنای تقابل میان کتب دستور زبان عرب با قرآن و یا تقدم آنها بر قرآن نیست، بلکه تنها به دلیل جهل به ادبیات و دستور زبان عرب و برای کسب آگاهی در این زمینه است.

منابع برای مطالعه بیشتر:

سیدی علوی، سید حسین، مقاله تأثیر قرآن بر زبان عربی، کیهان اندیشه، 1371، شماره 43.

فقهی‌زاده، عبدالهادی، کتاب آموزش نحو عربی (نمونه‌های قرآنی و روایی).

چکیدة پاسخ:

در زبان عربی قبل از قرآن دستور زبان مدوّن وجود نداشت. بعد از نزول قرآن دستور زبان عرب با آموزش امام علی علیه‌السلام به افرادی مثل ابوالاسود دوئلی پایه گذاری شد. اگر در مورد صحت ادبی جمله یا قواعد دستوری ادبیات عرب اختلاف شد، مرجع و ضابطه قرآن است نه بالعکس. با این حال هرچند پیش از نزول قرآن، دستور زبان عرب تدوین نشده بود، اما عرب برای سخن گفتن خود از قواعدی استفاده می‌کرد که قرآن به همان زبان عربی قوم و مطابق با آن قواعد نازل شده است. به همین دلیل است که وقتی علت استفاده از یک واژه یا اِعراب یک واژه را در قرآن ندانیم به سراغ کتاب‌های دستور زبان عرب می‌رویم؛ که البته این کار به معنای تقدم این قواعد بر قرآن نیست بلکه تنها به دلیل جهل به دستور زبان عرب و برای کسب آگاهی در این زمینه است.

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک: جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بی‌جا، بی‌تا، ج17، ص32.

2. ر.ک: صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، اعلمی، 1375ش، ص40.

3. سوره ابراهیم، آیه 4.

4. سوره نحل، آیه 103.

پاسخ:

مقدمه

مخالفان اسلام، از زمان نزول قرآن کوشیده‌اند آن را برگرفته از منابع پیشین، از جمله عهدین، جلوه دهند. آن‌ها علاوه بر اتهام اقتباس، گاه پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله را به اشتباه تاریخی نیز متهم کرده و مدعی شده‌اند فهم حضرت از برخی از مطالب عهدین نادرست بوده و در نتیجه، آن‌‌ مطالب در قرآن به صورت اشتباه نقل شده‌اند! یکی از این ادعاها، اشتباه‌گرفتن هامان وزیر خشایارشا (486-460ق.م) با وزیر فرعون در زمان حضرت موسی علیه‌السلام، با وجود هزار و صد سال فاصله زمانی بین آن دو است! این ادعا در نوشتار حاضر با اتکا به مقاله «هامان و ادعای خطای تاریخی در قرآن!»(1) بررسی و نقد خواهد شد.

هامان در قرآن

قرآن شش بار از هامان یاد می‌کند. دو بار در کنار فرعون و دوبار در ردیف فرعون و قارون نام او آمده است. در دو آیه نیز شاهد این هستیم که فرعون به او دستور داده تا برای کسب اطلاع از خدای موسی علیه‌السلام برای او بنای بلندی بسازد. این آیات حاکی از مقام والای او در دستگاه فرعون هستند. برخی مفسران، او را وزیر یا مشاور اعظم فرعون دانسته‌اند؛ اما برخی دیگر با این نظر مخالفت کرده‌اند.

هامان در عهدین

کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان، در کتاب اِسْتِر، از فردی به نام هامان یاد می‌کند. او رئیس وزرای خشایارشا و بسیار متکبر و مغرور بوده است. خشایارشا پس از خشمناک‌شدن از همسرش، با دختری به نام استر ازدواج می‌کند. این دختر یهودی بوده، اما به توصیه مردخای، پسرعمو و قَیّمش، دین خود را پنهان می‌کند. مردخای از تعظیم به هامان خودداری می‌کند. هامان که از همه انتظار تعظیم دارد، از امتناع مردخای خشمگین می‌شود و فرمان قتل یهودیان را از پادشاه می‌گیرد. استر دین خود را برای پادشاه آشکار می‌کند و می‌گوید فرمان تو شامل من هم می‌شود. پادشاه این بار دستور قتل هامان را صادر و مردخای را به‌جای او رئیس وزرا می‌کند.

ادعای خاورشناسان مبنی بر اشتباه قران درباره هامان

برخی از مستشرقان همچون لودوﯾﮑﻮ ﻣﺎراﭼﯽ، جورج سیل، ﺗﺌﻮدور ﻧﻮﻟﺪﮐﻪ، ﻫﻨﺮی لامنس، ژوزف ﻫﻮروﯾﺘﺲ، ﭼﺎرﻟﺰ کالتر ﺗﻮری و آرتور جفری، مدعی شده‌اند با توجه به‌این‌که در زﻣﺎن حضرت موسی علیه‌السلام ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎﻣﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد، متوجه می‌شویم پیامبر خدا، «هامان» داﺳﺘﺎن ﮐﺘﺎب اﺳﺘﺮ در ﻋﻬﺪ ﻋﺘﯿﻖ را به اشتباه در داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﯽ و ﻓﺮﻋﻮن ﺑﺮده اﺳﺖ. شاید کسی بگوید: وﺟﻮد ﺷﺨﺼﯽ در زﻣﺎن ﻣﺘﺄﺧﺮ ﻣﺎﻧﻊ از آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮی ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﺎم در زﻣﺎﻧﯽ ﻗﺪﯾﻢ‌ﺗﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اما این پاسخ درست نیست؛ زﯾﺮا اﮔﺮ در زﻣﺎن ﻓﺮﻋﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮد، به‌دلیل ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ بالایش در حکومت ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ.

نقد ادعای خاورشناسان

1. صرف تقدّم زمانی یک منبع بر منبع دیگر لزوماً نشانه اقتباس منبع متأخر از منبع متقدم نیست و ممکن است هر دو از یک منبع واحد اخذ شده باشند.

2. در صورت اختلاف بین دو منبع متقدم و متأخر، لزوماً منبع متقدم صحیح نیست و این احتمال وجود دارد که منبع متأخر درست باشد.

