پاسخ:

مقدمه

کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان (بایبل) و قرآن هر دو ماجرای گوساله‌پرستی یهودیان را نقل کرده‌اند؛ اما در یک موضوع با هم اختلاف دارند. براساس کتاب مقدس، زمانی‌که حضرت موسی علیه‌السلام برای دریافت تورات به کوه سینا رفت و بیشتر از موعد مقرر در آن‌جا ماند، بنی‌اسرائیل از هارون خواستند تا برایشان بت بسازد و او نیز از زیورآلات آنان گوساله‌ای زرین ساخت؛(1) اما مطابق روایت قرآن، فردی به نام سامری بنی‌اسرائیل را گمراه کرد و با ذوب‌کردن طلاهای یهودیان گوساله‌ای ساخت که صدایی شبیه گاو داشت. هارون با سامری مخالفت و تأکید کرد که خدای آنان پروردگار جهانیان است، اما اکثر بنی‌اسرائیل به سخنان او گوش ندادند.(2) برخی از خاورشناسان مدعی شده‌اند تفاوت این داستان در قرآن و کتاب مقدس ناشی از اشتباه قرآن است! در این نوشتار این ادعا بررسی و نقد خواهد شد.

پاسخ کوتاه

ماجرای گوساله‌پرستی یهودیان در کتاب مقدس و قرآن کریم آمده است. این دو کتاب در مورد سازنده گوساله زرین با هم اختلاف دارند. کتاب مقدس حضرت هارون علیه‌السلام و قرآن سامری را مسئول این کار می‌داند. هرچند ما از جهت تاریخی شناختی از سامری نداریم، اما با توجه به لزوم عقلی عصمت انبیاء و همچنین تحریف‌ناپذیری قرآن و در نقطه مقابل، تحریف‌شدگی کتاب مقدس، نمی‌توانیم ساخت گوساله توسط حضرت هارون را بپذیریم و چاره‌ای جز تخطئه و تکذیب کتاب مقدس نداریم.

پاسخ اجمالی

در مورد سازنده گوساله زرین، قرآن و کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان نظرات متفاوتی دارند. طبق عهدین، این گوساله توسط حضرت هارون علیه‌السلام ساخته شده، اما قرآن سامری را متصدی این کار می‌داند. با وجود این‌که درباره شخص سامری، از جهت تاریخی چیزی نمی‌دانیم و در عهدین نیز نامی از او در زمان حضرت موسی علیه‌السلام نیامده است، ما به دو دلیل گزارش قرآن را صحیح‌ می‌دانیم و عهدین را در این زمینه تخطئه و تکذیب می‌کنیم: 1. اصل عقلی عصمت انبیاء علیهم‌السلام اجازه نمی‌دهد که ما ادعای ساخت بت توسط یک پیامبر را قبول کنیم؛ 2. گزارش قرآن به‌عنوان کتاب الهی و تحریف‌نشده بر گزارش عهدین که هر چند در اصل وحیانی بوده‌اند، اما بعداً دچار تحریف و تغییر شده‌اند، مقدم است.

پاسخ تفصیلی

چرایی درستی گزارش قرآن و نادرستی گزارش کتاب مقدس

در این بخش به دو دلیل از ادله‌ای که سبب شده‌اند در اختلاف قرآن و کتاب مقدس درباره سازنده گوساله زرین، حق را به قرآن بدهیم و نه کتاب مقدس، اشاره می‌کنیم:

1. هدایت بشر با بعثت پیامبران

هدف اصلی بعثت پیامبران راهنمایی بشر است. حال، اگر آنان معصوم نباشند و احتمال تغییر عمدی یا سهوی آموزه‌های الهی توسط آنان وجود داشته باشد، چگونه می‌توان به پیامبران اعتماد کرد؟! چنان‌که اگر رفتارشان با محتوای رسالتشان در تضاد باشد، مردم نمی‌توانند به صدق ادعاهای آنان در زمینه الهی بودن آموزه‌هایشان و همچنین وعده‌های آنان اعتماد کنند و این امر به ناکامی خداوند در بعثت انبیاء منجر می‌شود. بنابراین، حکمت الهی اقتضا می‌کند که پیامبران معصوم باشند.(3) حضرت هارون نیز که مطابق تورات پیامبر بوده و معجزات مختلفی بر دست او جاری شده،(4) از این قاعده مستثنا نیست و معصوم بوده است.

