چکیده:

قرآن کریم، توصیف گری گویاست و در آیه های فراوانی به بیان منزلت بلند و جایگاه والای خویش پرداخته است. اهل بیت (علیهم السلام) که عارف به حقیقت قرآن هستند، این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده اند.در این مقاله با نگرشی به سیره قرآنی و تفسیری امام رضا (علیه السلام) به بیاناتی که به طور مستقیم در باب قرآن کریم در تفسیر و فهم آن فرموده اند پرداخته می شود.

کلیدواژه: قرآن، امام رضا، احادیث امام رضا، تفسیر قرآن

مقدمه:

باید اذعان کرد قرآن کریم در اندیشه، گفتار و رفتار اهل بیت (علیهم السلام) تجسم و عینیت تمام یافته است و سیره کریمانه و سخن حکیمانه آنان مستقیم یا غیر مستقیم، روشنگر کتاب الهی در ابعاد گوناگون آن است؛ چرا که آنان بنا بر وصیت پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)، عترت آن حضرت در زمین خواهند بود.[1]

میراث قرآنی و تفسیری ارزشمند و باقی مانده از وجود مبارک امام رضا (علیه السلام) از نمونه های عظیم ذخایر قرآنی تفسیر معصومان (علیهم السلام) است.

از آنجا که لطف و حکمت خداوند متعال همواره اقتضا کرده است تا انسان را در پهنه زندگی بدون راهنما و حجت رها نسازد میراث را در میان خاندان نبوت، دست به دست نموده تا به هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) برسد و آن امام همام وارث کتاب الهی و مفسر راستین قرآن باشد.

در این مقاله با نگرشی به سیره قرآنی و تفسیری امام رضا (علیه السلام) به بیاناتی که به طور مستقیم در باب قرآن کریم در تفسیر و فهم آن فرموده اند پرداخته می شود.

الف) جایگاه قرآن

قرآن کریم، توصیف گری گویاست و در آیه های فراوانی به بیان منزلت بلند و جایگاه والای خویش پرداخته است تا برای کسی در روی گردانی از قرآن حجتی باقی نماند. آن که به قرآن رو می آورد با معرفت و بینش در وادی آن گام می نهد. اهل بیت (علیهم السلام) نیز که عارف به حقیقت قرآن هستند هم پای آن این منزلت و فضیلت را به خوبی تبیین کرده اند. اینک نمونه ای از فراز های گفتار امام رضا (علیه السلام) در این خصوص ذکر می گردد:

قرآن کریم در اندیشه، گفتار و رفتار اهل بیت (علیهم السلام) تجسم و عینیت تمام یافته است

1-صدوق به نقل از ریان بن صلت که او از امام رضا (علیه السلام) پرسید: نظر شما درباره قرآن چیست ؟ فرمود «کلام الله لاتتجاوزه و لا تطلبوا الهدی فی غیره فتضلوا؛ قرآن کلام خداست از آنچه او گفته است فراتر نروید و هدایت را در غیر او نجویید که گمراه می شوید.» (مسند الامام الرضا، عزیز الله عطاری، ج 1، ص 307)

2-صدوق به نقل از حسین بن خالد آورده است که گفت: از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم: یابن رسول الله بفرمایید که آیا قرآن خالق (قدیم) است یا مخلوق؟ فرمود: نه خالق است و نه مخلوق بلکه کلام خدای عزوجل است (عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 290 . مسند الامام الرضا ج 1، ص 307).

3- در این باره که: اولین و آخرین سوره که بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد کدام است ؟ امام رضا فرمود: از پدرم شنیدم که از پدرش حکایت می کرد نخستین سوره ای که نازل شد سوره اقرا باسم ربک و آخرین سوره اذا جاء نصرالله و الفتح بود (مسند الامام الرضا ج 1، ص 308).

