پاسخ:
اصل سؤال شما به این پرسش برمی‌گردد که: «آیا دعا می‌تواند سرنوشت انسان را تغییر دهد یا نه؟»
برای روشن شدن پاسخ، مطالب ذیل را توجه فرمایید:
سرنوشت انسان درگرو عمل اوست، یعنی انسان در تعیین سرنوشت خود مؤثر است. قرآن مجید می‌فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم‏؛ (1) خدا وضع هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه آن‌ها حالشان را تغییر دهند ».
از طرفی سرنوشت و تغییر قابل محو و اثبات است. قرآن می‌فرماید:
«يَمْحُواْ اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِندَهُ أُمُّ الْكِتَاب‏؛ (2) خداوند هر چه را بخواهد محو می‌نماید و هر چه را بخواهد اثبات می‌کند و اصل کتاب نزد اوست ».
در توجیه آیات فوق استاد مطهری می‌نویسد:«نظام سفلی و مخصوصاً اراده و خواست و عمل انسان می‌تواند عالم علوی را تکان دهد و سبب تغییراتی در آن بشود و این عالی‌ترین شکل تسلط انسان بر سرنوشت است. اعتراف می‌کنم شگفت‌آور است، اما حقیقت است این همان مسئله عالی و شامخ بداء است ». (3)
عزیز گرامی!
بی‌تردید دعا یکی از ابزارهای مؤثر در تغییر سرنوشت است. امام کاظم علیه‌السلام می‌فرماید:
"عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلَّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللَّهِ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِيَ وَ لَمْ يَبْقَ إِلَّا إِمْضَاؤُهُ فَإِذَا دُعِيَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُئِلَ صُرِفَ الْبَلَاءُ صَرْفَةً؛ (4) بر شما باد که پایبند دعا باشید؛ زیرا دعا به درگاه خدا و طلب کردن از او، بلایی را که مقدر شده و حکم بدان شده و جز اجرای آن چیزی نمانده است برطرف می‌گرداند. پس اگر خداوند را خوانده و از او چیزی خواسته شود، به‌یک‌باره بلا بر می‌گردد.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «ادْعُ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْه؛ (5) خدا را بخوان و دعا کن و مگو کار گذشته است». این روایت به‌صراحت، تأثیر دعا در سرنوشت را مشخص می‌کند.

پی‌نوشت‌ها:
1. رعد (13)، آیه 11.
2. همان، آیه 39.
3. استاد مطهری، انسان و سرنوشت، انتشارات صدرا، ص 49.
4. ثقه‌الاسلام كليني، الكافي، دار الكتب الاسلاميه، طهران، سنه النشر:1365 ه.ش، ج 2، ص 470.
5. همان، ص 466.

پاسخ:
از آيات و روايات استفاده می‌شود كه بندگان بايد حاجات خود را از خداوند متعال طلب نمايند. نه‌تنها در حاجات بزرگ، بلكه نيازهاي سطحي را هم از خداوند متعال بخواهند. در حديثي از امام باقر (ع) می‌خوانیم:
«وَ لَا تُحَقِّرُوا صَغِيراً مِنْ حَوَائِجِكُمْ فَإِنَّ أَحَبَّ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى أَسْأَلُهُم‏؛ (1)
حوائج كوچك را ناچيز می شمريد كه محبوب‌ترین مؤمن نزد خدا درخواست‌کننده‌ترین آن‌هاست».
همچنين در حديث ديگري می‌خوانیم: «وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى يَغْضَبُ إِذَا تُرِكَ سُؤَالُهُ فَلْيَسْأَلْ أَحَدُكُمْ رَبَّهُ حَتَّى فِي شِسْعِ نَعْلِهِ إِذَا انْقَطَعَ إِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاء؛ (2) خدا بر بنده‏اى كه از او چيزى نخواهد خشم می‌کند. بايد بنده از خدا بخواهد، اگرچه بند كفشش باشد. اسلحه‏ مؤمن دعا كردن است.»
اين مسئله كه دعا و درخواست از خداوند، مطلوب شرع مقدس اسلام می‌باشد، شكي نيست، زيرا دعا است كه ما را به فقر و تهيدستي خود و غنا و بی‌نیازی خداوند متعال متذكر می‌سازد، بنابراين عرفا آن‌هم امثال علامه تهراني) قدس سره (منظور ديگري دارند. درخواست‌های خاصي را منظور نظر داشته‌اند، مثل‌اینکه منظورشان این باشد که از خدا چیزی غیر از او و آنچه ما را به خدا نزدیک می‌سازد نخواهیم، چنان‌که در کتاب روح مجرد آمده:
«اگر كسى درراه سير و سلوك و به‌طور كلّى غیرازاین راه، غير از خدا چيزى را بخواهد، خداوند را نخواسته؛ همان خواست او كه نفسانى است، مانع از وصول وى به ذات اقدس حقّ خواهد شد. اگر بهشت بخواهى و يا حوريّه و غِلمان بطلبى، خدا را طلب ننموده‏اى! اگر مقامات و درجات بخواهى، ممكن است خداوند به تو مرحمت كند، ولى خداى را نخواسته‏اى و در همان مقام و درجه ميخكوب شده‏اى و ارتقا از آن درجه براى تو محال است. چون خودت نخواسته‏اى و نطلبيده‏اى!»)3)
پی‌نوشت‌ها:
.1 علامه مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1404 هـ ق، ج 90، ص 346.
2. ديلمى‏، شيخ حسن، إرشاد القلوب إلى الصواب، قم، شريف رضي، ج 1، ص 148.
3. علامه طهرانی، روح مجرد، مشهد، نشر علامه طباطبایی، 1425 ق، ص 190.