3. ادله مختلفی همچون تحدّی قرآن، نبود اختلاف در آن، اخبار غیبی، اعجاز علمی و... حاکی از الهی بودن این کتاب هستند. چنانکه تواتر قرآن و همچنین مصاحف کهن متعلق به قرن اول بیانگر تحریف‌ناپذیری آن می‌باشند. از سوی دیگر کتابی همچون استر در عهد عتیق دست‌کم در اصل الهی بودن آن تردید است؛ بنابراین، ما با یک متن الهی تحریف‌نشده همچون قرآن و متنی که الهی بودن آن محل تردید است، روبه‌رو هستیم و مشخص است در چنین مواردی قول کدامیک تأیید و مقدّم می‌شود.

4. در تاریخ ایران به افرادی همچون «هامان»، «استر» و «مردخای» اشاره نشده است. اﮔﺮ در زﻣﺎن خشایارشا ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺨاصی وجود خارجی داشتند، به‌دلیل ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ بالایشان در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ نامشان در تاریخ ذکر می‌شد؛ به‌ویژه که هامان به‌عنوان وزیر پادشاه، به‌دلیل دشمنی با مردخای دستور قتل همه یهودیان را از پادشاه می‌گیرد؛ اما در عوض خودش اعدام می‌شود و مردخای به‌جای او وزیر می‌شود. چنین رخدادی ممکن نیست توسط مورخان نادیده گرفته شود.

5. تنها منبعی که پیش از قرآن از «هامان» نام برده، کتاب استر در عهد عتیق است. اما این کتاب حتی به اعتقاد بسیاری از محققان یهودی و مسیحی فاقد اعتبار تاریخی و فقط یک افسانه و داستان خیالی است که سعی شده قدیمی جلوه داده شود؛ به‌ویژه‌که در طومارهای بحرالمیت قُمران، همه اسفار عهد عتیق وجود داشت مگر همین کتاب استر! این داستان از جهت محتوا نیز باورکردنی نیست. برای نمونه، چگونه استر توانسته یهودی بودن خود را مخفی کند درحالی‌که همگان از یهودی بودن مردخای، عمو و قیّم او، باخبر بودند؟! برخی محققان بر این باورند که کتاب استر در عهد عتیق، در حقیقت بازسازی داستانی افسانه‌ای از بابل قرن پنجم می‌باشد که در آن کشمکش‌های «مردوخ» و «اییشتار» با «شاه اخشورش» به تصویر کشیده شده است. بعدها فردی اسامی را تغییر داد و «مردوخ» را به «مردخای، «اییشتار» را به «استر» و «شاه اخشورش» را به «خشایارشا» تبدیل کرد. نکته مهم دیگر این‌که ارتباط بابلی‌ها با مصریان ثابت شده و احتمالاً نام «هامان» از مصر وارد فرهنگ بابل شده است و این یعنی شخصی در مصر قدیم با این نام وجود داشته است. برخی احتمال داده‌اند با توجه به‌این‌که هامان ملازم فرعون با یهودیان مخالف بوده، شخصیت ملازم پادشاه و در عین حال مخالف یهودیان در کتاب استر نیز «هامان» نام گرفته است.

6. موریس بوکای، محقق فرانسوی، درباره این‌که آیا در دربار فرعون شخصی به نام «هامان» وجود داشته است یا نه، تحقیق کرد. وی پس از مراجعه به لغت‌نامه اسامی اشخاص در پادشاهی نوین مصر نوشته هرمن رنک، با کمال تعجب متوجه شد که نام ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﻌﺎدن ﺳﻨﮓ در زمان فرعون، «هامان» بوده است. در قرآن نیز فرعون از «هامان» خواسته است که برای او بنای بلندی بسازد.

7. برخی در مقام اشکال به قرآن گفته‌اند: در حالی مطابق قرآن، فرعون دستور می‌دهد برای او ساختمانی بلند از آجر (گِل پخته‌شده) بسازند که بناهای مرتفع مصریان همگی از سنگ‌های بزرگ ساخته شده‌اند؛ این اشکال نیز وارد نیست؛ زیرا ﺑﺎﺳﺘﺎن‌ﺷﻨﺎسان در ﺑﺴﺘﺮ رود نیل و ﺳﺎﺣﻞ آن ﻣﻘﺒﺮه‌ﻫﺎ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‌ﻫﺎﯾﯽ را یافته‌اند که همگی از آجر ساخته شده‌ بوده‌اند.(2)

نتیجه‌گیری

هامان مطابق کتاب استر در عهد عتیق، در زمان خشایارشا بوده؛ اما قرآن از وجود او در زمان حضرت موسی علیه‌السلام خبر داده است. ادله مختلفی حاکی از صحت گزارش قرآن هستند: اولاً قرآن الهی و تحریف‌نشده است اما کتاب استر اصالت تاریخی ندارد و فقط شکل تغییریافته افسانه‌ای بابلی است؛ ثانیاً در هیچ منبع تاریخی به‌وجود وزیری به نام هامان در زمان خشایارشا اشاره نشده؛ ثالثاً نام ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﻌﺎدن ﺳﻨﮓ فرعون، هامان بوده است.

منابع برای مطالعه بیشتر:

• شاکر، محمدکاظم و محمدسعید فیاض، مقاله «هامان و ادعای خطای تاریخی در قرآن!»، قرآن‌شناخت، بهار و تابستان 1389ش، شماره5، صص145 تا 164.
• نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی:

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

چکیدة پاسخ:

«هامان» در کتاب مقدس و داستان «اِسْتِر» به دوران خشایارشا نسبت داده شده، اما قرآن او را فردی در زمان فرعون معرفی کرده است. خاورشناسان درحالی مدعی اشتباه قرآن در این زمینه شده‌اند که اولاً داستان استر در کتاب مقدس حتی به اعتقاد محققان یهودی و مسیحی، اصالت تاریخی ندارد؛ بلکه از روی افسانه‌های بابلی جعل شده است و نام‌های موجود در آن واقعی نیستند؛ ثانیاً هیچ منبع تاریخی‌ای وجود هامان را در دوران خشایارشا تأیید نکرده است؛ ثالثاً هامان نام فرمانده کارگران معادن سنگ فرعون بوده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. شاکر، محمدکاظم و محمدسعید فیاض، هامان و ادعای خطای تاریخی در قرآن!، قرآن‌شناخت، بهار و تابستان 1389ش، شماره5، صص145 تا 164.