2. تحریف ناپذیری قرآن و تحریف عهدین

 ما امروزه به سبب تواتر قرآن، یقین داریم که کتاب کنونی همان قرآن زمان پیامبر خدا است و در گذر زمان تحریف نشده است. مصاحف کهن متعلق به قرن اول هجری نیز گواه این امر هستند. چنان‌که ادله مختلفی الهی بودن قرآن را نشان می‌دهند. از جمله این دلیل‌ها می‌توان به تحدی قرآن، عدم وجود تناقض، پیشگویی‌های غیبی و اعجاز علمی این کتاب اشاره کرد. این از یک سو و از سوی دیگر، هرچند به گواهی قرآن، تورات و انجیل در اصلی الهی بوده‌اند(5) اما ادله و شواهد مختلفی حاکی از تحریف آن‌ها در طول زمان هستند. برای نمونه داستان مرگ حضرت موسی علیه‌السلام در کتابی آمده که اهل کتاب معتقدند نویسنده آن حضرت موسی است!(6) یا در سِفْر یوشع که به باور یهودیان و مسیحیان توسط حضرت یوشع نوشته شده، به ماجرای مرگ یوشع و مکان دفن او اشاره شده است!(7) چنان‌که در این سِفْر اموری آمده که سال‌ها پس از مرگ یوشع رخ داده‌اند!(8) نویسنده کتاب پادشاهان بارها به کتب بشری استناد کرده و خواننده را برای مطالعه بیشتر به آن‌ها ارجاع داده است!(9) تناقضات متعدد موجود در کتاب مقدس نیز دلیل دیگر تحریف آن است.(10) اعتقاد به تحریف کتاب مقدس اختصاصی به مسلمانان ندارد و بسیاری از علمای یهودی و مسیحی نیز به همین امر معتقد هستند.(11) برای نمونه، به باور ابن عزرا، خاخام یهودی، عبارات مختلفی از تورات نشانگر این هستند که حضرت موسی علیه‌السلام نویسنده اسفار تورات نیست. به‌گفته اسپینوزا، عالم یهودی، پیوستگی مطالب کتاب‌های عهد عتیق بیانگر نویسنده واحد آن‌ها است. حتی برخی از فقرات کتاب مقدس حاکی از تحریف این کتاب است. نویسنده کتاب ارمیا از «قلم کذب کاتبان» خبر داده است.(12) کتاب دوم تواریخ از ماجرای گم‌شدن تورات و سپس پیداشدن آن پس از مدت‌های طولانی خبر می‌دهد.(13) چنان‌که در زمان حمله بخت‌النصر و آتش‌سوزی معبد سال‌ها کسی از تورات خبر نداشت تا اینکه عزرا مدعی شد کتاب مقدس را پیدا کرده است.(14) برخی معتقدند که عزرا کتاب مقدس را پیدا نکرد؛ بلکه آن را گردآوری و تدوین کرد!(15)

نتیجه‌گیری

قرآن و عهدین، درباره سازنده گوساله زرین با هم اختلاف دارند. مطابق عهدین حضرت هارون علیه‌السلام گوساله را ساخت؛ اما قرآن از ساخت آن توسط شخصی به نام سامری خبر داده است. هرچند ما امروزه اطلاع چندانی از این فرد از جهت تاریخی نداریم و در کتاب مقدس به چنین فردی در زمان حضرات هارون و موسی علیهماالسلام اشاره نشده است، اما به دو دلیل در هنگام تعارض گزارش قرآن با گزارش عهدین، دومی را تخطئه و حکم به صحت گزارش اولی می‌کنیم: اولاً دلیل عقلی لزوم عصمت انبیاء از جمله حضرت هارون اجازه نمی‌دهد که ما ادعای ساخت بت توسط ایشان را بپذیریم؛ ثانیاً قرآن کتاب الهی و تحریف‌نشده اما عهدین هرچند در اصل الهی بوده، اما بعداً دچار تحریف و تغییر شده و در چنین شرایطی مشخص است که گزارش قرآن قبول می‌شود و نه گزارش عهدین.