4- امام رضا (علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوارش آورده است که مردی از امام صادق (علیه السلام) پرسید: علت این که قرآن هر چه بیشتر نشر می یابد و مطالعه می شود تازگی و طراوات آن بیشتر می شود چیست ؟ فرمود برای اینکه خداوند قرآن را برای زمان و مردمی خاص نازل نفرموده است لذا قرآن در هر زمانی نو بوده و تا روز قیامت برای هر قومی، طراوت و تازگی دارد (همان، صص 308-309).

ب) تبیین علوم قرآن

در بحث های قرآنی گاهی خود قرآن کریم موضوع و محور بحث قرار می گیرد و گاهی به بررسی و مطالعه جنبه های مختلف آن پرداخته می شود. در اصطلاح به این بخش از مباحث قرآنی مثل نزول قرآن، اسباب نزول، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، مباحث ادبی قران، اعجاز و...، علوم قرآن اطلاق می شود.

در آثار بجای مانده از امام رضا (علیه السلام) نمونه هایی وجود دارد که در ذیل علوم قرآن جای می گیرد که در این مجال به بیان برخی از آن ها می پردازیم.

«قرآن کلام خداست؛ از آنچه او گفته است فراتر نروید و هدایت را در غیر او نجویید که گمراه می شوید.»

  شأن نزول

در خصوص شأن نزول آیات قرآن نیز مانند هر چیزی دیگر باید به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و جانشینان اومراجعه نمود، زیرا تنها آنان می توانند شأن نزول را بیان کند.

امام رضا (علیه السلام) به نقل از امام علی (علیه السلام) فرمود روزی رسول گرامی اسلام برای ما خطبه ای خواند و در آن فرمود: از آیات قرآن از من بپرسید تا به شما بگویم درباره چه کسی و در کجا نازل شده است (عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، ج 2، ص 121).

امام رضا (علیه السلام) که به عنوان یکی از جانشینان بر حق اوست، روایت هایی در شأن نزول برخی آیات و سوره ها فرموده است که به ذکر دو مورد بسنده می کنیم.

1-امام رضا (علیه السلام) از پدرانش نقل می کند که آیه «الذین ینفقون اموالهم بالیل و النهار سرا و علانیه»[2] درباره حضرت علی (علیه السلام) نازل شده است (همان، ص107؛ و مسند الامام الرضا، ج 1، ص 323).

2- امام رضا (علیه السلام) در تفسیر سوره ی لیل می فرماید: این سوره درباره ابو دحداح است که درخت خرمای شخصی بخیل را که در خانه مرد انصاری بود و موجب اذیت او می شد، در عوض خانه اش خرید و به آن مرد واگذار کرد (مسند الامام الرضا، ج1، 383).

محکم و متشابه

امام رضا (علیه السلام) در این باره که در قرآن کریم، محکم و متشابه داریم و اینکه باید محکم را به متشابه ارجاع داد فرمود:

هر کس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند به راه راست راهبری می شود سپس فرمود: در اخبار ما نیز متشابهاتی همانند متشابهات قرآن و محکماتی همانند محکمات آن وجود دارد، پس متشابهات آن را به محکماتش ارجاع دهید و از متشابه آن بدون در نظر گرفتن محکم، پیروی نکنید که گمراه می شوید (مسند الامام الرضا، ج 1، ص 307 – 308؛و عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، ج1، ص 290).

هر کس متشابه قرآن را به محکمش بازگرداند به راه راست راهبری می شود.

ج) تفسیر آیات قرآنی

سیره و روایات تفسیری باقی مانده از عالم آل محمد گنجینه ای بسیار ارزشمند و دست مایه ای بسیار مهم برای مفسران و علاقه مندان به تفسیر قرآن می باشد. به اختصار نمونه هایی را ذکر می نماییم.