پاسخ:

جای تردید نیست که مشیت الهی بر عمر طولانی و سلامتی حضرت تعلق دارد و تا هرزمانی که مصلحت بداند او را با سلامت کامل نگاه خواهد داشت؛ چه ما دعا بکنیم و چه دعا نکنیم. ولی در دعاهای ما برای آن حضرت ممکن است اسرار نهفته‌ی بسیاری وجود داشته باشد که به نمونه‌های از حکمت این کار اشاره می‌شود:
دعا برای سلامتی ایشان درواقع نشانه انتظار و بیانگر چشم‌به‌راه او بودن و اظهار عشق و علاقه به ظهور اوست، بر اساس آموزه‌های دینی انتظار نوعی عبادت، بلکه یکی از بهترین عبادت‌هاست. ازاین‌رو در حدیثی آمده: «افضل اعمال امتی انتظار فرج‌الله؛ (1) بهترین اعمال امت من انتظار گشایش از جانب خداوند است».
در روایت دیگر آمده: «المنتظر للثانی عشر کالشاهر بسیفه بین یدی رسول الله یذب عنه؛ (2) کسی که منتظر ظهور امام دوازدهم باشد، مثل کسی است که در حضور رسول خدا شمشیر خود را برهنه کرده و از حضرت دفاع می‌کند».
پس کسی که برای سلامتی حضرت دعا می‌کند، انتظار خود نسبت به رؤیت جمال او را اظهار می‌کند.
دعا و تحیت و اظهار محبت و ولایت اهل‌بیت (ع) نتیجه‌اش به خود ما برمی‌گردد. در زیارت جامعه کبیره آمده: «و جعل صلوتنا علیکم و خصنا به من ولایتکم طیبا لخلقنا و طهاره لانفسنا و تزکیه لنا و کفاره لذنوبنا فکنا عنده مسلمین بفضلکم و معروفین بتصدیقنا ایاکم؛ (3) خداوند درود و صلوات ما بر شما و آنچه ما از ولایت شما باور داریم، مایه طهارت خلقت ما، پاکی جان ما، تزکیه ما و کفاره گناهان قرار داده، ما به سبب فضایل شما نزد خداوند مسلمان محسوب شده و به دلیل تصدیق و ایمان ما نسبت به شما معروف شده‌ایم».
بر اساس این آموزه متعالی معلوم می‌شود دعای ما برای امام زمان و صلوات ما برای حضرت پیامد و نتیجه‌اش نصیب خود ما می‌شود. این کار نوعی توسل به او و اظهار ادب و عشق به ساحت قدس آن حضرت است.
خداوند او را از هر گزند و پیش آمد و رخدادی به‌سلامت حفظ نموده، در فراسوی پرده غیبت برای روزی که خود مصلحت ظهورش را بداند، نگاه‌داری می‌کند تا به‌وسیله حضرت اهداف و آرمان‌های انبیا تحقق و عینیت بیابد، ولی ما به‌عنوان پیروان اهل‌بیت و ارادتمندان به حضرت وظیفه‌داریم که برای سلامتی او پیوسته دعا نماییم.
خداوند و فرشته‌گان بر پیامبر درود می‌فرستند، ولی درعین‌حال ما را نیز دستور داده که درود بفرستیم و فرمود: «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا سلیما؛ (4) خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستد، ای اهل ایمان بر او صلوات فرستید و سلام گویند و کاملاً تسلیم فرمان او شوید».
بااینکه پیامبر نیازی به صلوات ما ندارد، ولی خدا دستور داده که مؤمنان به او صلوات بفرستند، چه‌بسا دعا برای امام زمان از همین باب است، بااینکه آن حضرت نیازی ندارد که ما برای سلامتی او دعا کنیم، ولی ما وظیفه‌داریم این کار را انجام دهیم.
نکته آخر این‌که گرچه بر اساس مشیت و حکمت و مصلحت الهی امام زمان تا تحقق اهداف الهی در زمین زنده و باقی خواهد بود، ولی به دلیل جنبه بشری او ممکن است دچار بیماری و یا رنج و مانند آن شود، لذا دعای مؤمنین برای آن حضرت مفید و مؤثر خواهد بود.

اما در خصوص دعا برای تعجیل فرج هم مسئله روشن است زیرا علم خداوند به نتیجه هر کاری تعلق‌گرفته است یعنی خداوند می‌داند که حضرت بر اساس علل و عوامل گوناگون و اقتضائات مختلف زمانی و مکانی و مطالبات توده مردم و آمادگی‌های ایجادشده در زمین و ده ها عامل دیگر در چه زمانی ظهور خواهد نمود؛ اما نباید از یاد برد که همین دعا و مطالبه فرج خود یکی از علل و عوامل تحقق بستر و زمینه فرج محسوب می‌شود و درنتیجه تأثیرگذار است.
درواقع دعای تعجیل در فرج هم موجب آمادگی روحی و درونی خود ما است و هم به تلاشی عمومی برای ایجاد بستر ظهور منتهی می‌شود و به‌علاوه دعا خود عاملی برای اراده خداوند در تحقق امور گوناگون است و درنتیجه دعای فرج می‌تواند تأثیر بسزایی در زودتر محقق شدن این حادثه عظیم داشته باشد؛ هرچند از ازل در علم خداوند روشن بود که درنهایت و بر اساس وقوع همه این علل و عوامل چه زمانی حضرت ظهور می‌نمایند.

پی‌نوشت‌ها:
1. محمد، باقر مجلسی، بحارالانوار، نشر دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق. ج 52، ص 122.
2. همان، ج 8، ص 374.
3. شیخ عباس قمی، مفاتیح‌الجنان، نشر دفتر انتشار اسلامی، تهران، ص 1004.
4. احزاب (33)، آیه 56.

پاسخ:

در مورد راضي شدن خدا در پي دعا ما و يا خشمگين شدن او همچنين خوشحال يا ناراحت شدن خداوند بايد گفت:
صفاتي كه براي خداوند بكار می‌روند گاه براي انسان‌ها هم استعمال می‌شوند؛ اما نبايد فراموش كرد كه معناي بكار رفته براي ذات باری‌تعالی هيچ جهت نقصي را نبايد داشته باشد. چراکه در جاي خود ثابت‌شده است. خداوند متعال صفات را به‌طور تمام و كمال داراست و هیچ‌گونه نقص وعدمی در او راه ندارد. مثلاً غضب در انسان حالتى است كه در اثر عوامل مخصوصى به فرد عارض مى‏شود و آن توأم با تأثر و تغيير حالت است. می‌دانیم كه ذات باری‌تعالی ثابت و نامتغیر است. پس بايد ديد مراد از غضب خدا كه در بسيارى از آيات آمده است چيست؟
بخشايش و رحمت و گذشت به معني حالت نفساني خاصي است كه موقع مشاهده منظره نيازمندان و بيچارگان به انسان دست مي‏دهد. او را وادار مي‏كند كه براي رفع نواقص و تأمين احتياجات آنان بكوشد. اين معني بعد از تحليل به «بخشش و عطا براي رفع نيازمندي‏ها» بازمي‏گردد و هرگاه در مورد خداوند به كار رود، منظور همين معني است، نه آن حالت نفساني، چون تغيير حالت براي خداوند محال است. (1)
غضب حالتي است كه براي رفع ناملايمات و انتقام عارض انسان مي‏گردد. در مورد خداوند عبارت است از كيفر عذاب. يكي از ياران امام باقر (ع) گويد: از حضرت سؤال شد: چه مي‏فرماييد در آيه «و مَنْ يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبي‏ فَقَدْ هَوى (2) و هر كس غضبم بر او وارد شود، سقوط مي‏كند».
بعد از حضرت سؤال شد مراد از غضب چيست؟
حضرت فرمود: «مراد همان عذاب است، چه اگر كسي بپندارد خداوند از حالتي به حالتي ديگر متحول مي‏شود، او را به صفتي از صفات مخلوقات توصيف (تشبيه) نموده است، زيرا خداوند را هیچ‌چیزی تحريك نكند تا او را دگرگون سازد». (3)
بنابراين اجابت خدا به معني نعمت بخشي و عنايت نعمتي جديد به فردي است كه با دعا خود را در معرض بهره‌مندی از اين نعمت جديد قرارداد و غضب خدا به معني مجازات و عذاب كردن است، نه تغيير حالت نفساني كه در مورد انسان‏ها صادق است. ازاین‌رو از امام صادق (ع) كه فرمود: «فرضاه ثوابه و سخطه عقابه مِن غير شيء يتداخله فيهيّجه و ينقله من حال إلي حال...؛ (4) رضاي خدا، ثواب او و خشم خدا انتقام اوست، بی‌آنکه چيزي در خدا تأثير كرده و او را از حالي به حالي درآورد».
توجه و عنایت هنگامی‌که در مورد خداوند به كار مى‏رود به معنى آثار خارجى آن است و در بسيارى از اوصاف و افعال الهى، عين اين مطلب وجود دارد، مانند آنچه براي غضب الهي گفتيم كه خداوند، گنه‌کاران را «غضب» مى‏كند، به معناي اين است كه همچون يك شخص غضبناك با آن‌ها رفتار مى‏نمايد، وگرنه خشم و غضب كه به معنى هيجان و برآشفتگى نفس آدمى است، در مورد خدا هرگز صادق نيست. (5)
عنايت خداوند می‌تواند ابعاد گوناگوني داشته باشد و با تعابيري همچون مورد تأیید بودن يا مشمول عنايات ويژه قرار گرفتن تبيين و تصوير شود؛ ولي در تمام اين امور نمی‌توان فعل يا حالتي را به خداوند نسبت داد كه حاكي از تأثر و دگرگوني ذاتي باشد چون اين تأثرات مربوط به موجودات حادث و متغير و ممكن است نه خداوند كه اين پیرایه‌ها در حريم وجوبي او راه ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
.1 علامه طباطبايي، تفسیر المیزان، نشر جامعه مدرسين قم، ج 1، ص 19.
2. طه (20) آيه 81.
3. كليني، اصول كافي، نشر دار الكتب الاسلاميه تهران 1380 ق، ج 1، ص 110.
4. ملا حسين كاشفي، جواهر التفسير، تهران ۱۳۷۹، ص 822.
5. ناصر مكارم شيرازي، یک‌صد و هشتاد پرسش و پاسخ، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ص 72.

پاسخ:

برای روشن شدن پاسخ به چند نکته توجه کنید:
1. استجابت دعا و رسيدن به هدف دو مفهوم متفاوت‌اند و نبايد بين آن‌ها خلط شود. البته اين دو واژه درزمانی كه رسيدن فرد به خواسته‌اش، هدف او باشد، با يكديگر نقطه اشترك پيدا می‌کنند.
2. امام سجاد (ع) می‌فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: برای او در آخرت ذخیره می‌گردد، یا در دنیا برآورده می‌شود، یا بلایی را که می‌خواست به او برسد،‌از وی می‌گرداند». (1) لذا انحصار سود دعا کردن به آخرت بر اساس قیاس مذکور صحیح نیست؛ زیرا چه‌بسا دعا بلایی را از او دور کند و یا ….
3. نماز و روزه و دعا، مطلوبیت ذاتی دارند. یعنی دعا و مناجات باخدا، صرف‌نظر از اجابت یا عدم اجابت، ارزش دارد و به‌اصطلاح طلب مهم‌تر از مطلوب است. (2) بر این اساس نیز فایده و سود دعا کردن به برآورده شدن حاجت‌ها و خواسته‌ها منحصر نمی‌شود؛ زیرا فلسفه دعا تنها برآوردن حوائج به‌ویژه خواسته‌های دنیوی نیست، بلکه دعا جنبه‌های متعددی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: میل فطری، سپاسگزاری از نعمت‌های الهی، کبر زدایی و ...بدیهی است که آثار برخی از جنبه‌های آن دنیای و برخی از آثار آن اخروی است.
4. طبق روایات، دعا یکی از ابزارهای مؤثر در بسیاری از زوایای زندگی مادی است و حتی بسیاری مشکلات دنیایی انسان و رفع نیازهای مادی او مبتنی بر دعا و درخواست حاجت است. امام کاظم علیه‌السلام می‌فرماید:
"عَلَيْكُمْ بِالدُّعَاءِ فَإِنَّ الدُّعَاءَ لِلَّهِ وَ الطَّلَبَ إِلَى اللَّهِ يَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ قُدِّرَ وَ قُضِيَ وَ لَمْ يَبْقَ إِلَّا إِمْضَاؤُهُ فَإِذَا دُعِيَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُئِلَ صُرِفَ الْبَلَاءُ صَرْفَةً؛ (3) بر شما باد که پایبند دعا باشید؛ زیرا دعا به درگاه خدا و طلب کردن از او، بلایی را که مقدر شده و حکم بدان شده و جز اجرای آن چیزی نمانده است برطرف می‌گرداند. پس اگر خداوند را خوانده و از او چیزی خواسته شود، به‌یک‌باره بلا بر می‌گردد.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «ادْعُ وَ لَا تَقُلْ إِنَّ الْأَمْرَ قَدْ فُرِغَ مِنْه؛ (4) خدا را بخوان و دعا کن و مگو کار گذشته است». این روایت به‌صراحت، تأثیر دعا در سرنوشت را مشخص می‌کند.
بر اساس این مفاهیم، استفاده مطلق از روایات که سود دعا کردن مربوط به آخرت است ناتمام است؛ زیرا ملاحظه تأثیر آن در امور دنیایی نیز واضح و روشن است.
در صورت نیاز به توضیحات بیشتر با (09640) تماس بگیرید.
موفق باشید.
پی‌نوشت‌ها:
1. احسان‌بخش، صادق، آثار الصادقين، روابط عمومي ستاد برگزاري نماز جمعه گيلان، چاپ اول،1362، ج 6، ص 66.
2. مصباح یزدی، بر درگاه دوست، انتشارات موسسه امام خمینی، ص 56.
3. ثقه الاسلام كليني، الكافي، دار الكتب الاسلاميه، طهران، سنه النشر:1365 ه.ش، ج 2، ص 470.
4. همان، ص 466.

