فكر منفی و هوس آلود تا وقتی كه انسان را  آلوده به گناه نكند، حتی اگر مقدمات آن را فراهم كرده باشد، گناه نیست و چیزی در نامه او ثبت نمی‏شود. اما فكر و اندیشه به امور هوس آلود و منفی، پاكی و صفای قلب را از بین می‌برد و انسان را به ارتكاب آن وا می‌دارد. حضرت علی(ع) فرمود:

«من كثر فكره فی المعاصی دعته إلیها؛ (1) كسی كه در مورد گناهان زیاد فكر كند، گناهان او را به سوی خود می‌كشند».

نیز فرمود: «خوض النّاس فی شیءٍٍ مقدّمة الكائن؛ (2) فرو رفتن و تفكر در مورد چیزی، سرآغاز وجود و پیدایش آن است».

از این رو، حضرت مسیح به پیروان خود فرمود: «موسی بن عمران به شما دستور داد زنا نكنید، اما من به شما سفارش می‌كنم فكر زنا را هم نكنید؛ زیرا كسی كه به زنا بیندیشد، مانند كسی است كه در اتاق زیبا و رنگ‌آمیری شده‏ای، آتش روشن كند. در این صورت، هر چند ممكن است خانه در آتش نسوزد، اما دست كم دود آن را سیاه و خراب می‌كند». (3)

با یادخدا و اذكاری مانند «بسم الله الرحمن الرحیم ولا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم» باید از نتایج شوم افكاری هوس آلود به خدا پناه برد.

احتمالاً منظورتان از افكار منفی و هوس آلود، فكر به صحنه های گناه و جنسی است (در صورتی كه چیز دیگری در نظر داشته باشید مطرح بفرمایید). برای بیرون آمدن از افكار در مورد صحنه های گناه و جنسی و كنترل غریزه جنسی، به راهكارهای ذیل توجه نمایید:

1. خود را از محیط ها و موقعیت های تحریك آمیز، دور نگه داشته و تا جایی كه ممكن است، از خلوت گزینی اجتناب ورزید. 

2. ایجاد و تصور اهدف عالی و ارزشمند برای زندگی خود در عرصه  علمی یا غیر آن؛ تا این كه فكر و ذهن شما بیش تر بر امور مثبت متمركز شده و از افكار انحرافی كاسته شود.

3 تا زمانی كه خواب بر شما غلبه نكرد، به رختخواب نروید. اگر امكان داشت، در رختخواب نیز مطالعه كنید.

4. در محیط های كه احتمال تحریك می دهید، یا با شخص و افراد مورد سؤال برخورد می كنید، رفت و آمد نداشته باشید.

5. رفت و آمد با دوستان خوب و مؤمن، نماز اول وقت، نماز با جماعت، پرهیز از دوستان و رفقای بی بند و بار و منحرف.

6. از شنیدن و بازگو كردن سخنان تحریك كننده یا داستان جنسی دیگران اجتناب كنید. با كسانی كه چنین سخنانی دارند، همنشین نشوید.

7. اوقات فراغت را با مطالعه، تفریح، مسافرت و... پر كنید.

8. ورزش و فعالیت بدنی نیز داشته باشید؛ زیرا ورزش مقدار فراوانی از انرژی های بدنی و فكری انسان را به خود اختصاص می دهد و از مسائل دیگر كم می كند.

9. توجه بیش تر به پاداش اخروی، رفتار خوب و دوری از بدی ها و افزودن اطلاعات در این موضوع.

موفق باشید.

پی نوشت ها:

1. عبدالواحد بن محمد تميمي آمدي، غرر الحكم و درر الكلم، ص 186، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1366 هجري شمسی.

2. همان، ص 480.

3. العلامه المجلسي، بحار الانوار، ج 14، ص 331، مؤسسه الوفاء، بيروت، لبنان، 1404 ه.ق.

براي تقويت نفس در برابر خطاها و شياطين بيروني و دروني يا نفس اماره بايد به تهذيب نفس و تقويت اراده همت گماشت.

الف- تهذيب نفس: تهذيب نفس در دو مرحله انجام مي‏گيرد: 1- تخليه، 2- تحليه.

مراد از تخليه بيرون كردن صفات رذيله و ناپسند از دل و درون است ، و مقصود از تحليه آرايش كردن و تزيين نمودن درون با فضايل و تحصيل صفات پسنديده است. عالمان علم اخلاق مي‌گويند: براي خودسازي ابتدا بايد«تخليه» يعني دوري از گناه و خالي كردن وجود خويش از رذائل اخلاقي صورت گيرد، سپس‌درخت پاكي نشاند. زيرا «ديو چو بيرون رود، فرشته درآيد» بنابراين با وجود صفاتي مانند حسد و كبر و خودپسندي و خودخواهي و هوس گرايي، ‌دسترسي به صفات پسنديده و انجام اعمال خير بسيار مشكل و بلكه ناممكن خواهد بود.