2. برخی از محققان معتقدند که «فرعون دستور داده هامان برای او عدسی و تلسکوپ بسیار بزرگی بسازد که بتواند از درون آن به آسمان‌ها نظاره کرده و خدای موسی را جستجو کند». برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید: جواهری، سیدمحمدحسن، «آیا در قرآن به «تلسکوپ» اشاره شده است؟»، آذر، 1401ش:          (https://javahery.blogfa.com/post/508/563)-تلسکوپ-در-قرآن-)

پاسخ:

مقدمه

قرآن کریم، به‌عنوان آخرین کتاب آسمانی و مهم‌ترین منبع دینی، جایگاهی ویژه در تاریخ اسلام دارد و از ابتدای نزول وحی همواره مورد اهتمام مسلمانان بوده است. یکی از موضوعات مهم و بحث‌برانگیز در مطالعات قرآنی، تاریخ جمع و تدوین این کتاب است که از دیرباز مورد بحث اندیشمندان و مفسران قرار گرفته است. این موضوع ازآن‌جهت اهمیت دارد که جمع‌آوری قرآن به‌عنوان یک کتاب واحد و منسجم، نقش کلیدی در حفظ و انتقال دقیق پیام الهی به نسل‌های بعدی داشته است. در منابع تاریخی، زمان‌های مختلفی برای جمع‌آوری قرآن ذکر شده است. این تنوع، این سؤال را مطرح می‌کند که قرآن در چه زمانی جمع‌آوری شده است؟ آیا در هر دوره، شکل جدیدی از جمع‌آوری صورت گرفته است؟ و آیا این اقدامات متعدد، تغییری در متن قرآن ایجاد کرده است؟

 این نوشتار با استناد به منابع معتبر، تلاش می‌کند تصویری روشن از فرآیند جمع‌آوری قرآن ارائه دهد.

پاسخ اجمالی

بررسی سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و شواهد تاریخی و ادله عقلی و نقلی نشان می‌دهد که قرآن در عصر ایشان به‌صورت مکتوب و مدوّن وجود داشته است. اقدامات بعدی مانند جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر و یکسان‌سازی قرائت‌ها در زمان عثمان، تنها به‌منظور ساماندهی و حفظ وحدت امت اسلامی انجام شد و هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرد؛ بنابراین، قرآنی که اکنون در دست ماست، بدون هیچ کم‌وکاست همان قرآنی است که بر قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است.

متن پاسخ

جمع قرآن پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله

برخی روایات تاریخی بر این دلالت دارند که جمع قرآن پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله اتفاق افتاده است. برخی از این روایات، نخستین جمع قرآن را مربوط به زمان ابوبکر، برخی به زمان عمر و برخی دیگر به زمان عثمان می‌دانند. از برخی از این روایات برداشت می‌شود که بعضی از آیات قرآن تا زمان عثمان فقط در سینه افراد نگهداری شده و تدوین نشده بود. بااین‌حال، وجود تناقضات و اضطراب در متن این روایات، سبب تردید در درستی آن‌ها می‌شود.(۱)

جمع‌ قرآن در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله

بررسی سیره و سنّت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نشان می‌دهد که تدوین قرآن در عصر ایشان حتمی بوده است.(۲) حدیث متواتر «ثقلین»(۳) که در آن پیامبر از «کتاب الله» در کنار عترت خود به‌عنوان دو میراث گران‌بهای خویش نام می‌برند، گواهی روشن بر این مدعاست. واژه «کتاب» به مجموعه‌ای مدون و منسجم اطلاق می‌شود. اگر قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌صورت کتاب مدون وجود نداشت، اطلاق واژه «کتاب» بر آن در حدیث ثقلین معنا نداشت. بر این اساس، جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر به معنای دیگری است و با وجود قرآن منسجم و مکتوب در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله منافاتی ندارد.(۴)

تأکید قرآن بر کتابت برای جلوگیری از اختلاف

اگرچه در دوران جاهلیت، کتابت امری نادر و کم‌یاب بود، اما با ظهور اسلام و تحت تأثیر تربیت دینی، نوشتن به امری رایج تبدیل شد. گروهی از افراد به نوشتن وحی مشغول بودند و برخی دیگر اسامی کارگزاران حکومت دینی در مدینه، برنامه‌ها، نامه‌ها و پاسخ به سؤالات را ثبت می‌کردند. حتی عهدنامه‌ها و پیام‌های سیاسی و بین‌المللی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به پادشاهان ایران و روم و نیز بخشنامه‌های رسمی حکومتی، توسط کارشناسان نظام اسلامی نوشته می‌شد و با عنوان «مکاتیب الرسول» در تاریخ ثبت است. از طرفی قرآن کریم به کتابت قراردادهای تجاری و اقتصادی تأکید کرده است تا از اختلافات جلوگیری شود و در صورت بروز مشاجره، سند معتبری برای حل اختلاف وجود داشته باشد.(۵) از سوی سوم، صیانت وحدت امت اسلامی و حفظ کیان جامعه دینی از نفوذ تفرقه و اختلاف دینی، یقیناً از مصالح تجاری و اقتصادی اشخاص عادی مهم‌تر است. وقتی‌که وحی الهی از مصلحت عادی غفلت نمی‌کند و جریان کتابت وام و مانند آن را در دستور کار خود قرار می‌دهد، چگونه ممکن است از تدوین قانون اساسی اسلام، عنصر اصیل دین و مدار مهم شریعت و آیین خویش غفلت کند؟ با توجه به این‌که زمینه اختلاف در این حوزه فراهم‌تر و خطر آن نیز بیشتر است، عقل سلیم هرگز نمی‌پذیرد که وحی الهی به ترک تدوین خود رضا دهد.(۶)

اهتمام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و مسلمانان به قرآن

اهتمام پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و نیز مسلمانان به قرآن، با روایاتی که جمع قرآن را پس از ایشان می‌دانند، سازگار نیست. تاریخ گواهی می‌دهد که هر کس از مکه به مدینه مهاجرت می‌کرد، نخست پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به یکی از صحابه دستور می‌داد که به او قرآن بیاموزد. با تشویق‌های فراوان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، صدها نفر به حفظ قرآن پرداختند. خود قرآن نیز از مسلمانان خواسته است که تا می‌توانند قرآن بخوانند: «فاقرءوا ما تیسّر من القرآن». با چنین اهتمامی، چگونه می‌توان پذیرفت که زید بن ثابت با گواهی دو شاهد در زمان ابوبکر به جمع قرآن پرداخته است؟(۷)