2. دلايل عدم استجابت دعا
گاهي استجابت دعا، به صلاح ما نيست، يعني ممكن است از خداوند، درخواستي داشته باشيم و مصلحت خود را در استجابت آن دعا بپنداريم؛ اما درواقع، در تشخیص مورد، دچار اشتباه شده باشيم. نمي‌دانيم كه اگر درخواست ما تحقق پيدا كند. چه لوازم و پيامدهاي ناگواري دارد. آيا لوازم و پيامدهاي آن نيز به حال ما مفيد است. اگر ما از لوازم و پيامدهاي برآورده شدن دعاي خود اطلاع مي‌داشتيم، قطعاً آن دعا را نمي‌كرديم و به شكل ديگر دعا مي‌كرديم. این‌گونه درخواست‌های ما از خداوند، مانند درخواست كودكي است كه چيزي از والدين خود مي‌خواهد، ولي به ضرر آن آگاه نيست و اگر از ضرر آن آگاه بود، آن خواهش را نمي‌كرد. در چنين مواردي، خداوند، دعاي ما را مستجاب می‌کند، ولي نه به آن صورتي كه ما خواسته‌ايم، بلكه با توجه به مصلحت ما، ولي چون مصلحت خود را نمي‌دانيم، فكر مي‌كنيم كه خداوند، به دعاي ما اعتنايي نكرده است.
2. گناه كردن: امام باقر (عليه السّلام) فرمودند: به‌درستی كه انسان از خداوند حاجتي می‌طلبد و در شأن اوست كه خداوند به‌زودی يا پس از مدتي، آن را برآورده سازد، سپس گناهي مرتكب می‌شود، پس خداوند به فرشته مأمور اجابت دعا، می‌فرماید، حاجت او را روا مكن و آن را بر او حرام ساز، چراکه او خود را در معرض غضب من قرار داده و مستوجب خداوند حکيم، نظام هستي را بر پايه اسباب و مسببات قرار داده؛ يعني براي پيدايش هر پدیده‌ای علتي خاص و براي حل هر مشکلي راهکارهاي ویژه‌ای تعيين نموده است.
از یک‌سو به انسان «عقل و انديشه» عنايت کرده تا با کمک آن و مشورت با ديگران راه‌حل مشکلات را بيابد. افق آينده زندگي خويش را ببيند. بر آن اساس برنامه‌ریزی کند و به هدف برسد، از سويي ديگر دو گونه اسباب و علل مقرر داشته است: مادي و معنوي.
دعا ازجمله اسباب معنوي است؛ اما جايگزين علل مادي و سعی انسان نمی‌شود. انسان بايد به کمک عقل و فکر خدادادی خود و مشورت با افراد آگاه و متخصص براي هر مشکلي راه‌حلی بيابد و از خدا بخواهد تلاش و کوشش او را و اقداماتش را به هدف و نتيجه برساند.
نتیجه آن‌که: دعا و توسل نقش مکمل را برای سعی و تلاش انسان دارد و نمى‏تواند جاى کار، تلاش، برنامه‌ریزی و به‌کارگیری تخصص در هر کاری را بگیرد.

پاسخ:

دعا و نیایش، توسلی عاشقانه و پیوند موجودی بسیار ضعیف و کوچک به موجودی بی‌نهایت بزرگ و باعظمت است. دعا کردن مطلوب و باعث قرب انسان می‌شود، چه مطلوب محقق بشود، چه نشود. رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: «رحم الله عبدا طلب من الله عز و جل حاجه فالح فی الدعاء استجیب له او لم یستجب له». (1) خدا بیامرزد بنده‌ای را که از خدا حاجتی را طلب کند، پس در دعا کردن پافشاری کند، چه (دعایش) استجابت بشود و چه نشود. به‌قدری اصل دعا کردن خوب و مطلوب است که رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: «ترک الدعاء معصیه». (2) ترک دعا معصیت است.
با توجه به دغدغه‌تان، مطالبی را در قالب نکات خدمتتان عرض می‌نماییم:
1. هيچ دعايي خالي از نوعي اجابت نيست، زيرا نوعي عبادت و پرستش است. در هر عبادتي كه با قصد قربت انجام می‌شود، يعني عبادت‌کننده تصميم دارد به خدا نزديك شود و به كمالات الهی آراسته گردد، خالي از اثر قربي نيست؛ بنابراین، همین‌که دعا و عبادت با خلوص نيت و شرايط لازم انجام می‌شود، در همان لحظه به اجابت می‌رسد. اثر معنوي خود را بر روح و جان انسان می‌گذارد.
رسول گرامي اسلام فرمود: هنگامی‌که خداوند بخواهد نيازهاي بنده‌اش را برآورد، به او اذن و توفيق دعا كردن می‌دهد. (3) از طرفى خداوند گاهى اجابت مطلوب انسان را به علت‏هايى كه صلاح مى‏داند و بر ما پوشيده است، به تأخير مى‏اندازد يا آن را به‌گونه‌ای ديگر تبديل مى‏كند. درواقع به شيوه بهترى اجابت مى‏شود، بدون آن‌که ما بدانيم.
ما همواره خيال مى‏كنيم كه اگر دقیقاً همان را كه طلب مى‏كنيم، در همان زمان و با همان شرايطى كه مى‏خواهيم عمل شود، دعايمان اجابت شده است. درحالی‌که چه‌بسا پاسخ نيافتن ما اجابت از سوى خدا باشد. خداوند منان با طول دادن اجابت ما را بیش‌تر به حالت انابه و تضرع در درگاهش نگه مى‏دارد. اين لطف بزرگى است كه به اين وسيله ارتباط عبد با معبود حفظ مى‏گردد و در پى آن الطاف بى‏شمار ديگرى نصيبش مى‏شود.
2. گرچه درواقع امر، خدای متعال طبق حکمت و مهربانی که نسبت به بندگان خود دارد، آنچه خیر و صلاح انسان باشد را به او عطا می‌کند ولی خود خدای متعال دستور داده تا با دعاهایی که در درگاهش می‌کنیم، بهانه‌ای برای ارتباط و هم‌نشینی با او را داشته باشیم. گرچه درزمینۀ دعا و راز و نیاز، آدابی مطرح‌شده است؛ ولی همۀ این امور بهانه‌ای برای برقراری و هم‌نشینی باخدای متعال است. در این زمینه ما مأمور به وظیفه‌ایم و با اعتمادی که به خدای متعال داریم، نتیجه را به او واگذار می‌کنیم.
نکات پایانی:
1. بايد دانست كه همين اندازه كه بشر گاه در اثر بلايا و مصيبت‌ها توفيق مي‌يابد كه از عمق وجود خود با خداوند عالم راز و نياز و مناجات نمايد، نعمت بزرگي است كه از لطف خدا بر بندگانش ناشي مي‌شود و چه‌بسا اين مشكل كه شما در آن گرفتار هستيد حكمتش اين است كه خداوند مهربان مي‌خواهد نام شما هم در ميان نام بندگان مناجاتي‌اش ثبت گردد كه افتخاری بزرگ است که نصیب هرکسی نمی‌شود.
وقتی از این مشکل جدا شوید، آن موقع متوجه خواهید شد که در هنگام مشکل، مناجات با او چه طعمی داشته است.
ضمناً، برخی از مشکلات از دیدگاه و عملکرد نادرست خودمان ناشی می‌شود که در این صورت باید مقدمات اشتباه را از بین برد تا مشکل حل شود. در این‌گونه فضا باید درصدد رفع مشکل بربیاییم، نه اینکه فقط دست بر دعا برده و منتظر معجزه باشیم. در صورت امکان در نامۀ بعدی مشکلتان را بیان کنید تا بهتر راهنمایی کنیم.
البته گاهی مشکل ایجادشده از خودمان نیست و دلایل دیگری در این مسئله، دخالت داشته است؛ ولی در همین صورت هم همیشه با دعا مشکل رفع نمی‌شود. امکان دارد بابیان مشکلتان به مشاوران دلسوز مشکلات شما رفع شود.
2. راز عدم استجابت دعا: با تمام مقدمات و نکاتی که در نامه بدان اشاره شد، از این نکته نباید غفلت ورزید که؛ گاهی باوجود تمام شرایط دعا، دعا مستجاب نمی‏شود، چون به مصلحت ما نیست، یعنی چیزی را طلب می‏كنیم كه به سود ما نیست، اگرچه به نظر ناقص خودمان به نفع ما است و چون خدای عزوجل ارحم‌الراحمین است (4) و به بندگانش لطف دارد، قطعاً مصلحت بنده‌اش را می‌خواهد و لذا اگر درحالی‌که مطلب درخواستی به مصلحت سؤال‌کننده نباشد، به اجابت برسد، قطعاً قبیح است و خدای سبحان از هر قبیحی منزه است یا اینکه ممکن است مطلب درخواستی غیرممکن باشد یا دارای مفسده‌ای - چه در کوتاه‌مدت و چه در درازمدت - برای درخواست‌کننده باشد. قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: «وَ یَدْعُ الْانسَانُ بِالشرَِّّ دُعَاءَهُ بِالخَْیرِْ وَ کاَنَ الْانسَانُ عجَُولًا.»(5) انسان (براثر شتاب‌زدگی)، بدی‌ها را طلب می‏کند آن‌گونه که نیکی‌ها را می‏طلبد و انسان، همیشه عجول بوده است! و نیز می‌فرماید:«وَ عَسیَ أَن تَکْرَهُواْ شَیًْا وَ هُوَ خَیرٌْ لَّکُمْ وَ عَسیَ أَن تُحِبُّوا شَیًْا وَ هُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ». (6) چه‌بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال‌آنکه خیرِ شما در آن است؛ و یا چیزی را دوست داشته باشید، حال‌آنکه شرِّ شما در آن است؛ و خدا می‏داند و شما نمی‏دانید.
گاهی دعا مستجاب می‏شود، ولی از روی مصالحی تحقق عملی آن به تأخیر می‏افتد، در روایت است خداوند وقتی بنده‏ای را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر می‏اندازد تابنده‌اش با او راز گوید، ازاین‌رو مؤمنان ثابت‌قدم هیچ‌گاه از تكرار دعا مأیوس نمی‏شوند. (7)
منابعی برای مطالعه بیشتر:
1. دعا شناسی، محمد سبحانی نیا، نشر هستی نما، قم.
2. پرورش در پرتو نیایش، حسنعلی نوری‌ها، نشر تفکر، قم.

پی‌نوشت‌ها:
1. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، قم، 1375 ش، ج 2، ص 880، ح 5666.
2. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، قم، 1375 ش، ج 2، ص 880، ح 5518.
3. محمد محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، حديث 5583، دار الحديث، 1416 ه.ق.
4. اعراف (7)، آیه 151.
5. اسراء (17)، آیه 11.
6. بقره (2)، آیه 216.
7. زمر (39)، آیه 53.