پيامبر(ص) فرمود: «انّ‌الملائكه لا تدخل بيتاً فيه كلب؛(1) خانه‌اي كه در آن سگ باشد ،ملائكه وارد ‌نمي‌شوند».

در خانه دلي كه پر از سگ هاي درنده است، چگونه فرشته رحمت داخل شود؟پس ابتدا لازم است سگ هاي هار گناه را از درون خانه دل بيرون كرد، آن گاه به «تحليه»و آرايش و زيبا سازي درون پرداخت و به انتظار فرشته رحمت نشست.

علماي اخلاق چهار چيز را در اين امر مؤثر مي‏دانند.

1. مشارطه، 2- مراقبه، 3- محاسبه،4- معاقبه.

گام اول مشارطه است؛ يعني از سحرگاه هر روز با خود عهد ببندد و  شرط كند كه گناهي مرتكب نشود. گام دوم مراقبت است، يكي از عوامل مهم خودسازي و تهذيب نفس، مراقبت و توجه به نفس و كاركردهاي آن است. كسي كه خود و اعمال و رفتار خويش را در محضر خدا ببيند، همواره مراقب و مواظب نفس خود خواهد بود. انگيزه مراقبت از راه اُنس و تلاوت و تدبر در قرآن و تفكر در مواقف و حسابرسي هاي قيامت تقويت و تحصيل مي گردد. گام سوم محاسبه نفس است، چه بسا انسان به دليل غفلت به وظيفه‏اش عمل نمي‏كند. در اين جا لازم است در پايان هر روز به حساب خويش برسد، تا كاستي‏ها را جبران نمايد. بلكه افرادي كه در آغاز راه هستند لازم است دفتري بردارند، و براي هر ساعتي از ساعات بيداري شبانه روز جدولي تهيه كنند، كاركردهاي زبان، گوش، چشم، دست و پا، و ساير اعضا و جوارح حتي ورودي و خروجي هاي ذهن و فكر و خيال و خطورات قلبي را به صورت كوتاه و فهرست وار ياد داشت كنند، اين عمل موجب مي شود كه نفس بيشتر در كنترل قرار گيرد.(2)  

گام چهارم معاقبت نفس است؛ يعني در صورتي كه با محاسبه فهميد كه بر خلاف عهد و پيمان خود عمل كرده است، نفس خويش را مؤاخذه و تنبيه نمايد.

در رأس همه فضايل  براي تحليه و زينت دادن درون، كسب معرفت است. معرفت به خدا و قرآن و چهارده معصوم (ع) به عنوان آيينه داران جمال خدا، و شناخت آثار و عواقب گناه و نافرماني از خدا است. كسي كه خدا را بشناسد و به صفات جمال او عارف شود، عاشق و شيداي او  مي شود. عاشق هرگز كاري خلاف رضايت و خواست معشوق انجام نمي دهد. شناخت جلال و عظمتش نيز مانع از گناه مي شود. چنان كه در دعاي صباح امير المؤمنين (ع) مي خوانيم: « مَنْ ذَا يَعْرِفُ قَدْرَكَ فَلَا يَخَافُكَ وَ مَنْ ذَا يَعْلَمُ مَا أَنْتَ فَلَا يَهَابُك» كيست كه قدر و عظمت تو را بشناسد، آنگاه از تو نترسد(و گناه و نافرماني كند). انسان وقتي گناه را شناخت و دانست كه سركشي از دستورات و راهنمايي هاي خدا چه عواقب و آثار شومي در سرنوشتش دارد، انگيزه اي براي گناه نخواهد داشت.

ب- تقويت اراده: در تقويت اراده عوامل متعدّدي تأثيرگزار هستند، در ذيل به برخي از آن اشاره مي شود.

1. مبارزه با عادت ناپسند وهواي نفس:

يكي از عوامل مهم تقويت اراده، مبارزه با عادت‏هاي بد و ناپسند است؛ از اين رو بايد سعي شود با هواهاي نفساني (كه انسان را به اعمال ناپسند مي‏كشاند) مبارزه شده و از عادات ناپسند جلوگيري گردد.