1-امام هشتم در تفسیر آیه شریفه «الذی جعل لکم الارض فراشاً و السماء بناء» (بقره: 22) فرموده است: خدا زمین را با طبایع و ابدان شما سازگار و موافق قرار داد و آن را گرم و سوزان نساخت تا شما را بسوزاند، و بسیار سرد قرار نداد تا شما را منجمد گرداند، هوای آن را زیاد خوشبو نکرده تا سرهای شما به درد آید و زیاد بد بو نساخت تا شما را هلاک کند، آن را مانند آب نرم روان قرار نداد تا در آن غرق شوید و زیاد سخت و صلب نیافرید تا نتوانید خانه و ابنیه و قبرهای مردگان در آن بسازید بلکه خداوند متعال بخشی از آن را به اندازه ای که از آن سود برید و آرامش یابید و بدنها و خانه هایتان بر آن قرار گیرد، سفت و سخت آفرید.

«و السماء بناء» یعنی بر بالای سر شما آسمان را سقفی محفوظ بنا کرد و خورشید و ماه ستارگان آسمان را برای مصلحت و منفعت شما به چرخش در آورد (مسند الامام الرضا، ج 1، ص 308).

2- امام رضا (علیه السلام) در مورد معنای «ختم الله علی قلوبهم» (بقره: 7) می فرماید: ختم به معنای مهر است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلب های آنان زده می شود چنان که می فرماید: بلکه خداوند متعال بر قلوب آنان مهر زده است به سبب کفر آنان پس ایمان نمی آورند مگر اندکی (عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، ج1، ص 248).

3-امام هشتم (علیه السلام) در پاسخ سوال ابن فضال در مورد آیه شریفه «کلا انهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون» (مطففین: 14) فرمود: خداوند متعال هرگز وابسته به مکانی نشده و در محلی حلول نمی کند که موجب محجوب بودن بندگان از او باشد، ولکن در اثر معاصی از اجر و ثواب پروردگارشان محجوب می شوند (همان، ص 252).

امام رضا (علیه السلام) در مورد معنای «ختم الله علی قلوبهم» (بقره: 7) می فرماید: ختم به معنای مهر است که به عنوان عقوبت عصیان و کفر کافران بر قلب های آنان زده می شود.

  4-ابراهیم بن ابی محمود نقل می کند درباره معنای «فلما اضاءت ما حوله ذهب الله بنورهم و ترکهم فی ظلمات لا یبصرون» (بقره: 17) از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم او در جواب فرمود:

ان الله تبارک و تعالی لا یوصف بالترک کما یوصف خلقه ولکنه متی علی أنهم لایرجعون عن الکفر و الضلال منعهم المعاونه و اللطف و خلا بینهم و بین اختیارهم؛ خداوند متعال چنین نیست که بدون جهت کسی را ترک کرده و از او اعراض کند ولی چون دید که آنان از کفر و گمراهی دست نمی کشند نظر لطف و معاونت را از آنان قطع کرده و آنان را به خود و به اختیار خودشان وا نهاد (همان).

5-ابن فضال می گوید: از امام رضا (علیه السلام) درباره «و مکروا و مکرالله» (آل عمران: 54) و نیز «یخادعون الله و هو خادعهم» (نساء: 142) پرسیدم، امام در جواب فرمود:

ان الله تعالی لایمکر و لا یخادع و لکنه تعالی یجازیهم جزاء المکر و الخدیعه؛ پروردگار به کسی مکر و خدعه نمی کند اما آنان را در مقابل مکر و خدعه ای که انجام می دهند مجازات می کند (مسند الامام الرضا، ج 1، ص 318).

تفسیر واژگان قرآن، تبیین پیام ها و نکات آیات شریفه قرآنی، آوردن جمله ها و عباراتی در ذیل آیه ها جهت معنا نمودن واژگان و اصطلاحات قرآنی و بیان مقصود خداوند متعال و رفع ابهام های مردم در زمینه فهم قرآن از دیگر روش ها و معیارهای تفسیری امام رضا (علیه السلام) می باشد.