منبع برای مطالعه بیشتر

نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی:

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

پی‌نوشت‌ها

1. خروج 32: 1-6.

2. سوره طه، 90-96.

3. ر.ک: کاشانی، محمد، مسیحیت‌شناسی تحلیلی، قم، انتشارات ذکری، چاپ اول، 1395ش، ص243-245.

4. باغبانی، جواد، وحی و نبوت در قرآن و عهدین، قم، مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، 1400ش، ص270و271.

5. سوره آل عمران، آیه 3.

6. تثنیه 36: 5و6.

7. یوشع 24: 29-30.

8. یوشع 24: 31 و 16: 10.

9. اول پادشاهان 11: 41 و 14: 19و29.

10. کاشانی، محمد، مسیحیت‌شناسی تحلیلی، قم، انتشارات ذکری، چاپ اول، 1395ش، ص357-367.

11. ر.ک: سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، بررسی متنی و سندی متون مقدس یهودی ـ مسیحی، تهران، سمت، 1396ش.

12. ارمیا 8: 8

13. دوم تواریخ 34: 14-19.

14. نحمیا 8: 1-12.

15. باغبانی، جواد، شناخت قرآن و عهدین، قم، موسسه امام خمینی، چاپ اول، 1400ش، ص81.

پاسخ:

مقدمه

خداوند در قرآن از یهودیان نقل کرده که آنان حضرت مریم، مادر حضرت عیسی علیهماالسلام، را با عنوان «خواهر هارون» مورد خطاب قرار داده‌اند. برخی از خاورشناسان مدعی شده‌اند که مادر عیسی برادری با نام هارون نداشته تا از او با عنوان «أخت هارون» یاد شود؛ بنابراین، پیامبر در این آیه بین مریم مادر عیسی با مریم خواهر حضرات هارون و موسی علیهم‌السلام اشتباه کرده است!

 در این نوشتار این ادعا بررسی و نقد خواهد شد.

دو مریم در قرآن

در کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان از هشت زن با نام «مریم» یاد شده است. از این میان دو تن از دیگران مشهورتر هستند: 1. مریم خواهر بزرگ‌تر حضرات موسی و هارون؛ 2. مادر حضرت عیسی علیهم‌السلام. از اولی در قرآن نه با نام «مریم»، بلکه با عنوان «اخته: خواهر او» یا «اختک: خواهر تو» یعنی خواهر حضرت موسی علیه‌السلام یاد شده است. براساس قرآن زمانی که مادر حضرت موسی علیه‌السلام او را در سبدی گذاشت و به آب انداخت، خواهرش به فرمان مادر، از کنار رود سبد را دنبال کرد و متوجه برداشتن او توسط همسر فرعون شد. زمانی که حضرت از هیچ زنی در قصر شیر نخورد، خواهرش که در آن‌جا بود مادر خود را به عنوان دایه به آنان معرفی کرد و بدین شکل وعده الهی مبنی بر برگرداندن نوزاد به مادرش محقق شد.