"يك نه گفتن به عادت بد موجب مي‏شود شخص براي مدّتي تجديد قوا كند و بدين وسيله ضعف اراده خود را به تدريج بر طرف سازد". روزي شهيد محراب آيت اللَّه مدني به خادمش گفت: هوس كباب كرده‏ام، مي‏تواني چلوكباب تهيه كني؟ البته سعي كن از جايي بخري كه تميز و غذايش خوشمزه و لذيذ باشد. 

خادم مي‏گويد: من كه هيچ وقت نديده بودم آقا غير از نان و گوجه يا پنير و چاي شيرين غذاي ديگري بخورد، با شوق و عجله گفتم: الان آماده مي‏كنم. زود حركت كردم تا آقا از تصميم خود برنگردد. هنگام حركت به من فرمود: موقع آمدن غذا را در چيزي بپيچ تا ديگران متوجه نشوند. گفتم: به چشم! حركت كردم. از رستوراني كه آشنا بود، غذا تهيه كردم و با اشتياق فراوان در حالي كه آن را مخفي كرده بودم، به منزل برگشتم. سفره‏اي در اتاق آقا پهن كردم و غذا را روي سفره گذاشتم. عرض كردم: آقا! سفره آماده است. تا غذا سرد نشده بفرماييد.

فرمود: شما تشريف ببريد بيرون، بعد از نيم (يا يك) ساعت بياييد، ظرف و سفره را جمع كنيد.

زمان مقرر به اتاق برگشتم، اما با شگفتي و ناراحتي متوجه شدم آقا غذا را ميل نكرده‏اند، پيش خود خيال كردم لابد چيزي در غذا ديده يا باب ميلش نبوده كه نخورده‏اند. پرسيدم: غذا باب ميل شما نبود؟! فرمود: غذا باب ميل بود و هيچ مشكلي نداشت.گفتم:پس چرا تناول نفرموديد؟ گفت: از اول هم بناي خوردن نداشتم.

چند روزي بود اين نَفْس، هواي چلوكباب كرده بود. مي‏خواستم او را ادب كنم و به او بفهمانم اگر بخواهم مي‏توانم فراهم كنم، اما اين كار را نمي‏كنم. خواستم غذا را جلوي چشم نفس قرار دهم، تا آن را ببيند و عطر آن را استشمام كند، وقتي به او ندادم، ديگر چنين هوسي نكند.

2- تمرين تمركز حواس:

تمرين تمركز حواس يكي از راه‏هاي تقويت اراده است. براي تمركز حواس بايد نظم و انضباط در همه امور زندگي ايجاد كرد، و با برنامه ريزي فعاليت‏هاي خويش را پيش برد.

3- انجام وظايف الهي:

يكي از عوامل مهم تقويت اراده، انجام وظايف الهي و حاضر دانستن خداوند در همه صحنه‏هاي زندگي است. نماز را اوّل وقت خواندن، مقررّات الهي را رعايت نمودن، اجتناب از گناه، هر كدام مهم‏ترين عامل تقويت اراده به شمار مي‏آيد. كسي كه روزه مي‏گيرد؛ در واقع با تمام هوس‏ها و رذايل اخلاقي مبارزه مي‏كند. كسي كه به عبادت خداوند مي‏پردازد، آرامش رواني پيدا مي‏كند. آرامش رواني مؤثرترين عامل تقويت اراده است

4- اعتماد به نفس:

خودباوري و اعتماد به نفس نيز عامل مهم تقويت اراده است. اگر انسان استعداد و قابليت‏هاي خويش را بشناسد و باور كند كه توان انجام خيلي از چيزها را دارد، در تصميم‏گيري خويش دچار مشكل نمي‏شود.

5- بهره‏گيري از سرگذشت انسان‏هاي با اراده:

خواندن سرگذشت انسان‏هاي با اراده، عامل تعيين كننده‏اي در تقويت اراده است.

خواندن زندگي نامه انسان‏هاي با اراده موجب مي‏شود كه انسان در برابر عواملي كه موجب ضعف اراده مي‏شود، مقاومت نموده و عوامل تقويت اراده را تجربه كند، مثلاً يكي از عوامل موفقيت "پشتكار" است.در كتاب رمز پيروزي مردان بزرگ از آيت‏الله جعفر سبحاني و سيماي فرزانگان از رضا مختاري داستان‏هاي زيادي از بزرگان نقل شده است.

پي نوشت‏ها:

1. حسن بن ابي الحسن ديلمي، ارشاد القلوب، ناشر دار الشريف الرضي للنشر، 1413 ق، ج 1، ص 174.

2. جهت آگاهي بيشتر در مورد تهيه جدول محاسبه، رجوع شود به رساله « لقاء الله » تأليف ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي، چاپ سوم، سال 1381، ص 89

چند راه وجود دارد:

1.اين افراد در زمينه اعتماد به نفس ضعف دارند ،يعني اعتماد به نفس آن ها كم است . بايد به تقويت آن بپردازند .

