پرسش:
قرآن در چه زمانی جمع شده؟
در کتاب‌های علوم قرآنی تاریخ‌ها و زمان‌های متعددی را میگویند مثلاً زمان پیامبر؛ بعد از پیامبر؛ ابوبکر؛ عمر؛ عثمان! بالاخره کدام درست است؟ اسم همه این‌ها را در جمع قرآن آورده‌اند! آیا هر دوره‌ای قرآن و جمع جدیدی بوده است؟
این‌که در هر دوره‌ای اقدام به جمع قرآن شده آیا باعث نشده با قبلی‌ها متفاوت بشود یا تغییری در آن ایجاد شود؟ اگر تغییری ایجاد نشده پس چرا دوباره جمع کرده‌اند؟!
مقدمه
قرآن کریم، به‌عنوان آخرین کتاب آسمانی و مهم‌ترین منبع دینی، جایگاهی ویژه در تاریخ اسلام دارد و از ابتدای نزول وحی همواره مورد اهتمام مسلمانان بوده است. یکی از موضوعات مهم و بحث‌برانگیز در مطالعات قرآنی، تاریخ جمع و تدوین این کتاب است که از دیرباز مورد بحث اندیشمندان و مفسران قرار گرفته است. این موضوع ازآن‌جهت اهمیت دارد که جمع‌آوری قرآن به‌عنوان یک کتاب واحد و منسجم، نقش کلیدی در حفظ و انتقال دقیق پیام الهی به نسل‌های بعدی داشته است. در منابع تاریخی، زمان‌های مختلفی برای جمع‌آوری قرآن ذکر شده است. این تنوع، این سؤال را مطرح می‌کند که قرآن در چه زمانی جمع‌آوری شده است؟ آیا در هر دوره، شکل جدیدی از جمع‌آوری صورت گرفته است؟ و آیا این اقدامات متعدد، تغییری در متن قرآن ایجاد کرده است؟
این نوشتار با استناد به منابع معتبر، تلاش می‌کند تصویری روشن از فرآیند جمع‌آوری قرآن ارائه دهد.
پاسخ اجمالی
بررسی سیره پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و شواهد تاریخی و ادله عقلی و نقلی نشان می‌دهد که قرآن در عصر ایشان به‌صورت مکتوب و مدوّن وجود داشته است. اقدامات بعدی مانند جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر و یکسان‌سازی قرائت‌ها در زمان عثمان، تنها به‌منظور ساماندهی و حفظ وحدت امت اسلامی انجام شد و هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرد؛ بنابراین، قرآنی که اکنون در دست ماست، بدون هیچ کم‌وکاست همان قرآنی است که بر قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است.
متن پاسخ
جمع قرآن پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله
برخی روایات تاریخی بر این دلالت دارند که جمع قرآن پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله اتفاق افتاده است. برخی از این روایات، نخستین جمع قرآن را مربوط به زمان ابوبکر، برخی به زمان عمر و برخی دیگر به زمان عثمان می‌دانند. از برخی از این روایات برداشت می‌شود که بعضی از آیات قرآن تا زمان عثمان فقط در سینه افراد نگهداری شده و تدوین نشده بود. بااین‌حال، وجود تناقضات و اضطراب در متن این روایات، سبب تردید در درستی آن‌ها می‌شود.(۱)
جمع قرآن در زمان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله
بررسی سیره و سنّت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نشان می‌دهد که تدوین قرآن در عصر ایشان حتمی بوده است.(۲) حدیث متواتر «ثقلین»(۳) که در آن پیامبر از «کتاب الله» در کنار عترت خود به‌عنوان دو میراث گران‌بهای خویش نام می‌برند، گواهی روشن بر این مدعاست. واژه «کتاب» به مجموعه‌ای مدون و منسجم اطلاق می‌شود. اگر قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌صورت کتاب مدون وجود نداشت، اطلاق واژه «کتاب» بر آن در حدیث ثقلین معنا نداشت. بر این اساس، جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر به معنای دیگری است و با وجود قرآن منسجم و مکتوب در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله منافاتی ندارد.(۴)
تأکید قرآن بر کتابت برای جلوگیری از اختلاف
اگرچه در دوران جاهلیت، کتابت امری نادر و کم‌یاب بود، اما با ظهور اسلام و تحت تأثیر تربیت دینی، نوشتن به امری رایج تبدیل شد. گروهی از افراد به نوشتن وحی مشغول بودند و برخی دیگر اسامی کارگزاران حکومت دینی در مدینه، برنامه‌ها، نامه‌ها و پاسخ به سؤالات را ثبت می‌کردند. حتی عهدنامه‌ها و پیام‌های سیاسی و بین‌المللی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به پادشاهان ایران و روم و نیز بخشنامه‌های رسمی حکومتی، توسط کارشناسان نظام اسلامی نوشته می‌شد و با عنوان «مکاتیب الرسول» در تاریخ ثبت است. از طرفی قرآن کریم به کتابت قراردادهای تجاری و اقتصادی تأکید کرده است تا از اختلافات جلوگیری شود و در صورت بروز مشاجره، سند معتبری برای حل اختلاف وجود داشته باشد.(۵) از سوی سوم، صیانت وحدت امت اسلامی و حفظ کیان جامعه دینی از نفوذ تفرقه و اختلاف دینی، یقیناً از مصالح تجاری و اقتصادی اشخاص عادی مهم‌تر است. وقتی‌که وحی الهی از مصلحت عادی غفلت نمی‌کند و جریان کتابت وام و مانند آن را در دستور کار خود قرار می‌دهد، چگونه ممکن است از تدوین قانون اساسی اسلام، عنصر اصیل دین و مدار مهم شریعت و آیین خویش غفلت کند؟ با توجه به این‌که زمینه اختلاف در این حوزه فراهم‌تر و خطر آن نیز بیشتر است، عقل سلیم هرگز نمی‌پذیرد که وحی الهی به ترک تدوین خود رضا دهد.(۶)
اهتمام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و مسلمانان به قرآن