حضرت رضا (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند آن حضرت درباره «اهدنا الصراط المستقیم» (فاتحه:6) فرمود: أرشدنا الی الطریق المستقیم ؛ یعنی ما را به راست رهنمون باش تا پایبند و ملازم طریقی باشیم که به حجت تو منتهی می شود و به دین تو می رسد و ما را از پیروی هوا و اخذ به رای خود که منجر به هلاکت و تباهی می شود باز می دارد (همان، ص 314). امام رضا (علیه السلام) در بیان یاد شده ضمن تبدیل آیه قرآن به معادل لغوی آن تبیین می کند که صراط مستقیم راهی است که در مسیر حجت خدا باشد و هوا خواهی و خود رایی در دین گمراهی و تباهی است.

پروردگار به کسی مکر و خدعه نمی کند اما آنان را در مقابل مکر و خدعه ای که انجام می دهند مجازات می کند

  آن حضرت درباره «فاصفح الصفح الجمیل» (حجر: 85) می فرماید: صفح جمیل، گذشتی است که در او مواخذه و عقاب نباشد (عیون اخبار الرضا ج 1ص 596). درباره «خذوا زینتکم عند کل مسجد» (اعراف: 31) نیز از آن حضرت روایت شده که فرمود: زینت یعنی لباس بنابراین معنای آیه این می شود که هنگام نماز و حضور در مساجد لباس های نیکو و زینتی خود را بپوشید (معانی الاخبار، شیخ صدوق، ص 3).

از امام رضا (علیه السلام) درباره «و ما یومن اکثرهم بالله و هم مشرکون» (یوسف: 106) پرسیده شد، فرمود: شرکی است که به حد کفر نمی رسد(مسند الامام الرضا، ج 1، ص 347). در این آیه کریمه آمده بیشتر آنان به خدا ایمان نمی آورند مگر آنکه برای او شریک می گیرند.

در اینجا ممکن است این سوال پیش آید که چگونه در حالی که مشرکند ایمان دارند. پاسخ امام رضا (علیه السلام) می فهماند که مقصود از شرک مذکور در این آیه شرکی است که با ایمان قابل جمع است و به حد کفر نمی رسد.

تطبیق آیات و تعیین مصداق

از دیگر معیارهای تفسیر امام رضا (علیه السلام) تعیین مصداق و تطبیق آیه است، بدین صورت که مفهوم کلی آیه اخذ و بر مصادیق جدید انطباق داده می شود و راهکارهای زندگی در گستره های مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از قرآن برداشت می شود و برای واژه یا عبارتی مصادیق بسیار کلامی و یا فردی تعیین می نماید. حال، نمونه هایی از کلام امام رضا (علیه السلام) در این زمینه عرضه می گردد که در آن به بیان مصداق و تطبیق آیه پرداخته اند.

1-   امام رضا (علیه السلام) در آیه «ان تجتنبو کبائر ما تنهون عنه» (نساء: 31) برای کبائر این مصادیق را بر شمردند: پرستش بتها، می خوردن، قتل، نافرمانی پدر و مادر، تهمت ناروا زدن، فرار از جنگ و خوردن مال یتیم (مسند الامام الرضا، ج 1، ص 325).

از دیگر معیارهای تفسیر امام رضا (علیه السلام) تعیین مصداق و تطبیق آیه است.

  2- امام رضا (علیه السلام) در ذیل آیه «شهدالله انه لااله الا هو و الملائکه و اولو العلم قائماً بالقسط» (آل عمران: 18) فرمود مقصود و مصداق اعلی و اکمل اولوالعلم ائمه معصومین (علیهم السلام) هستند زیرا دانش آنان برگرفته از دانش خدا و رسول اوست و آنان به سر چشمه علم و معرفت دسترسی دارند و دیگران از فیض وجود آنان به معرفت صحیح و کامل دست می یابند (همان، ص 324؛ و تفسیر عیاشی، ج 1، ص 238).