معنای جمع قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و پس از ایشان

با توجه به ادله فراوانی که بخشی از آن‌ها اشاره شد، قرآن در عصر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله توسط کاتبان وحی نوشته و هم‌زمان در سینه‌ها حفظ می‌شد؛ بنابراین، قرآن در زمان حیات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌صورت مکتوب وجود داشت و به دلیل داشتن ساختاری منسجم و یکپارچه، به آن «کتاب» اطلاق می‌شد. تنها کاری که در آن دوران انجام نشد و در زمان ابوبکر پیگیری شد، ساماندهی و صحافی این نوشته‌ها بود. تمام آیات و سوره‌های قرآن در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌صورت صحیفه‌ها نگهداری می‌شدند و در دوران ابوبکر، با کنار هم قرار دادن و صحافی این صحیفه‌ها، آن‌ها را به‌صورت یک مصحف منسجم درآوردند. اقدام عثمان نیز «توحید قرائات» بود، نه جمع‌آوری مجدد قرآن. در زمان عثمان، به دلیل گسترش اسلام و اختلاف در قرائت‌های قرآن، حذیفه بن یمان پیشنهاد داد تا قرائت‌ها یکسان‌سازی شود. عثمان با جمع‌آوری مصاحف مختلف و انتخاب یک قرائت واحد (قرائت مصحف حفصه)، دستور به کتابت مصاحف جدید بر اساس آن قرائت داد و مصاحف دیگر را از بین برد. هدف از این کار، جلوگیری از اختلاف و درگیری میان مسلمانان بر سر قرائت‌های مختلف بود. عثمان خود تصریح کرد که قرآن را از روی مصحف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله جمع‌آوری کرده است. بدیهی است که چنین جمع‌آوری‌ای آسیبی به آیات و سوره‌های قرآن وارد نمی‌کند و مستلزم احتمال تحریف در قرآن نخواهد بود. این فرآیند تنها به سازمان‌دهی و یکپارچه‌سازی نوشته‌های موجود پرداخته و هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرده است.(۸)

چکیده:

بررسی سیره پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، شواهد تاریخی و ادله عقلی و نقلی نشان می‌دهد که قرآن در عصر ایشان به‌صورت مکتوب و مدوّن وجود داشته است و اقدامات بعدی، مانند جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر و یکسان‌سازی قرائت‌ها در زمان عثمان، نه به معنای تدوین مجدد قرآن، بلکه به‌منظور ساماندهی و حفظ وحدت امت اسلامی انجام شد. این اقدامات هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرده و تنها به سازمان‌دهی و یکپارچه‌سازی نوشته‌های موجود پرداخته‌اند؛ بنابراین، قرآن به‌عنوان متن اصلی و کامل دین اسلام، از هرگونه تحریف مصون مانده و به‌عنوان معجزه جاویدان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای هدایت بشریت باقی است.

نتیجه‌گیری:

بررسی سیره و سنّت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، شواهد تاریخی و ادله عقلی و نقلی نشان می‌دهد که قرآن در عصر ایشان به‌صورت مکتوب و مدوّن وجود داشته است. اقدامات بعدی مانند جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر و یکسان‌سازی قرائت‌ها در زمان عثمان، نه به معنای تدوین مجدد قرآن، بلکه تنها به‌منظور ساماندهی و یکسان‌سازی مصاحف انجام شد و هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرد؛ بنابراین، قرآنی که اکنون در دست ماست، بدون هیچ کم‌وکاست همان قرآنی است که بر قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است، و به‌عنوان معجزه جاویدان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای هدایت بشریت باقی است.

پی‌نوشت‌ها

۱. ر.ک: خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم-ایران، دارالزهراء، ص ۲۴۷

۲. جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۱

۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران-ایران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۲، ص ۴۱۵ «إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی»

۴. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۵۹

۵. سوره بقره آیه ۲۸۲

۶. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۱

۷. جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۳

۸. جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۳

پاسخ:

مقدمه

کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان (بایبل) و قرآن هر دو ماجرای گوساله‌پرستی یهودیان را نقل کرده‌اند؛ اما در یک موضوع با هم اختلاف دارند. براساس کتاب مقدس، زمانی‌که حضرت موسی علیه‌السلام برای دریافت تورات به کوه سینا رفت و بیشتر از موعد مقرر در آن‌جا ماند، بنی‌اسرائیل از هارون خواستند تا برایشان بت بسازد و او نیز از زیورآلات آنان گوساله‌ای زرین ساخت؛(1) اما مطابق روایت قرآن، فردی به نام سامری بنی‌اسرائیل را گمراه کرد و با ذوب‌کردن طلاهای یهودیان گوساله‌ای ساخت که صدایی شبیه گاو داشت. هارون با سامری مخالفت و تأکید کرد که خدای آنان پروردگار جهانیان است، اما اکثر بنی‌اسرائیل به سخنان او گوش ندادند.(2) برخی از خاورشناسان مدعی شده‌اند تفاوت این داستان در قرآن و کتاب مقدس ناشی از اشتباه قرآن است! در این نوشتار این ادعا بررسی و نقد خواهد شد.

پاسخ کوتاه

ماجرای گوساله‌پرستی یهودیان در کتاب مقدس و قرآن کریم آمده است. این دو کتاب در مورد سازنده گوساله زرین با هم اختلاف دارند. کتاب مقدس حضرت هارون علیه‌السلام و قرآن سامری را مسئول این کار می‌داند. هرچند ما از جهت تاریخی شناختی از سامری نداریم، اما با توجه به لزوم عقلی عصمت انبیاء و همچنین تحریف‌ناپذیری قرآن و در نقطه مقابل، تحریف‌شدگی کتاب مقدس، نمی‌توانیم ساخت گوساله توسط حضرت هارون را بپذیریم و چاره‌ای جز تخطئه و تکذیب کتاب مقدس نداریم.

پاسخ اجمالی

در مورد سازنده گوساله زرین، قرآن و کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان نظرات متفاوتی دارند. طبق عهدین، این گوساله توسط حضرت هارون علیه‌السلام ساخته شده، اما قرآن سامری را متصدی این کار می‌داند. با وجود این‌که درباره شخص سامری، از جهت تاریخی چیزی نمی‌دانیم و در عهدین نیز نامی از او در زمان حضرت موسی علیه‌السلام نیامده است، ما به دو دلیل گزارش قرآن را صحیح‌ می‌دانیم و عهدین را در این زمینه تخطئه و تکذیب می‌کنیم: 1. اصل عقلی عصمت انبیاء علیهم‌السلام اجازه نمی‌دهد که ما ادعای ساخت بت توسط یک پیامبر را قبول کنیم؛ 2. گزارش قرآن به‌عنوان کتاب الهی و تحریف‌نشده بر گزارش عهدین که هر چند در اصل وحیانی بوده‌اند، اما بعداً دچار تحریف و تغییر شده‌اند، مقدم است.