 مي توانيد با سوال ديگري از مركز راه هاي اعتماد به نفس را از ما بخواهيد، مثلا تماس تلفنی09640

2.اگر نمي توانند به صورت كامل از خود دفاع كنند، به صورت كوتاه و ضمني و خلاصه از خود دفاع كنند ،مثلا وقتي كسي راجع به او سخناني مي گويد، بعد از اتمام سخنانش در يك جمله بگويد: تمام حرف هاي شما درست نبود و يا  اين حرف ها خلاف واقع است . همين قدر هم موثر است.

3- اگر سخنان افراد بار حقوقي دارد ، مي تواند وكيل بگيرد تا از او دفاع كند . اگر بار حقوقي ندارد ، مي تواند از دوست يا همراهي كه خوب حرف مي زند، بخواهد در دفاع از خودش به او كمك كند.

4- اگر به هيچ وجه نمي تواند از خود دفاع كند، سعي  نماید با چنين افرادي كم تر برخورد داشته باشد و زمينه را براي اين حرف ها كم كند.موفق باشيد

برادر گرامي! از دغدغه شما در اين عصر خشنود گشتيم، زيرا پرداختن به بحران اخلاق اجتماعي در جامعه اسلامي معضلي است و با توجه به اهميت و تبعات آن بايد مورد توجه علما دلسوز، دانشجويان و طلاب مدارس ديني قرار گيرد تا با تغيير رويكرد موجود، جامعه اسلامي را در پاك نمودن از اين آفت ياري دهند.

نگاهي گذرا به كتاب آسماني، اعمال ديني وسيره وسخنان بزرگان دين، نشان از اين امر مهم دارد كه اسلام، ديني است اجتماعي و از كساني كه خويش را از جامعه جدا كرده و تنهايي و دور بودن از مردم را برگزيده اند، سخت بيزار است.

- جايگاه و اهميت اخلاق و قوانين آن در اسلام:

هر جامعه‌اي براي برقراري استقرار و ثبات نياز به برخي ضوابط و قوانين اخلاقي دارد كه ضايع شدن آنها باعث پاره شدن نخي مي‌گردد كه افراد جامعه را بهم پيوند داده است. در اين ميان اسلام مجموعه‌اي از قواعد و اصول اخلاقي را در اين زمينه وضع كرده كه هر فطرت و سرشت پاكي در مقابل آنها به پاس احترام خواهد ايستاد.

همچنين قرآن كريم اساسنامه‌اخلاقي براي هر فرد مسلم مقرر نموده تا در تمامي مراحل زندگي شخصي عملاً تطبيق گردد، مسائلي كه در ظاهر بسيار شخصي و خاص فرد است. ولي در ساختار سلوكي و رفتاري او بسيار مؤثر و بيانگر و تكوين دهنده‌ي شخصيت اسلامي و انساني او مي‌باشند.

از بين سوره‌هاي بزرگ قرآن كريم كه حقايق عقيده، برنامه شريعت، راه و رسم انسانيت، مرام ادب و الفباي اخلاق را در لابلاي محتواي خود دارد سوره‌«حجرات» مي‌باشد.

خداوند در اين سوره‌ي مبارك در كمال صراحت و وضوح به مسلمانان ارشاد مي‌فرمايد: «شيوه‌زندگي شما با سائر انسانها فرق دارد، يعني مسلمانان بايد در جامعه‌بشري اسوه و نمونه‌اخلاق الهي و قرآني باشند، و جامعه اسلامي بايد نمادي از عدالت اجتماعي، و در ‌‌نهايت احترام و ادب با پروردگار عالم، و رسول برگزيده‌ي او و در مقابل ساير انسانها باشد. از اين رو مي‌توانيم اين سوره‌ي مبارك را «سوره‌اخلاق» ناميد و اين حقيقت را دريافت كه درجات ايمان به درجات اخلاق نيك وابسته است.(1) چنانچه پيامبر(ص) فرموده‌اند: «أَكْمَلُ المُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا»(2) كامل‌ترين مؤمنان در ايمان خوش‌اخلاق ترينشان مي‌باشند.

اخلاق نيكو پيرايه‌اي نيست كه بي‌نيازي از آن ممكن باشد، بلكه جزو اصول زندگي است كه دين آن را مي‌پسندد و صاحبان آن را محترم مي‌شمارد.