3-امام رضا (علیه السلام) فرمود زمانی که به سختی افتادید به واسطه ما از خداوند کمک بخواهید و این همان سخن خداست که فرمود «و لله الاسماء الحسنی فادعوه بها» (اعراف: 180). آن حضرت در ادامه فرمود به خدا سوگند ماییم اسمای حسنای الهی که دعای هیچ کس جز به شناخت ما پذیرفته نمی شود (همان، ص 324-325؛ و تفسیر عیاشی، ج 1، ص 166).

4-وشا می گوید: از امام رضا (علیه السلام) درباره «و علامات و بالنجم هم یهتدون» (نحل: 16) پرسیدم فرمود آن نشانه ها ماییم و نجم رسول خداست (تفسیر عیاشی، ج 2، ص 42 ؛ مسند الامام الرضا، ج 1، ص 350).

د) بیان احکام قرآن کریم

فقه پژوهی قرآنی از نخستین شاخه های تفسیر و علوم قرآن است که زمینه خلق آثار فراوانی با عنوان آیات الاحکام و فقه القرآن بوده است. امامان معصوم (علیهم السلام) که خود منبع و مرجع تبیین احکام دین هستند در بسیاری از موارد نظر خود را در بیان احکام به قرآن کریم مستند کرده اند. روایتهای عالم آل محمد (علیه السلام) در آیات الاحکام و تمسک به قرآن در تبیین مسائل فقهی از نمونه های بارز استناد معصومین در تبیین احکام به قرآن کریم است.

امامان معصوم (علیهم السلام) که خود مرجع تبیین احکام دین هستند در بسیاری از موارد نظر خود را در بیان احکام به قرآن کریم مستند کرده اند.

  ابوالقاسم فارسی می گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم خداوند در کتابش می فرماید «فامساک بمعروف او تسریع باحسان» (بقره: 299) مقصود از آن چیست؟ امام فرمود: امساک به معروف یعنی آزارندادن همسر و پرداخت نفقه او و اما تسریح باحسان یعنی طلاق دادن طبق آنچه خدا مقرر فرموده است (کلینی اصول کافی ج 1، ص 219).

پس از گفت و شنودی که ابوسعید مکارم با امام رضا (علیه السلام) داشت به امام می گوید: مساله ای از تو می پرسم. امام می فرماید: گمان نمی کنم پاسخ مرا بپذیری اما در عین حال بپرس. او گفت مردی که هنگام مرگش گفته است کل مملوک قدیم فهو حر لوجه الله، یعنی هر برده قدیمی که داشتم در راه خدا آزاد کردم در این باره چه می گویی؟ امام فرمود: بله هر بنده ای که شش ماه بر او گذشته باشد، آزاد است ؛ زیرا خداوند می فرماید: «و القمر قدرناه منازل حتی عاد کالعرجون القدیم» (یس: 39) بنابراین هر چیزی که شش ماه مانده باشد قدیمی است (مسند الامام الرضا ج 1، ص 216).

هـ) تنزیه پیامبران و تبیین متشابهات

 ترویج خرافات و افسانه های نادرست درباره پیامبران، برداشت نادرست از آیات متشابه در داستان پیامبران و تفسیرهای ناروا سبب بدجلوه دادن چهره پیامبران و تهمتهای ناروا به آنان شده است و شاید در طول تاریخ برخی سود جویان و قدرت طلبان خواسته اند با آلوده جلوه دادن حریم نبوت و ولایت زمینه حضور خود در مسند رهبری جامعه و توجیه کرده های خود را فراهم آورند.

امامان معصوم (علیهم السلام) که جانشینان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و آگاه به سرگذشت و سیره انبیای پاک الهی بوده اند پرده از چهره باطل برداشته و به دفاع از حریم نبوت پرداخته اند. اهل بیت (علیهم السلام) تمامی آیه های مربوط به زندگی انبیا را بر اساس عصمت آنان تفسیر کرده اند.

اهل بیت (علیهم السلام) تمامی آیه های مربوط به زندگی انبیا را بر اساس عصمت آنان تفسیر کرده اند.