اما قرآن از دومی 31 بار با اسم «مریم» نام برده و به تفصیل زندگی او را بیان کرده است. مطابق قرآن، همسر عمران و مادر مریم، پس از بارداری به گمان پسر بودن فرزندش، نذر کرد که او را خادم معبد کند. با این حال پس از تولد کودک، او را به کاهنان مسجد سپرد و به دلیل وفات پدر مریم، قرار شد از میان کاهنان معبد برای او کفیلی مشخص شود. حضرت زکریا علیه‌السلام به قید قرعه عهده‌دار این مسئولیت شد. هر بار که زکریا به سراغ مریم می‌رفت، نعمت‌هایی از خدا در نزد او می‌یافت. زمانی که مریم به سن بلوغ رسید، روح خدا به شکل انسانی نزد او آمد و بشارت داد که به اذن خدا پسری بدون پدر خواهد داشت. مریم بلافاصله حامله و به مکانی دور منتقل شد. پس از زایمان، هنگام برگشت مریم به میان بنی‌اسرائیل با سرزنش آن‌ها مواجه شد: ای خواهر هارون! نه پدرت مرد بدی بود و نه مادرت بدکاره؟! در این هنگام، عیسی در گهواره لب به سخن گشود و از پاکدامنی مادرش دفاع کرد.

خواهر هارون

هرچند «اخت هارون» نه سخن قرآن بلکه نقل قول قرآن از یهودیان است، اما ذکر آن در قرآن و رد نکردن آن، نشانه این است که قرآن با کاربرد این عنوان برای حضرت مریم مخالفتی نداشته است. درباره چرایی این خطاب توجیهات مختلفی مطرح شده است:

1. مریم، مادر حضرت عیسی علیهما‌السلام، برادری به نام ﻫﺎرون داشته است.

2. در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﻣﺮدى ﺻﺎﻟﺢ به نام «هارون» ﺑﻮد و ﻫﺮ فردی از این قوم که اﻫﻞ ﺻﻼح ﺑﻮد، ﺑﻪ او نسبت داده می‌شد.

3. مریم را چون از نسل هارون علیه‌السلام بود، اﺧﺖ ﻫﺎرون ﻧﺎﻣﯿﺪه‌اﻧﺪ؛ چنانکه ﻋﺮب افراد ﻗﺒﯿﻠﻪ تمیم را «اﺧﻮ ﺗﻤﯿﻢ: برادر تمیم» می‌نامد.

4. مریم خواهر موسی علیه‌السلام زن صالحی بود و در کنار موسی و هارون علیهما‌السلام نقش مهمی در تاریخ بنی‌اسرائیل داشت. بنی‌اسرائیل او را با عنوان «اخت هارون» صدا می‌زد؛ چراکه اولاً هارون برادر بزرگ‌تر بود و ثانیاً وی با مریم بزرگ شده بود؛ برخلاف موسی که در کاخ فرعون و سپس در مدین زندگی کرد. این از یک طرف و از طرف دیگر، مطابق حدیث نبوی، بنی‌اسرائیل رسم داشتند که افراد را با نام صالحان آن قوم مورد خطاب قرار بدهند و به‌همین‌دلیل، از مریم مادر عیسی علیه‌السلام با عنوان «اخت هارون» یاد کردند. به‌ویژه‌که به باور برخی مادر حضرت مریم او را به این اسم نامید تا به کاهنان بگوید: وقتی در گذشته زنی از بنی‌اسرائیل به همراه برادرانش این قوم را رهبری می‌کرده، چرا امروز دختری از همین قوم نتواند خادم معبد شود؟

با قطع‌نظر از صحت و سقم این اقوال، مهم برای ما این است که گمان اشتباه قرآن در این زمینه به‌هیچ‌وجه پذیرفتنی نیست؛ چراکه:

1. قرآن الهی است و ادله متعددی نشانگر این امر هستند: 1. تحدی و عدم معارضه با آن؛ 2. نبودن تناقض در آن به رغم نزول قرآن در بیست‌وسه سال با شرایط مختلف و درس‌ناخواندگی آورنده‌اش؛ 3. اخبار متعدد قرآن از غیب که همگی محقق شده‌اند؛ 4. اعجاز علمی قرآن در زمینه‌هایی که بشر بیش از هزار سال بعد به آن‌ها دست یافته است. این از یک سو و از سوی دیگر، قرآن به یُمْن تواتر آن و به گواهی مصاحف کهن متعلق به قرن اول هجری، از هرگونه تحریف و تغییر مصون مانده است. آسمانی‌بودن قرآن و تحریف‌ناپذیری آن مانع از این می‌شوند که وجود خطا در این کتاب را بپذیریم.