پاسخ تفصیلی

چرایی درستی گزارش قرآن و نادرستی گزارش کتاب مقدس

در این بخش به دو دلیل از ادله‌ای که سبب شده‌اند در اختلاف قرآن و کتاب مقدس درباره سازنده گوساله زرین، حق را به قرآن بدهیم و نه کتاب مقدس، اشاره می‌کنیم:

1. هدایت بشر با بعثت پیامبران

هدف اصلی بعثت پیامبران راهنمایی بشر است. حال، اگر آنان معصوم نباشند و احتمال تغییر عمدی یا سهوی آموزه‌های الهی توسط آنان وجود داشته باشد، چگونه می‌توان به پیامبران اعتماد کرد؟! چنان‌که اگر رفتارشان با محتوای رسالتشان در تضاد باشد، مردم نمی‌توانند به صدق ادعاهای آنان در زمینه الهی بودن آموزه‌هایشان و همچنین وعده‌های آنان اعتماد کنند و این امر به ناکامی خداوند در بعثت انبیاء منجر می‌شود. بنابراین، حکمت الهی اقتضا می‌کند که پیامبران معصوم باشند.(3) حضرت هارون نیز که مطابق تورات پیامبر بوده و معجزات مختلفی بر دست او جاری شده،(4) از این قاعده مستثنا نیست و معصوم بوده است.

2. تحریف ناپذیری قرآن و تحریف عهدین

 ما امروزه به سبب تواتر قرآن، یقین داریم که کتاب کنونی همان قرآن زمان پیامبر خدا است و در گذر زمان تحریف نشده است. مصاحف کهن متعلق به قرن اول هجری نیز گواه این امر هستند. چنان‌که ادله مختلفی الهی بودن قرآن را نشان می‌دهند. از جمله این دلیل‌ها می‌توان به تحدی قرآن، عدم وجود تناقض، پیشگویی‌های غیبی و اعجاز علمی این کتاب اشاره کرد. این از یک سو و از سوی دیگر، هرچند به گواهی قرآن، تورات و انجیل در اصلی الهی بوده‌اند(5) اما ادله و شواهد مختلفی حاکی از تحریف آن‌ها در طول زمان هستند. برای نمونه داستان مرگ حضرت موسی علیه‌السلام در کتابی آمده که اهل کتاب معتقدند نویسنده آن حضرت موسی است!(6) یا در سِفْر یوشع که به باور یهودیان و مسیحیان توسط حضرت یوشع نوشته شده، به ماجرای مرگ یوشع و مکان دفن او اشاره شده است!(7) چنان‌که در این سِفْر اموری آمده که سال‌ها پس از مرگ یوشع رخ داده‌اند!(8) نویسنده کتاب پادشاهان بارها به کتب بشری استناد کرده و خواننده را برای مطالعه بیشتر به آن‌ها ارجاع داده است!(9) تناقضات متعدد موجود در کتاب مقدس نیز دلیل دیگر تحریف آن است.(10) اعتقاد به تحریف کتاب مقدس اختصاصی به مسلمانان ندارد و بسیاری از علمای یهودی و مسیحی نیز به همین امر معتقد هستند.(11) برای نمونه، به باور ابن عزرا، خاخام یهودی، عبارات مختلفی از تورات نشانگر این هستند که حضرت موسی علیه‌السلام نویسنده اسفار تورات نیست. به‌گفته اسپینوزا، عالم یهودی، پیوستگی مطالب کتاب‌های عهد عتیق بیانگر نویسنده واحد آن‌ها است. حتی برخی از فقرات کتاب مقدس حاکی از تحریف این کتاب است. نویسنده کتاب ارمیا از «قلم کذب کاتبان» خبر داده است.(12) کتاب دوم تواریخ از ماجرای گم‌شدن تورات و سپس پیداشدن آن پس از مدت‌های طولانی خبر می‌دهد.(13) چنان‌که در زمان حمله بخت‌النصر و آتش‌سوزی معبد سال‌ها کسی از تورات خبر نداشت تا اینکه عزرا مدعی شد کتاب مقدس را پیدا کرده است.(14) برخی معتقدند که عزرا کتاب مقدس را پیدا نکرد؛ بلکه آن را گردآوری و تدوین کرد!(15)

نتیجه‌گیری

قرآن و عهدین، درباره سازنده گوساله زرین با هم اختلاف دارند. مطابق عهدین حضرت هارون علیه‌السلام گوساله را ساخت؛ اما قرآن از ساخت آن توسط شخصی به نام سامری خبر داده است. هرچند ما امروزه اطلاع چندانی از این فرد از جهت تاریخی نداریم و در کتاب مقدس به چنین فردی در زمان حضرات هارون و موسی علیهماالسلام اشاره نشده است، اما به دو دلیل در هنگام تعارض گزارش قرآن با گزارش عهدین، دومی را تخطئه و حکم به صحت گزارش اولی می‌کنیم: اولاً دلیل عقلی لزوم عصمت انبیاء از جمله حضرت هارون اجازه نمی‌دهد که ما ادعای ساخت بت توسط ایشان را بپذیریم؛ ثانیاً قرآن کتاب الهی و تحریف‌نشده اما عهدین هرچند در اصل الهی بوده، اما بعداً دچار تحریف و تغییر شده و در چنین شرایطی مشخص است که گزارش قرآن قبول می‌شود و نه گزارش عهدین.

منبع برای مطالعه بیشتر

نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی:

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

پی‌نوشت‌ها

1. خروج 32: 1-6.

2. سوره طه، 90-96.

3. ر.ک: کاشانی، محمد، مسیحیت‌شناسی تحلیلی، قم، انتشارات ذکری، چاپ اول، 1395ش، ص243-245.

4. باغبانی، جواد، وحی و نبوت در قرآن و عهدین، قم، مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، 1400ش، ص270و271.

5. سوره آل عمران، آیه 3.

6. تثنیه 36: 5و6.

7. یوشع 24: 29-30.

8. یوشع 24: 31 و 16: 10.

9. اول پادشاهان 11: 41 و 14: 19و29.

10. کاشانی، محمد، مسیحیت‌شناسی تحلیلی، قم، انتشارات ذکری، چاپ اول، 1395ش، ص357-367.

11. ر.ک: سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی ـ مسیحی، تهران، سمت، 1396ش.

12. ارمیا 8: 8

13. دوم تواریخ 34: 14-19.

14. نحمیا 8: 1-12.