پاسخ:
این‌که می‌دانید باید برای گرفتن حاجات به درگاه خدای یگانه بروید نشان‌دهنده این است که در مسیر هدایت هستید به خاطر این مطلب به شما تبریک می‌گوییم و در دو بخش به جواب شما می‌پردازیم:
1. پافشاری و اصرار بر دعا کار بسیار خوبی است
پیامبر (صلی‌الله علیه وآله) فرموده است: «رحم الله عبداً طلب إلی الله حاجه فألح فی الدعاء؛ (1) خداوند بنده‌ای را که از او طلب و حاجتی دارد و بر آن پافشاری می‌کند، مورد رحمت خویش می‌دهد»؛ بنابراین اصرار و پافشاری بر دعا نیکو است و در ذیل به چند نکته راجع به دعا اشاره می‌کنم:
1-1. دعاکننده باید از هرگونه عجله و شتاب خودداری کند و خویشتن را در باقی ماندن بر دعا وا‌دارد؛ زیرا عجله کار شیطان است.
2-1. دعاکننده باید بفهمد که باخدا سخن می‌گوید و با حضرت حق هم‌نشین گشته است؛ پس قدر و ارزش آن را بداند و خود دعا را بهترین اجابت تلقی کند و این‌گونه برداشت نماید که چون خدا به او علاقه دارد، خواسته است تا او را بیشتر بپذیرد و هم‌نشین خود گرداند.
3-1. دعا خود عبادت است، بلکه مغز عبادت هست، پس ادامه یافتنش مطلوب است.
.4-1 وقتی دعا زیاد شود، صدای آن شخص در آسمان آشنا می‌گردد؛ لذا هنگام نیازمندی محجوب واقع نمی‌شود.
5-1. بلایی که قرار است بر انسان نازل شود و نمی‌داند، آن را رد می‌کند.
6-1. اصرار بر دعا، محبت الهی را کسب کردن است.
.7-1 اصرار بر دعا، نوعی تأسی و پیروی و سرمشق گرفتن از امام معصوم است.
8-1. از بعضی روایات برمی‌آید که اصرار و پافشاری بر دعا، افزون بر مطلوب بودن، زمینه‌ساز برآوردن حاجت است.
امام باقر (ع) می‌فرماید: «وَ اللَّهِ لَا يُلِحُّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي حَاجَتِهِ إِلَّا قَضَاهَا لَهُ؛ (2) به خدا قسم! بنده‌ای در دعای خود اصرار نمی‌کند مگر آن‌که خداوند دعایش را مستجاب می‌کند».
امام سایه حق بر سر بنده بود عاقبت جوینده یابنده بود.
گفت پیغمبر که چون کوبی دری عاقبت زان در برون آید سری
2. وقت تعیین کردن برای دعا:
وقت تعیین کردن برای دعا، کار پسندیده‌ای نیست؛ چون ممکن است آن زمانی که شما معین کردید دعایتان مستجاب نشود و بعدازآن مستجاب شود یا اصلاً به مصلحت شما نباشد که مستجاب شود و شما با این تعیین وقت موجبات ناراحتی و ناامیدی خودتان را در صورت مستجاب نشدن دعایتان در موعد مشخص فراهم کنید، بلکه بهتر است همراه با اصرار و پافشاری بر دعا همیشه راضی به مقدرات خدا باشید و برای خدا وقت تعیین نکنید تا حاجاتتان را بدهد. البته اگر به‌صورت نذر باشد، اشکالی ندارد؛ یعنی نذر کرده صیغه آن را جاری کنید و بگویید اگر حاجتم تا فلان زمان برآورده شد، فلان کار خیر را انجام می‌دهم. در این صورت چون خودتان با اگر گفتنتان (اگر برآورده شود!) احتمال مستجاب نشدن دعایتان را داده‌اید، دیگر مشکلی از جهت ناامیدی و یأس برایتان حاصل نمی‌شود؛ ولی درهرحال وقت و زمان معین نکنید، بهتر است.
ما را نیز مشمول دعای خیرتان قرار دهید.

پی‌نوشت‌ها:
1. ثقة الاسلام كلينى، الكافي، 8 جلد، دار الكتب الإسلامية تهران، 1365 هجرى شمسى، ج 2، ص 475.
2. همان.

پاسخ:

اگر این دعا را به نیت و عنوان دعایی که از معصوم واردشده می‌خوانید، نبايد در آن هیچ دخل و تصرفی کنید. عین عبارت معصوم را بخوانید. عبارت مطابق روایت به شرح زیر است:
وقال الجواد علیه‌السلام: «إذا انصرفت من صلاة مكتوبة فقال: رضيت بالله ربا و بالاسلام دينا و بالقرآن كتابا و بمحمد نبيا و بعلي وليا و الحسن و الحسين و علي بن الحسين و محمد بن علي و جعفر بن محمد و موسى بن جعفر و علي ابن موسى و محمد بن علي و علي بن محمد و الحسن بن علي و الحجة بن الحسن بن علي أئمة، اللهم وليك الحجة فاحفظه من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله و من فوقه و من تحته و امدد له في عمره و اجعله القائم بأمرك، المنتصر لدينك و أره ما يحب و تقر به عينه في نفسه و في ذريته و أهله و ماله و في شيعته و في عدوه و أرهم منه ما يحذرون و أره فيهم ما يحب و تقر به عينه و اشف به صدورنا و صدور قوم مؤمنين ». (1)
اما اگر به‌عنوان دعای عام و عرض حاجت (نه به‌عنوان دعایی که از معصوم واردشده) می‌خوانید، می‌توانید هر چه می‌خواهید اضافه کنید.
پی‌نوشت:
1. شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، چ دوم، قم، انتشارات اسلامی، ج 1، ص 327.