2. حتی اگر باوری به الهی بودن قرآن نداشته باشیم، بررسی قصص قرآن، به‌ویژه دو ماجرای‌ تولد حضرات موسی و عیسی علیهماالسلام، برای این‌که بپذیریم خالق قرآن از داستان زندگی این دو پیامبر با جزئیات کامل اطلاع داشته و ممکن نیست این دو مریم را که بیش از هزاروپانصد سال با هم فاصله زمانی داشته‌اند را با هم اشتباه بگیرد، کفایت می‌کند.

نتیجه‌گیری

قرآن از یهودیان نقل کرده که آنان حضرت مریم، مادر حضرت عیسی علیهما‌السلام را با عنوان «خواهر هارون» خطاب قرار داده‌اند. برخی از خاورشناسان مدعی شده‌اند که قرآن مریم مادر عیسی را با مریم خواهر موسی اشتباه گرفته است! درباره چرایی کاربرد عنوان «اخت هارون» برای مادر عیسی وجوه متعددی بیان شده است؛ اما با قطع‌نظر از صحت و سقم و همچنین قوت و ضعف این وجوه، مهم این است که اولاً الهی‌بودن قرآن و تحریف‌ناپذیری آن مانع از این می‌شود که گمانة وجود خطا در آن پذیرفتنی باشد؛ ثانیاً بررسی قصص قرآن به‌ویژه دو ماجرای ولادت حضرات موسی و عیسی، حاکی از اطلاع کامل خالق قرآن از تاریخ و جزئیات آن است و در نتیجه، حتی با قطع‌نظر از آسمانی بودن قرآن، نمی‌توان مدعی اشتباه آن در این زمینه شد. بنابراین، هرچند ما امروزه به‌طور قطع نمی‌دانیم چرا قرآن از مادر عیسی علیه‌السلام با عنوان خواهر هارون یاد کرده، اما این ندانستن ما دلیل اشتباه قرآن نیست.

برای مطالعه بیشتر

• شبانی، اعظم سادات و فروغ پارسا، مقاله «تحلیل انتقادی دیدگاه خاورشناسان درباره تعابیر قرآنی «اخت هارون» و «بنت عمران»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، دوره7، شماره1، فروردین 1402ش، صص97-73.
• نقد نقد قرآن ویکی پدیای فارسی:

https://fa.wikipedia.org/wiki/نقد_قرآن

چکیده پاسخ

قرآن به‌نقل از یهودیان، مادر حضرت عیسی را «خواهر هارون» معرفی کرده. برخی خاورشناسان مدعی شده‌اند که پیامبر خدا مریم، مادر عیسی، را با مریم، خواهر موسی، اشتباه گرفته است! این ادعا درست نیست؛ زیرا هرچند به‌طور قطع چرایی این خطاب برای ما آشکار نیست، اما الهی‌بودن و تحریف‌ناپذیری قرآن اجازه نمی‌دهند ادعای وجود خطا در آن را بپذیریم. چنانکه با قطع‌نظر از آسمانی بودن قرآن، بررسی قصص این کتاب نشان‌دهنده آگاهی کامل خالق قرآن از تاریخ و جزئیات آن است و چنین خطای فاحشی را نمی‌توان به او نسبت داد.

پی‌نوشت‌ها

1. سوره مریم، آیه 28.

2. هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، انتشارات اساطیر، 1377ش، ص794-796.

3. سوره قصص، آیه 11.

4. سوره طه، آیه 40.

5. سوره قصص، آیه‌های 7-13.

6. شکری، محمد و علی نظری، پاسخی به شبهه اطلاق عنوان «اخت هارون» بر مریم در قرآن کریم، پژوهش‌های قرآنی، سال21، تابستان 1395ش، شماره2، ص99، 100 و 104.

7. توسرکانی، روزبه، «مریم مقدس خواهر هارون نیست»، https://jscenter.ir/judaism-and-islam/israiliyyat/15413/مریم-مقدس-خواهر-هارون/.