15. باغبانی، جواد، شناخت قرآن و عهدین، قم، موسسه امام خمینی، چاپ اول، 1400ش، ص81.

پاسخ:

مقدمه

چرایی نیاز قرآن به تفسیر درگرو امور متعددی است. در این نوشتار مهم‌ترین عواملی که سبب شده قرآن نیازمند تفسیر باشد را به صورت چکیده‌ مرور می‌کنیم.

پاسخ اجمالی1

تفسیر قرآن لزوماً ناشی از دشواری آن بتمامه نیست، برخی از خوانندگان قرآن به دلیل 1. تسلط بیشترشان به زبان عربی و ظرایف ادبی آن، 2. آگاهی کامل‌تر به شرایط تاریخی و فرهنگی زمان و مکان نزول قرآن و درنتیجه، اطلاع بیشتر از قرائن منفصل آیات، 3. مراجعه بیشتر به روایات معصومان به‌عنوان مفسران قرآن و 4. انس زیادتر با قرآن، فهم و درک بیشتر و بهتری از قرآن دارند. این افراد معمولاً با نگارش تفسیر قرآن، دیگران را در فهم خودشان از قرآن شریک می‌کنند.

پاسخ اجمالی2

نیاز قرآن به تفسیر ریشه در عوامل مختلفی دارد. برای نمونه، قرآن به زبان عربی نازل شده و این یعنی غیرعرب‌زبانان برای درک قرآن باید به ترجمه که نوعی تفسیر فشرده است، مراجعه کنند. ادبی بودن متن قرآن نیز سبب شده فهم دقیق‌تر آن در گرو شرح و توضیح ادیبان باشد. بیان آشکار برخی از مطالب ممکن بوده منجر به تحریف قرآن شود؛ ازاین‌رو، خداوند این مطالب را در لفّافه بیان کرده است. کنار زدن این لفافه و درک مراد واقعی خداوند نیز معمولاً تنها از عهده افراد آگاه با زبان و بیان قرآن ساخته است. گاهی نیز بلندی معنا و فقر واژگانی زبان عربی دست‌به‌دست هم داده‌اند و تشابه آیات را به همراه داشته‌اند. فهم منظور خداوند از این آیات نیز منوط به تفسیر راسخان در علم است.

پاسخ تفصیلی

چرایی نیاز قرآن به تفسیر

در فهم هر متنی سه امر دخیل هستند:

 1. نویسنده که اراده کرده از طریق متن معنایی را منتقل کند؛

 2. ﻣﺘﻦ که مشتمل بر واژگان برگزیده نویسنده است؛

 3. خواننده متن که قرار است از طریق متن به مراد نویسنده پی ببرد.

 چرایی نیاز یک متن به تفسیر به یکی از این سه امر برمی‌گردد:

1. نویسنده متن

گاهی نویسنده متن را مبهم می‌نویسد و درنتیجه، فهم متن درگرو تفسیر خواهد بود. مبهم‌نویسی گاهی سهوی و از سر عجز است، مثلاً نویسنده به‌اندازه کافی به زبان متن و قواعد آن یا روش نگارش درست متن تسلط ندارد و به‌همین‌دلیل، متن را مبهم می‌نویسد. نیاز قرآن به تفسیر با قطع‌نظر از الهی بودن آن، نمی‌تواند ازاین‌جهت ناشی باشد؛ چراکه فصاحت قرآن اتفاقی و رکن اصلی فصاحت، وضوح و ظهور آن در معنا است. گاهی ابهام متن عامدانه است و نویسنده آگاهانه متن را مبهم می‌نویسد. ابهام عمدی نیز گاهی از سر عجز و مثلاً ترس از به خطر افتادن جان و مال یا گاهی نیز طمع است. چنین ابهامی نیز در قرآن وجود ندارد. گاهی نیز نویسنده هرچند از جان و مال خود ترسی ندارد، اما ترس این را دارد که بیان آشکار برخی از مطالب باعث از بین رفتن متن یا تحریف و تغییر آن شود و به همین دلیل، برخی از مطالب را حکیمانه در لایه‌ای از ابهام بیان می‌کند. گاهی نیز نویسنده عمداً متن را مبهم می‌نویسد تا فهم آن جزء از طریق رجوع به افراد خاصی ممکن نباشد. همانند متون درسی مدارس که فهم درست همه مطالب آن‌ها مشروط به حضور در کلاس درس و زانو زدن در مقابل استاد است. قرآن خود به این مسئله اشاره کرده و آشکارا گفته است که قرآن را با این هدف به پیامبر نازل کرد که او آن را برای مردم تبیین کند. ازاین‌رو بسیاری از آیات قرآن فقط حاوی کلیات هستند و برای پی بردن به جزئیات چاره‌ای نیست مگر مراجعه به مبین قرآن. علت دیگر بیان کلی‌گونه مطالب، حجم زیاد آن‌ها از یک‌سو و از سوی دیگر لزوم طولانی نبودن متن است؛ طولانی‌بودنی که باعث بی‌رغبتی خواننده به آن و همچنین دشواری حفظ و نگهداری آن می‌شد.

2. متن

متن ناگزیر باید به یک زبانی باشد و به هر زبانی که باشد افراد فراوانی هستند که از آن آگاهی ندارند و برای فهم آن نیازمند ترجمه که همان تفسیر فشرده است، می‌باشند. چنانکه فهم قرآن توسط غیرعرب‌زبانان یا منوط به فراگرفتن این زبان یا مراجعه به آشنایان با این زبان است.

واژگان هر زبانی با توجه به نیازهای روزانه اهل آن زبان شکل گرفته و توسعه یافته است؛ به‌ همین دلیل، سخن‌گفتن از چیزی که برای اهل یک‌زبان مأنوس نیست به ابهام‌گویی کشیده می‌شود؛ مثلاً زبان عربی برای مردمی بود که درنهایت سادگی عقلی و فقر علمی به سر می‌بردند و نهایت همّ و غمّ‌شان امور مادی، محسوس و ملموسی همچون زن، شراب و شتر بود؛ بنابراین، کاملاً طبیعی است که بیان مطالب متعالی از جنس معانی خارج از حس و درک بشر با استفاده از چنین زبانی منجر به‌نوعی ابهام شود.

متن را می‌توان به دودسته ادبی و معمولی تقسیم کرد. متون ادبی هرچند برای همگان قابل‌درک هستند، اما به دلیل ظرایفی که در آن‌ها هست فهم کامل آن‌ها مبتنی بر مراجعه به ادیبان است. قرآن نیز که در اوج فصاحت و بلاغت است از این قاعده مستثنا نیست.