همچنين از ايشان (ص) روايت شده كه فرمودند:

«إِنَّ مِنْ أَحَبِّكُمْ إِلَيَّ وَأَقْرَبِكُمْ مِنِّي مَجْلِسًا يَوْمَ القِيَامَةِ أَحَاسِنَكُمْ أَخْلَاقًا»(3) همانا از محبوب‌ترين و نزديك‌ترين شما در مجلس من روز قيامت خوش اخلاق‌ترين شما مي‌باشد.

در سايه نظام اخلاقي اسلام و در آغوش تعليم و تربيت پيامبر بزرگ اسلام و مكتب و مدرسه قرآن حكيم چنان نسلي تربيت گرديد كه به نيكو‌ترين صفات و بهترين اخلاق متصف بودند، و از اخلاق پست و عادات زشت و صفات بد رهائي جستند، و توانستند در مدت زمان اندكي اين دين بر حق را به اقصي نقاط عالم برسانند.

پيامبر اكرم(ص) از‌‌همان ابتدا دعوت ديني، نخستين هدف و غايت بعثت خويش را چنين معرفي نمودند: «إنما بعثت لأتمم مكارم الأخلاق»(4) بدان جهت خداوند مرا به رسالت برگزيده است كه مكارم اخلاق را تكامل بخشم و انسان را با اخلاق حسنه بيارايم.

و در مورد دين و شيوه زندگي خود چنين فرمودند: «الدين المعاملة» دين تنها و تنها نحوه برخورد و رفتار با ديگران است.

از اين رو مي‌توان گفت؛ اسلام دين اخلاق پسنديده است، و داعي انسانها به داشتن اخلاقي نيك بر اساس آموزه‌هاي وحي بوده، و به تربيت جامعه اسلامي بر آن علاقمند و مصرّ مي باشد. و خداوند نيز پيامبر خود را چنين تمجيد مي‌نمايد: «وَ إِنَّكَ لَعَلي‏ خُلُقٍ عَظيم»(5) ‏و راستي كه تو را خويي والاست.

اساساً اسلام بدين منظورآمده است تا انسان و بشريت را بسوي زندگي درخشان با فضايل اخلاقي و تربيت‌هاي نيكو با گامهايي گسترده به پيش ببرد.

- جايگاه و اهميت اخلاق در اجتماع:

جايگاه و اهميت اخلاق در زندگي اجتماعي تا بدان جاست كه حتي عمل كردن به قوانين و مقررات اجتماعي نيز بدون پشتوانه اخلاق ممكن نيست و اخلاق، بهترين ضامن اجراي قوانين و مقررات است. ازاين رو، مباحث اخلاقي، از مهم ترين هدف هاي ارسال پيامبران به شمار مي رود و بدون آن، نه دين براي مردم مفهومي خواهد داشت و نه دنياي آنها سامان مي يابد.(6)

در حقيقت، زماني انسان شايسته نام انسان است كه اخلاقي انساني داشته باشد. در غير اين صورت، حيواني خطرناك است كه با استفاده از هوش سرشار انساني، به ويراني جامعه خود دست مي زند، براي رسيدن به منافع نامشروع مادي، جنگ و خونريزي برپا مي كند و براي فروش جنگ_افزارهاي ويران گر خود، بذر نفاق و كينه در جامعه مي پراكند.

همچنين اگر اخلاق نباشد، دين نيز نخواهد بود و با آسيب پذيري اخلاق افراد، جايگاه حقيقي دين؛ يعني قلب هاي مؤمنان خدشه دار مي شود. از آموزه هاي ديني به_ويژه سخنان گهربار پيامبر خدا و امير مؤمنان، صلوات الله عليهما نيز به خوبي درمي يابيم اخلاق هاي فاسد اجتماعي مانند كبر، حسد، غيبت و كينه، نقش بسزايي در دين ستيزي و دين گريزي انسان دارند. از آنجا كه ريشه كن كردن اين ويژگي هاي ناپسند به آساني امكان پذير نيست، بسياري از افراد به دين داري حقيقي تن نمي دهند و چه بسا از آن روي گردانند و با ارزش هاي اسلامي مخالفت مي كنند.(7)

- حاصل سخن اينكه:

طبق تعاليم اسلامي اخلاق مومن بايد در اعمال او جلوه يابد. عبادت مومن بايد بر فكر، روح و جسم او تاثير بگذارد و خروجي اين عبادات رفتار، تفكر و روحيه توام با ايمان فرد مومن در جامعه و رابطه با ديگران است.

آشنايي با اهميت اخلاق، انگيزه فراگيري مباحث اخلاقي را در انسان بيشتر مي كند و هرچه افراد جامعه با اهميت اخلاق در روابط اجتماعي و محيط اجتماع بيشتر آشنا شوند، در پيمودن مسير رشد و تعالي خود و ديگران موفق تر خواهند بود.