  عالم آل محمد امام هشتم (علیه السلام) در مناظراتشان و در پاسخ پرسشهایی که از ایشان می شد میراث ارجمندی را در تفسیر آیات قصص به یادگار گذاشت که به یک نمونه از آن اشاره می شود:

محمد بن علی بن جهم حکایت می کند که در مجلس مامون حاضر شدم و علی بن موسی الرضا (علیه السلام) نیز نزد وی نشسته بود مامون به ایشان گفت ای فرزند رسول خدا آیا سخن شما این نیست که پیامبران دارای عصمت از گناه هستند ؟ وی فرمود: بله، درست است. مأمون از تعدادی از آیه های قرآن پرسید، از جمله گفت: این آیه را برای من روشن سازید که نسبت به ابراهیم می فرماید: «فلما جن علیه اللیل رآی کوکباً قال هذا ربی» (انعام: 75)، امام فرمود: ابراهیم، میان سه گروه قرار گرفت که عبارت بودند از زهره پرست، ماه پرست و خورشید پرست. وقتی پرده تاریک شب همه جا را گرفت و ستاره زهره را دید به گونه ای پرسش گرانه و انکار آمیز گفت: «هذا ربی». چون زهره افول کرد و ناپدید شد، گفت: من چیزهایی را که غروب می کند، دوست ندارم ؛ زیرا افول از صفات پدید آمده هاست، نه چیزی که قدیم و همیشگی است. پس از آن وقتی ماه را دید که طلوع کرده است، انکار آمیز و پرسش گرانه گفت: این پروردگار من است ! زمانی که ماه از دیدگان نهان شد گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکند از گمراهان خواهم بود.

پس چون صبح شد و خورشید را دید که درخشان و طالع است، از روی انکار و پرسش گفت: این پروردگار من است! چرا که این از زهره و ماه بزرگ تر است ! آنگاه که خورشید غروب کرد، به گروه های سه گانه ای که زهره، ماه و خورشید را می پرستیدند گفت ای قوم من از آنچه شما شریک خدا قرار می دهید بیزارم من رو به سوی کسی می آورم که آفریننده آسمانها و زمین است و از مشرکان نیستم. ابراهیم (علیه السلام) خواست برای آنان بطلان دینشان را روشن و ثابت کند که پرستش همانند زهره یا خورشید را نسزد و تنها شایسته آفریننده آنها و خالق آسمان و زمین است. آنچه ابراهیم با آن بر قومش احتجاج کرد، از چیزهایی بود که خداوند عزوجل به او الهام کرده بود همچنان که می فرماید: «و تلک حجتنا آتیناها ابراهیم علی قومه» (عیون اخبارالرضا ج 1، ص 399).

 نتیجه:

آن چه به عنوان نمونه از احادیث و روایات رسیده از امام رضا (علیه السلام) درباره فضیلت قرآن و تبیین و تفسیر برخی آیات و عبارات آن بیان شد، به خوبی روشن می نماید که اهل بیت (علیهم السلام) بهترین منبع برای شرح و تفسیر قرآن هستند به نحوی که بدون راهنمایی ها و روشنگری های ایشان، بسیاری از زوایای این دریای معرفت ناشناخته می ماند. البته باید یاد آور شد در این مقاله به بخشی از گفتار امام رضا (علیه السلام) پیرامون قرآن مجید که از لابلای انبوه احادیث آن حضرت برای خوانندگان عزیز انتخاب شده پرداختیم. برای اطلاع بیشتر به کتابهای اخبار الرضا تالیف شیخ صدوق، مسند الامام الرضا از شیخ عزیز عطاردی و قرآن کریم از منظر امام رضا (علیه السلام) نوشته آیت الله جوادی آملی مراجعه شود.

[1] نک : ابی منصور طبرسی الاحتجاج، قم 1380 ق، ص 172 ؛ شیخ صدوق عیون اخبار الرضا ج 2، ص 108.

[2] کسانی که اموال خود را شب و روز و نهان و آشکارا، انفاق می کنند، سوره (2) بقره آیه 272

1393/5/10 جمعه