مسئله دیگر واژگان مشترکی است که در هر زبانی ازجمله زبان عربی وجود دارد. این واژگان بین چندمعنا یا مصداق، مشترک هستند و تشخیص اینکه نویسنده کدام معنا یا مصداق آن‌ها را اراده کرده است در گرو قرائنی است که همیشه همراه کلام نیستند و در بسیاری از موارد منفصل و جدا از آن می‌باشند.

3. خواننده متن

خواننده متن باید با زبان متن آشنا باشد و هرقدر ازاین‌جهت قوی‌تر باشد فهمش نیز قوی‌تر خواهد بود. افزون بر این، اگر متن موردنظر ادبی باشد، باید از ظرایف متون ادبی همچون استعارات و تشبیهات سررشته داشته باشد و هر مقدار که در این امر خبیرتر باشد، درکش از آن متن بیشتر خواهد بود؛ به همین دلیل، چنین افرادی از متن اموری را می‌فهمند که افراد معمولی نمی‌فهمند.

نویسنده در هنگام نگارش متن به یک سلسله قرائنی اعتماد کرده که برخی از آن‌ها در متن هستند و برخی دیگر خارج از متن. قرائن خارجی یا منفصل معمولاً برای اهل زمان و مکان آن متن آشکار است، اما با فاصله زمانی و مکانی خواننده با زمان و مکان پدید آمدن متن، پی بردن به قرائن ناپیوسته نیز مشکل می‌شود. ازاین‌رو، هر خواننده‌ای که شناخت بیشتری از زمان و مکان خلق متن داشته باشد، فهم بهتری از آن خواهد داشت.

مسئله دیگر سطح درک و فهم خوانندگان است. اگر کتاب بسیار ساده نوشته شود، افرادی که در مراتب پایینی از فهم هستند آن را می‌فهمند، اما دیگر برای افرادی که در مراتب بالایی قرار دارند، قابل‌استفاده نخواهد بود؛ چنان‌که اگر نویسنده فقط افراد فهیم را در نظر بگیرد، افراد ضعیف محروم می‌مانند. بهترین کار رعایت حد وسط است؛ چراکه اکثر مردم در این سطح از فهم هستند و ضعف افراد ضعیف با تفسیر جبران می‌شود.

نتیجه

چرایی نیاز قرآن به تفسیر مسئله‌ای تک‌بُعدی نیست و باید آن را دستکم از سه بُعد مختلف خالق متن، متن و مخاطب آن بررسی کرد. گاه خداوند عامدانه و درعین‌حال حکیمانه برخی از مطالب را مبهم بیان کرده است. ابهام عمدی یا برای حفظ قرآن از تحریف بوده و یا برای اینکه مخاطب چاره‌ای جز مراجعه به مفسران واقعی قرآن (معصومین علیهم‌السلام) نداشته باشد. گاهی نیز متن قابلیت محتوا را نداشته و امر دایر بین گفتن اما مبهم یا نگفتن بوده و خداوند مبهم‌گفتن را برگزیده و خوانندگان کتاب خود را به مفسران برگزیده خودش، یعنی راسخان در علم، ارجاع داده است. متن لاجرم باید به زبانی می‌بود و در رابطه با قرآن قرعه به نام زبان عربی افتاده است؛ بنابراین، غیرعرب‌زبانان ناآشنا با این زبان ناگزیر از مراجعه به تفاسیر هستند. چنانکه ادبی بودن متن قرآن نیز سبب شده فهم کامل آن درگرو ادیب بودن یا مراجعه به ادیبان باشد.

برای مطالعه بیشتر

عسگری، انسیه، نیاز مخاطبان قرآن به تفسیر و بررسی علل آن، حسنا، سال سوم، تابستان و پاییز 1390 ش، شماره 9 و 10، ص 151-163.

نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

پاسخ:

چکیده

ادعای وجود اشتباه ادبی در قرآن پذیرفتنی نیست؛ زیرا قرآن با قطع نظر از جنبه الهی آن، منبع و سرچشمه ادبیات عربی است و در نتیجه، این ادبیات باید با قرآن منطبق و سازگار باشد نه قرآن با آن؛ بنابراین، اگر در جایی واقعاً قرآن با ادبیات عربی در تضاد باشد، این نشانه خطای قواعد این علم است، نه نشان‌دهنده اشتباه قرآن.

مقدمه

در قرآن موارد متعددی وجود دارد که به حسب ظاهر با قواعد ادبیات عرب در تضاد هستند. برخی، این موارد که از آن‌ها با عنوان اشتباهات ادبی قرآن یاد می‌‌شود را نشانه الهی‌نبودن قرآن دانسته‌اند. در ادامه این ادعا بررسی و نقد خواهد شد.

1- ادبیات عربی

«ادبیات عربی» از دو واژه «ادبیات» و «عربی» تشکیل شده است. در لغت به هر اثر مکتوب، «ادب» یا «ادبیات» می‌گویند؛ اما در اصطلاح مراد از ادبیات سخنی است که از حدّ سخنان عادی برتر، والاتر و دارای کلمات زیباتر است و درنتیجه حال مردم از خواندن و شنیدنشان‌ بهتر می‌شود و به همین دلیل، آنان چنین سخنانی را در میان خود ضبط و نقل می‌کنند. «عربی» از ریشه «ع ر ب» و به‌معنای واضح، روشن و بدون ابهام و در اصطلاح نام یک زبان از زبان‌های زنده و معروف دنیا است. بنابراین، منظور از «ادبیات عربی» مجموعه آثار و متون نظم و نثر فاخر و برجسته‌ای است که به زبان عربی نگاشته یا سروده شده باشند.

گاهی «ادبیات عربی» گفته می‌شود، اما منظور از آن «علوم ادبیات عربی» (الأدب العربی/ علم الادب/ علم العربیه/ علوم العربیه) است. علم ادب (ادبیات) یا سخن‌سنجی، به‌صورت کلی، دانش آشنایی با نظم و نثر، از جهت درستی و نادرستی و خوبی و بدی و مراتب آن در هر زبانی است. براساس این معنا، منظور از «ادبیات عربی» مجموعه علومی همچون لغت، صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، شعر و... است. این علوم، ادبیات عربی به‌معنای اول را تجزیه‌وتحلیل و قواعد این زبان را از آن استخراج می‌کنند؛ قواعدی که با شناخت و رعایت آن‌ها، آدمی از اشتباه دریافتی، نوشتاری و گفتاری در کلام عرب در امان می‌ماند.