- منابعي براي مطالعه بشتر:

1- اخلاق و آداب در تبليغ، نويسنده: حافظ نجفي.

2- اخلاق اجتماعي در اردوها و محيط هاي جمعي، نويسنده: محسن غرويان.

3- اخلاق اجتماعي جوانان، نويسنده: علي اصغر ظهيري.

4- اصول اخلاق اجتماعي اسلام از منظر امام خميني(ره)، نويسنده: ابوالفضل هدايتي.

5- اخلاق اجتماعي پيامبر(ص)، نويسنده: دكتر محسن نيازي، مرتضي جعفرپور.

6- اخلاق اجتماعي دختران، نويسنده: علي اصغر ظهيري.

7- اخلاق اجتماعي در نهج البلاغه، نويسنده: مجموعه نويسندگان.

8- دراصول كافي، گفتاري به نام «باب العشره»؛ يعني چگونگي معاشرت با ديگران آمده است.

پي نوشت ها:

1. براي مطالعه بيشتر به سوره حجرات(49) مراجعه كنيد.

2. ابوداوود، حديث ۴۶۸۲ و احمد، حديث ۲/۲۵۰.

3. سنن الترمذي، كتاب البر و الصلة عن رسول الله، باب ماجاء في معالي الأخلاق، حديث شماره: 1941.

4. متقي الهندي، كنز العمال، مؤسسه الرساله، بيروت، 1409 ه.ق. ج13، ص151، ح36472.

5. قلم(68) آيۀ ۴.

6. مكارم شيرازي ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه امام علي، قم، سال 1379ش. ج 1، ص 17.

7. علي‌اكبر رشاد و همكاران، دانش‌نامه امام علي عليه السلام، ج 4، ص 422.

سيره و روش انبياء و ائمه(ع) وعموم مؤمنان و افراد متشرع در طول تاريخ بر محور امر به معروف و نهي از منكر و سفارش خانواده و زن و فرزندان خود در مورد نماز بوده است. آنان خود را در مشكلات و گرفتاري ها، خوشي ها و خوشبختي هاي خانواده شريك مي دانستند. براي روشن شدن حقيت مطلب به چند آيه قرآن كريم تمسك مي جوييم. خداوند در سوره مريم سيره و روش زندگي و برخورد حضرت اسماعيل صادق الوعد (ع)  با خانواده اش را اين گونه بيان مي كند:« كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا»(1) او همواره و هميشه خانواده اش را به نماز و زكات فرمان مي داد،( از اين جهت كارهايش )همواره مورد رضايت پروردگارش بود. نكته مهم در آيه ذكر شده اين است كه احساس مسؤليت در برابر خانواده و امر كردن آنان به نماز و زكات را سبب جلب رضايت خداوند دانسته است. احساس مسؤليت حضرت لوط (ع) در برابر سرنوشت خانواده اش را قرآن چنين بيان مي كند: « رَبِّ نَجِّنِي وَ أَهْلِي مِمَّا يَعْمَلُونَ » (2) پروردگارا ! من و خانواده ام را از آن چه ( گناهان و اعمال زشتي كه) اين ها انجام مي دهند رهايي بخش. خداوند براي ايجاد احساس مسؤليت بيشتر در انسان ها در برابر كارهاي همسر و فرزندان زيان كاران حقيقي را اين گونه معرفي مي كند: « قل إِنَّ الْخاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَلا ذلِكَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِين» (3) ( اي پيامبر ) بگو: زيان كاران واقعي آنانند كه سرمايه عمر و وجود خويش و خانواده شان را ( به خاطر بي توجهي به امر تربيت شان و افتادن خود و خانواده در گناه) از دست داده اند. آگاه باشيد كه زيان آشكار همين است. با  نگاه به «هر كسي در برابر كاركردهاي خانواده خود مسؤليت دارد »، است كه خداوند به پيامبر اكرم (ص) خطاب مي كند و مي فرمايد:«وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها» (4) و خانواده خود را به نماز دستور ده و بر انجام آن صبور و شكيبا باش. همان گونه كه مفسرين نوشته اند، اگر چه ظاهر آيه خطاب به پيامبر اكرم (ص) است. ولي در حقيقت منظور از آن عموم مسلمانان است (5) يعني عموم مسلمانان در برابر نماز و كاركردهاي خانواده خود مسؤليت دارند و موظفند خانواده خود را به نماز خواندن و صبر و شكيبايي در قبال انجام واجبات و ترك محرمات و گناهان امر كنند. مسلمان دلسوز و متعهد و اهل تقوا نه تنها در برابر نماز خانواده بايد احساس مسؤليت كند، بلكه در باره  همه كارهاي شان و هر چيزي كه به سرنوشت و آينده آنان بستگي دارد بايد احساس مسؤليت كند. از اين رو قرآن كريم به عموم مؤمنان خطاب مي كند و مي فرمايد: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ» (6) اي همه كساني كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از( افتادن در) آتشي كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه داريدو محافظت كنيد. اميدواريم همه ما از مردان و زنان درس هاي عملي براي زندگي خود  از راهنمايي هاي قرآن و چهارده معصوم (ع) بگيريم.