اهتمام پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و نیز مسلمانان به قرآن، با روایاتی که جمع قرآن را پس از ایشان می‌دانند، سازگار نیست. تاریخ گواهی می‌دهد که هر کس از مکه به مدینه مهاجرت می‌کرد، نخست پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به یکی از صحابه دستور می‌داد که به او قرآن بیاموزد. با تشویق‌های فراوان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، صدها نفر به حفظ قرآن پرداختند. خود قرآن نیز از مسلمانان خواسته است که تا می‌توانند قرآن بخوانند: «فاقرءوا ما تیسّر من القرآن». با چنین اهتمامی، چگونه می‌توان پذیرفت که زید بن ثابت با گواهی دو شاهد در زمان ابوبکر به جمع قرآن پرداخته است؟(۷)
معنای جمع قرآن در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و پس از ایشان
با توجه به ادله فراوانی که بخشی از آن‌ها اشاره شد، قرآن در عصر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله توسط کاتبان وحی نوشته و هم‌زمان در سینه‌ها حفظ می‌شد؛ بنابراین، قرآن در زمان حیات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌صورت مکتوب وجود داشت و به دلیل داشتن ساختاری منسجم و یکپارچه، به آن «کتاب» اطلاق می‌شد. تنها کاری که در آن دوران انجام نشد و در زمان ابوبکر پیگیری شد، ساماندهی و صحافی این نوشته‌ها بود. تمام آیات و سوره‌های قرآن در عصر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌صورت صحیفه‌ها نگهداری می‌شدند و در دوران ابوبکر، با کنار هم قرار دادن و صحافی این صحیفه‌ها، آن‌ها را به‌صورت یک مصحف منسجم درآوردند. اقدام عثمان نیز «توحید قرائات» بود، نه جمع‌آوری مجدد قرآن. در زمان عثمان، به دلیل گسترش اسلام و اختلاف در قرائت‌های قرآن، حذیفه بن یمان پیشنهاد داد تا قرائت‌ها یکسان‌سازی شود. عثمان با جمع‌آوری مصاحف مختلف و انتخاب یک قرائت واحد (قرائت مصحف حفصه)، دستور به کتابت مصاحف جدید بر اساس آن قرائت داد و مصاحف دیگر را از بین برد. هدف از این کار، جلوگیری از اختلاف و درگیری میان مسلمانان بر سر قرائت‌های مختلف بود. عثمان خود تصریح کرد که قرآن را از روی مصحف پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله جمع‌آوری کرده است. بدیهی است که چنین جمع‌آوری‌ای آسیبی به آیات و سوره‌های قرآن وارد نمی‌کند و مستلزم احتمال تحریف در قرآن نخواهد بود. این فرآیند تنها به سازمان‌دهی و یکپارچه‌سازی نوشته‌های موجود پرداخته و هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرده است.(۸)
چکیده:
بررسی سیره پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، شواهد تاریخی و ادله عقلی و نقلی نشان می‌دهد که قرآن در عصر ایشان به‌صورت مکتوب و مدوّن وجود داشته است و اقدامات بعدی، مانند جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر و یکسان‌سازی قرائت‌ها در زمان عثمان، نه به معنای تدوین مجدد قرآن، بلکه به‌منظور ساماندهی و حفظ وحدت امت اسلامی انجام شد. این اقدامات هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرده و تنها به سازمان‌دهی و یکپارچه‌سازی نوشته‌های موجود پرداخته‌اند؛ بنابراین، قرآن به‌عنوان متن اصلی و کامل دین اسلام، از هرگونه تحریف مصون مانده و به‌عنوان معجزه جاویدان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای هدایت بشریت باقی است.
نتیجه‌گیری:
بررسی سیره و سنّت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، شواهد تاریخی و ادله عقلی و نقلی نشان می‌دهد که قرآن در عصر ایشان به‌صورت مکتوب و مدوّن وجود داشته است. اقدامات بعدی مانند جمع‌آوری قرآن در دوران ابوبکر و یکسان‌سازی قرائت‌ها در زمان عثمان، نه به معنای تدوین مجدد قرآن، بلکه تنها به‌منظور ساماندهی و یکسان‌سازی مصاحف انجام شد و هیچ تغییری در محتوای قرآن ایجاد نکرد؛ بنابراین، قرآنی که اکنون در دست ماست، بدون هیچ کم‌وکاست همان قرآنی است که بر قلب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شده است، و به‌عنوان معجزه جاویدان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله برای هدایت بشریت باقی است.
پی‌نوشت‌ها
۱. ر.ک: خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم-ایران، دارالزهراء، ص ۲۴۷
۲. جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۱
۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران-ایران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۲، ص ۴۱۵ «إِنِّی قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ أَمْرَیْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا- کِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی»
۴. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۵۹
۵. سوره بقره آیه ۲۸۲
۶. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۱
۷. جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۳
۸. جوادی آملی، عبدالله، نزاهت قرآن از تحریف، ایران - قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ ش، چاپ چهارم، ص ۱۶۳