2- نسبت قرآن با ادبیات عرب

همان‌طور‌که گذشت ادبیات عربی دو معنای مختلف دارد. براساس معنای اول ادبیات، سخنی والاتر و زیباتر از گفتار روزمره است که در میان مردم ثبت و نقل می‌شود و احساساتی مانند غم، شادی یا لذت را در شنونده یا خواننده خود برمی‌انگیزد و حال او را بهتر از گذشته می‌کند. براساس این معنا قرآن حتی با قطع نظر از جنبه قدسی آن، نه‌تنها بخشی از ادبیات عربی، بلکه شاهکار و به‌معنای واقعی گل سر سبد آن است؛ چراکه نه‌تنها در تاریخ زبان عربی، بلکه در تاریخ ادبیات جهان، متنی والاتر و زیباتر از قرآن که مردم از خواندن و شنیدن آن‌ دگرگون ‌شوند و آن را با تمام جان، در میان خود ضبط و نقل کرده‌ باشند، پیدا نمی‌شود. ادبیات در معنای دوم مجموعه قواعد زبان عربی است. براساس این معنا ادبیات عربی ریشه در قرآن دارد و قرآن منبعی از منابع استخراج قواعد زبان عربی و به تعبیر سوم یکی از آبشخورهای آن است. افزون بر این، قرآن در حفظ، تدوین، شکوفایی و گسترش ادب عربی نقش مهمی داشته است. برای نمونه، قرآن در لغت، با گسترش دامنه واژگان عربی، مفاهیم مادی را به مفاهیم انسانی و معنوی ارتقا داده، کلمات فاخر و ادبی را جایگزین الفاظ مبتذل کرد. در نحو، با ایجاد زمینه برای پیدایش این دانش به مثابه مقدمه درست‌خوانی آیات قرآن و ارائه ترکیبات کلامی بی‌نظیر، به غنای زبان عربی افزود. در بلاغت، با زمینه‌سازی برای تدوین علوم بلاغی در راستای پی‌بردن هرچه بیشتر به اعجاز قرآن و ظرایف معنایی آن و همچنین استفاده از تشبیهات و تمثیلات بدیع، به فصاحت و بلاغت زبان عربی غنا بخشید.(1)

3- بررسی ادعای ناسازگاری قرآن با ادبیات عربی

برخی در راستای تشکیک در الهی‌بودن قرآن، مدعی وجود خطاهای مختلف ادبی از جمله نحوی و صرفی در قرآن شده‌اند؛ اما با توضیحات بالا مشخص شد که ادعای تضاد قرآن با ادبیات عربی، نه‌تنها صحیح نیست، بلکه کاملاً مضحک و بی‌اساس است؛ چراکه:

1. قرآن با قطع نظر از جنبه وحیانی آن، منبع قواعد ادبیات عرب است و این یعنی، در صورت تضاد قرآن با قواعد، قواعد زیر سؤال می‌روند و نه قرآن. چنان‌که برای نمونه، منبع علوم طبیعی، طبیعت است و در صورت تضاد این علوم با واقعیت موجود در طبیعت، طبیعت زیر سؤال نمی‌رود، بلکه خطا و اشتباه بودن علم ثابت می‌شود؛

2. حتی اگر قرآن، نازل شده از سوی خدا نبود، بلکه براساس مدعای نادرست برخی از خاورشناسان، حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله آن را از پیش خود ساخته بودند، یا حتی چنان‌که برخی از مستشرقان برخلاف شواهد متقن تاریخی مدعی شده‌اند، اگر هسته اصلی این متن در زمان پیامبر شکل گرفته و سپس در طول زمان دیگرانی به آن هسته اولیه پروبال داده بودند و قرآن تدریجا به‌شکل کنونی درآمده بود، باز ادعای ناسازگاری قرآن با قواعد علم صرف و نحو پذیرفتنی نبود؛ زیرا ادبیات از زبان عرب فصیح نشأت گرفته و این یعنی کلام عرب فصیح که معمولاً تا سال 150 هجری را فصیح به شمار می‌آورند، ملاک و معیار قواعد ادبیات عربی است؛ بنابراین، ادبیات عربی باید با کلام عرب فصیح مطابق باشد، نه برعکس؛

3. بررسی خطاهای ادبی ادعایی در قرآن نشان می‌دهد که اشکال‌کنندگان یا با ادبیات عربی ناآشنا هستند و تنها یک شناخت اجمالی و ابتدایی از قواعد کلی آن دارند، یا اگر آشنا هستند، شناخت آنان تنها در حد قواعد عام ادبیات عرب است و نسبت به قواعد تخصصی و فنی این زبان بیگانه هستند. برخی از آنان نیز اگرچه متخصص ادبیات عربی هستند؛ اما به جهت سوگیری در انکار الهی‌بودن قرآن، ابعاد مختلف مسئله را خواسته یا ناخواسته نادیده می‌گیرند.(2)

نتیجه‌گیری:

برخی با هدف زیر سؤال بردن الهی‌بودن قرآن، مدعی وجود خطاهای ادبی در آن شده‌اند. این در حالی است که قرآن، فارغ از جنبه وحیانی، ریشه و بنیان ادبیات عربی است؛ لذا اگر قرآن با قواعد ادبیات مغایر باشد، این قواعد اشتباه هستند، نه قرآن. چنان‌که حتی اگر قرآن ساخته حضرت محمد صلی الله علیه و آله بود، با توجه به فصیح بودن ایشان و لزوم مطابقت ادبیات عرب با کلام عرب فصیح، ادعای وجود خطا در قرآن پذیرفتنی نبود.

برای مطالعه بیشتر

• میری، کرامت، مقاله «نقد و بررسی شبهات آیات موهم ناسازگاری ادبی در قرآن کریم با استناد به قواعد رایج در شعر و نثر عربی»، دوره16، شماره2، فروردین1402ش، صص285-313.
• نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی:

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

پی‌نوشت‌ها

1. نقیب‌زاده، محمد، نقش‌آفرینی قرآن در ادبیات عرب و مهجوریت آن در میان ادیبان، قرآن‌شناخت، سال2، شماره1، پیاپی3، بهار و تابستان 1388ش، ص27.

2. نقیب‌زاده، محمد، نقش‌آفرینی قرآن در ادبیات عرب و مهجوریت آن در میان ادیبان، قرآن‌شناخت، سال2، شماره1، پیاپی3، بهار و تابستان 1388ش، ص27.