پي نوشت ها:

1. مريم ( 19)، آيه 55.

2. شعراء ( 26)، آيه 169.

3. زمر (39)، آيه 15 و شوري ( 42)، آيه 45.

4. طه ( 20)، آيه 132

5. تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي، ج 13، ص 341، ناشر دارالكتب الاسلاميه، تهران 1371.

6. تحريم ( 66 )، آيه 6.

براي رسيدن به جواب، به نكات زير دقت كنيد:

1- برتري دين يا اخلاق؟

بهتر است دين و اخلاق را روياروي هم قرار ندهيم. اگر رابطه دين را با علم اخلاق بسنجيم، اين رابطه كل و جزء است، يعني دين به لحاظ محتوا عبارت است از: عقايد، اخلاق و احكام عملي، ولي اگر رابطه دين را با اخلاق در انسان بسنجيم، رابطه دين و اخلاق يك رابطه مكملي است. دين آمده تا اخلاق را تكميل كند.

پيامبر اسلام فرمود: «بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَكارِمَ الاَخلاق»(1) من براي تكميل كردن خوبي هاي اخلاقي مبعوث شدم، بنابراين در هر دو صورت، دين و دينداري بدون اخلاق ناقص است و اخلاق نيز بدون دين هم ناقص مي باشد. كاركرد دين در اخلاق انساني دقيقا به عنوان يك پشتوانه اعتقادي، تبييني و اجرايي است، بنابراين بحث برتري يكي بر ديگري اصلا مطرح نيست.

2- نقش مفاهيم ديني در اخلاق:

اخلاق اسلامي در اعتقاد به توحيد و يكتا پرستي ريشه دارد و دين در حقيقت پايه و مبناي اخلاق است. اعتقاد به خدا محور و پشتوانه تمامي فعاليت هاي اخلاقي انسان در عرصه جامعه است. قرب به خداوند انگيزه اي الهي در انسان ايجاد مي كند و اين انگيزه است كه مبناي ارزش گذاري رفتارهاي اخلاقي يك انسان دين مدار است.

شهيد مطهري(ره) مي فرمايد: «خداشناسي پايه اخلاق است. انسانيت و آدميت و اخلاق بدون شناختن خدا معنا ندارد يعني هيچ امر معنوي بدون اين كه آن سر سلسله معنويات پايش به ميان آيد معنا ندارد. وقتي كه پايه اي در روح بشر نباشد چرا انسانيت؟ به من چه مربوط؟ [اين اخلاق] پايه و اساس ندارد و نمي تواند داشته باشد. دين اساس داشته و تجربه و آزمايش، صحت آن را ثابت كرده و چطور انضباط هاي اخلاقي محكم پولادين را به وجود آورده و بعد از اين هم به وجود خواهد آورد.»(2)

3- علت اخلاقي بودن رفتار غير مسلمان ها:

يك سؤال بسيار مهم: اگر بدون ايمان نمي توان اخلاقي بود. پس چرا برخي جوامع اروپايي وآمريكايي مذهبي نيستند. اما از دروغ و نفاق و تزوير و دزدي وخيانت پرهيز مي كنند؟ پس معلوم مي شود كه مي توان اخلاقي بود بدون اينكه متكي به ايمان و معرفت باشد.

شهيد مطهري مي فرمايد: اين سخن را شما زياد شنيده ايد، خود من هم زياد شنيده ام و شايد مدتها هم به آن معتقد بودم كه چنين چيزي مي شود.

استاد شهيد در ادامه سه نوع «خود» را مطرح مي كند كه بياني به اين مضمون دارد:

الف) خود شخصي: انسان گاهي اوقات فقط خودش را مي بيند و از آن حيطه تجاوز نمي كند. دايره اي كشيده اند كه خودشان در داخل آن و غير خودشان همه بيرون از آن هستند همه چيز را براي خودشان مي خواهند. اين، نوعِ ضعيف خود پرستي است.