پاسخ:
خداوند می‌فرماید: مرا بخوانید تا اجابت کنم: «ادعونی استجب لکم». در آیه شریفه، به قول علامه طباطبایی، قید و شرطی در اجابت دعا بیان‌نشده، پس تمامی دعاهایی که خدا برای اجابت آن خوانده می­شود، مستجاب است. (1) اما دعا باید حقیقتاً دعا باشد. جمله «اذا دعان» در آیه «اجیب دعوة الداع اذا دعان»(2) همین را می­فهماند که وعده اجابت هرچند مطلق و بی‌قیدوشرط است، اما این شرط را دارد که دعاکننده حقیقتاً دعا کند و قلبش با زبانش موافق باشد.
پس دعایی که مستجاب نمی­شود، یکی از دو چیز را ندارد:
1-دعای واقعی نیست. امربر دعاکننده مشتبه شده، مثل کسی که اطلاع ندارد خواسته­اش نشدنی است.
2-دعاکننده در دعا خدا را نمی­خواند، یعنی به زبان از خدا طلب می­کند، ولی در دل همه امیدش به اسباب عادی یا امور وَهمی است. (3)
گاهی نیز دعا به اجابت می­رسد اما به‌صورت دیگر، نه به‌صورت برآورده شدن خواسته شخص، یعنی دعای جواب داده‌شده، اما چون اجابت را فقط در برآورده شدن خواسته می­بیند، متوجه اجابت دعایش نیست.
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «آداب دعا را حفظ کن. ببین چه کسی را می‌خوانی. چگونه می‌خوانی و برای چه می‌خوانی». (4)
شخصی از امام صادق علیه‌السلام سؤال کرد: خدا در قرآن می‌فرماید: «ادعونی استجب لکم» ولی او را می‌خوانیم و اجابت نمی‌شود! حضرت فرمود: «آیا خدا خُلف وعده می‌کند؟» عرض کرد: نه فرمود: «پس علت چیست؟» عرض کرد: نمی‌دانم. حضرت فرمود: «هر کس دستورهای الهی را اطاعت کند و او را با شرایط و آداب دعا کند، خداوند دعایش را مستجاب می‌کند». (5)
دعا اگر با آداب و شرایط همراه باشد، حتماً مستجاب است.
آداب مهم دعا:
1-وضو:
امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: هرگاه کار بزرگی از امور دنیا و دین روی آورد، وضو بگیر. دست‌هایت را به‌سوی آسمان بلند کن. (6)
2-بسم‌الله گفتن:
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: دعایی که آغازش «بسم‌الله الرحمن الرحیم» باشد، هرگز رد نمی‌شود. (7)
3-ثنای الهی:
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: در کتاب علی علیه‌السلام آمده است: ستایش الهی و درود بر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله باید پیش از درخواست باشد، زیرا اگر یکی از شما برای درخواست نیازی پیش شخصی بیاید، وی دوست دارد پیش از بیان درخواست، از او به‌خوبی یاد شود. (8)
دعاکننده با ستایش الهی، معرفت خود را به خداوند آشکار می‌کند. دعایی که پیش از آن ستایش الهی نباشد، نافرجام می‌ماند. (9)
4-صلوات فرستادن:
پیامبر صلی‌الله علیه و آله و اهل‌بیت او گل‌های سرسبد آفرینش‌اند. در روایات توصیه‌شده که آغاز و پایان دعا با صلوات بر آن بزرگواران همراه باشد تا به یُمن نام مبارک شان دعاها اجابت شوند.
امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: بر محمد و آل او درود بفرستید که خداوند براثر یاد محمد صلی‌الله علیه و آله و پاسداشت حرمت او دعای تان را می‌پذیرد. (10)
5-یقین به اجابت دعا:
یکی از آداب دعا آن است که دعاکننده به اجابت آن یقین داشته باشد. با شک و تردید خدا را نخواند. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید:
«اذا دعوت فظن ان حاجتک بالباب؛ هرگاه دعا کردی، گمان کن که حاجتت نزد تو حاضر است». (11)
علامه طباطبایی در این مورد می‌گوید: دعا کردن با تردید و ناامیدی، بیانگر ندانستن خواست حقیقی و جدی است. (12)
6-اصرار بر دعا:
امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: «به خدا قسم! بنده‌ای در دعای خود اصرار نمی‌کند مگر آن‌که خداوند دعایش را مستجاب می‌کند.»(13)
گفت پیغمبر که چون کوبی دری عاقبت زان در برون آید سری
7-نام بردن حاجت و نیاز:
امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «خداوند می‌داند که بنده‌اش چه می‌خواهد، هرگاه به درگاهش دعا می‌کند، اما دوست دارد حاجت‌ها به درگاهش شرح داده شود، پس هرگاه دعا کردی، حاجتت را نام ببر». (14)
8-عمومیت و همگان را دعا کردن:
رسول خدا صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: «هرگاه یکی از شما دعا می‌کند، همه را دعا نماید، زیرا در این صورت به اجابت نزدیک‌تر است». (15)
9-دعا برای دیگران:
امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: «زودترین دعایی که به اجابت می‌رسد، دعای برادر دینی برای برادرش در نبود اوست. در این صورت فرشته‌ای که گماشتة اوست می‌گوید: آمین و برای تو دوچندان آن است». (16)
خدا به حضرت موسی علیه‌السلام وحی کرد: «مرا به زبانی که گناه نکرده باشد بخوان، موسی گفت: مرا چنین زبانی کجاست؟ فرمود: مرا به زبان غیر خود بخوان». (17)
مولوی می‌گوید:
گر نداری تو دم خوش در دعا رو دعا می‌خواه از اخوان‌الصفا
بهر این فرمود با موسی خدا وقت حاجت خواستن اندر دعا
کای کلیم‌الله! ز من می جو پناه با دهانی که نکردی تو گناه
گفت موسی: من ندارم آن دهان گفت: ما را از دهان غیر خوان
آن دهانی که نکردستی گناه و آن دهان غیر باشد عذر خواه (18)
10-عجله نکردن:
از امام صادق علیه‌السلام روایت است: «مؤمن همواره در خیر و رحمت الهی به سر می‌برد تا وقتی‌که عجله نکند تا نومید شود و دعا را ترک کند». (19)
11-اظهار ناتوانی و کرنش:
امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «باحالت ذلت و فروتنی و ثناگویی و خشوع درخواست کنید». (20)
12-توسل:
پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله خطاب به علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«امامان از فرزندان تواند. به برکت آنان به امتم باران می‌رسد. دعای شان مستجاب می‌شود و بلا از آنان دفع می‌گردد». (21)
13-نومید نبودن از اجابت:
امام علی علیه‌السلام می‌فرماید: «تأخیر در اجابت تو را مأیوس نکند». (22)
14-گریه:
یکی از آداب مهم دعا، گریه و تضرع است. امام علی علیه‌السلام می‌فرماید:
«گریه و ترس از خدا، یکی از احسان‌ها و رحمت‌های خداست. اگر دارای آن شدید، مغتنم و مفید بشمارید و دعا کنید. اگر در یک ملت و جمعیتی، کسی بگرید، خداوند بر تمام آن ملت ترحم می‌فرماید». (23)
موفق باشید.