ب) خود خانوادگي: برخي اوقات، انسان فقط خانواده خود را مي بيند و با آنان بسيار محترمانه، مهربانانه و عادلانه رفتار مي كند. اما در خارج محيط خانواده تمام صفات رذيله وجود دارد.

ج) خود ملي: گاهي مي بينيم كه خود توسعه پيدا كرده، خود ملي مي شود. افراد ملت در داخل خودشان مثل همان فرد در داخل خانواده اند كه نسبت به خانواده خودش راستگو است. نسبت به ملت خود امين است، دزد نيست. در واقع براي شخص خودش دزد نيست، براي شخص خودش دروغ نمي گويد، ظلم نمي كند، يكي از سيئات اخلاقي را مرتكب نمي شود.

اين كه ما مي بينيم امروز فرد نسبت به فرد ظلم نمي كند، ولي ملت ها بدترين اقسام ظلم را نسبت به ملل ديگر مي كنند و اين را هم زشت نمي دانند ناشي از همين فكر است.

مردان درجه اول اروپا مظالمي را كه نسبت به ملل استعمار زده مرتكب شده اند براي خودشان افتخار مي دانند همين فردي كه در داخل ملت و كشور خودش اين قدر عادل و امين است و ممكن نيست كوچك ترين خيانت و عمل ضد اخلاقي بكند، وقتي كه پاي ملتي ديگر به ميان مي آيد مي گويد اين مفاهيم معني ندارد.

جمله اي از الكسيس كارل نقل مي كنند كه: در دنيا در زير پرده كلمه هاي عفت، تقوا، حق و عدالت چقدر نفع نهفته است! يعني اينها كلماتي است تو خالي... آن طوري كه بايد حقيقت ندارد، داخل آن خالي است، مثل گردو يا بادامي است كه پوست دارد ولي مغز ندارد ... رمز اين كه هر چه دنيا عالِم تر مي شود بي عقيده تر مي گردد و پايبندي اش به اصول اخلاقي كمتر مي شود، همين است كه غالباً اصول اخلاقي كه به بشر تعليم كرده اند، منطق نداشته، پشتوانه نداشته، اعتبار نداشته، پايه نداشته.(3)

- حاصل سخن اينكه:

بديهي است اگر تعريف از دين به رابطه‌ي فردي انسان با خداي خودش خلاصه شود و تعريف اخلاق به چگونگي روابط انسان‌ها با يك ديگر محصور گردد، حاصلي جز «اخلاق سكولاري» يعني جدايي دين از اخلاق به دست نخواهد آمد. اما اگر «دين» به معناي حقيقي و جامع آن، يعني مجموعه‌اي از تعريف هستي (جهان‌بيني) و در نتيجه چه بايد كردها و چه نبايد كردها (ايدئولوژي) براي تعالي مرتبه وجودي تعريف گردد و هم چون دين اسلام حوزه‌هاي گوناگون فردي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي، قضا، بين‌الملل و ... را شامل شود و همه‌ي شؤون زندگي انسان را به صورت هدفدار در بر گيرد و هدف نيز نيل به كمال و تقرب به كمال مطلق (خداوند متعال) تعريف گردد، مشخص مي‌شود كه عقل به تنهايي قادر به شناخت همه حقايق، ارتباطات و تأثير آنها در يك ديگر نيست و احكام اخلاقي نيز بايد در دين بيان گردد. لذا در چنين حالتي «دين» مجموعه‌اي خواهد بود كه شامل: اعتقادات – اخلاقيات و احكام مي‌باشد.

- در اين زمينه مي توانيد به كتاب هاي زير مراجعه نموده از مطالب بيشتري بهره ببريد:

1- فلسفه اخلاق، نويسنده: شهيد مطهري.

2- اخلاق اسلامي، انتشارات معارف.

3- نقد و بررسي مكاتب اخلاقي، نويسنده: آيت الله مصباح يزدي.

4- فلسفه اخلاق، نويسنده: آيت الله مصباح يزدي.

پي نوشت ها:

1. كنز العمال، متقي هندي، مؤسسه الرساله، بيروت، لبنان، سال نشر  1409 ق. ج 13، ص 151، ح 36472.

2. مجموعه آثار، استاد شهيد مطهري، انتشارات صدرا، قم. ج 22، ص510.

3. ر.ك مجموعه آثار شهيد مطهري، همان. ج 22، ص 508-509

 فلسفه اخلاق، استاد مطهری.

فلسفه اخلاق، محمدتقی مصباح.

فلسفه اخلاق،سید محمد رضا علوی سرشكی