پی‌نوشت‌ها:
1. موسوى همدانى، ترجمه تفسیر المیزان، ج 2، ص 45، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسین حوزه علمیه، ‏قم، چاپ پنجم، 1374 ش.‏
2. بقره (2)، آیه 186.
3. ترجمه تفسیر المیزان، ج 2، ص 46.‏
4. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 322، موسسه الوفاء، بیروت،1404 ق.
5. رضى الدين، حسن بن فضل طبرسى‏، مکارم الاخلاق، ج 2، ص 20، شريف رضى، چ 4، قم، 1412 ق.
.6 همان، ج 95، ص 159.
.7 شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج 1، ص 446، دارالاسوة، تهران،1422 ق.
.8 شیخ کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 492، دارالکتب الاسلامیه، تهران،1365 ش.
.9 بحارالانوار، ج 90، ص 317.
10. همان، ص 309.
.11 اصول کافی، ج 4، ص 221.
12. همان، ص 37.
13. همان، ص 222.
14. همان، ص 225.
15. همان، ص 243.
16. همان، ص 270.
17. ابن فهد حلي، عدة الداعی، ص 135، دار الکتاب الاسلامی، 1407 ه ق.
18. مثنوی، دفتر سوم، بیت 184-179.
19. بحارالانوار، ج 74، ص 341
20. همان، ج 36، ص 232.
21. نهج‌البلاغه، نامه 31.
22. اصول کافی، ج 4، ص 220.
23.‏مکارم الاخلاق، ج 2، ص 111.

پاسخ:
خداوند به تك‌تك مخلوقاتش علاقه دارد و براي آن‌ها ارزش قائل است. زمان دعا كردن بايد اين كار را با اعتقاد و ايمان كامل انجام دهيد و برای همگان دعا کنید؛ چون دعای عمومی ظرفیت معنوی انسان را بالا می‌برد.
در دعاى ابوحمزه‏ى ثمالى از قول امام سجاد علیه‌السلام اين‏طور عرض مى‏شود: «و ليس من صفاتك يا سيّدى أن تأمر بالسّؤال و تمنع العطيّة و انت المنّان بالعطيّات على اهل مملكتك». (1) از صفات تو نیست که به بندگانِ خودت دستور بدهى كه از تو بخواهند، اما بنا داشته باشى كه خواسته‏ى آن‌ها را عملى نكنى؛ اين امكان ندارد.
فلسفه «فراشمولی» (تعمیم) در دعا:
اول) تعمیم دادن و عمومیت بخشیدن به دعا (برای همه دعا کردن) از آداب آن به‌حساب می‌آید. امام صادق (ع) می‌فرماید: «هرگاه یکی از شما دعا کند؛ عمومیت دهد و همه را دعا کند، زیرا به اجابت نزدیک‌تر است». (2)
دوم) علاوه بر آن، تعمیم دعا، بیانگر عاطفه و نوع‌دوستی و همدردی با دیگران است. کسی که دلسوزانه برای بیماران و فقراء دعا می‌کند، از این طریق محبت خود را اظهار می‌کند.
امام باقر (ع) در تفسیر آیه: «دعای کسانی را که به خدا ایمان آورده و کردار پسندیده‌ای دارند، اجابت می‌نماید و از فضل خود به آنان زیادتر می‌دهد» (3)، می‌فرماید: «مراد مؤمنی که برای برادر غایب خود دعا می‌کند، پس فرشته‌ای به او خطاب می‌کند: به سبب محبتی که به او داری، مانند آنچه برای او درخواست کرده‌ای، برای تو نیز خواهد بود». (4)
سوم) هرچند در جامعه همیشه گرفتاری و بیماری وجود داشته است؛ اما کم شدن ناهنجاری‌های اجتماعی و بهداشتی بعید نیست. اگرچه باید واقع‌گرایانه عمل کنیم؛ اما باید آرمانی فکر کنیم و به دنبال ایجاد جامعه‌ای به‌دوراز هرگونه ناهنجاری‌ها و کاستی‌ها باشیم. این خواسته، در دعا در درگاه الهی نمودار می‌شود. از خدا می‌خواهیم که هرگونه بیماری و فقر و آفت از جامعه اسلامی رخت بربندد؛ و این تقاضای معقولی است که بیانگر آرمان‌گرایی مسلمانان است.
چهارم) دعاهای بزرگ و همگانی نشانه بزرگی و بزرگواری روح دعاکننده است. آدمی در دعای گسترده، از خودمحوری خارج‌شده و به افق‌های دوردست نظر می افکند. بر این اساس در نماز نیز سلام ما بر همه بندگان صالح و شایسته است. (5)
نکته پایانی:
خداوند کلیدهای گنجینه‌های خویش را در دستان تو گذاشته است! چراکه به تو اجازه داده است که از او بخواهی؛ پس هرگاه بخواهی می‌توانی درهای نعمتش را با دعا بگشایی و ریزش باران رحمتش را طلب کنی؛ حال که می‌توانی دعا کنی، چرا مانند فاطمه (س) بر همه دعا نکنیم؟!
برای مطالعه بیشتر:
1. محمد سبحانی نیا؛ دواشناسی (پرسش‌ها و پاسخ‌ها 5)؛ ناشر: هستی نما؛ چاپ اول؛ تهران، زمستان 1387.
2. غلامرضا حاتمی؛ دعا؛ ناشر: انتشارات کتاب شفاء؛ چاپ اول؛ مشهد 1388.
پی‌نوشت‌ها:
1. طوسى، محمد بن الحسن‏؛ مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ج 2، ص 583؛ ناشر: مؤسسه فقه الشيعة؛ چاپ: اول‏؛ بيروت‏:1411 ق‏.
2. ثقه‌الاسلام كليني، الكافي، ج 2، ص 487؛ الناشر: دار الكتب الاسلاميه، طهران، سنه النشر/1365 ه.ش.
3. شوری (42)، آیه 26.
4. ابن فهد حلی، عدة الداعی، ص 158؛ ناشر: دار الکتاب الاسلامی، 1407 ه ق.
5. محمد سبحانی نیا؛ دواشناسی (پرسش‌ها و پاسخ‌ها 5)؛ ص 11؛ ناشر: هستی نما؛ چاپ اول؛ تهران، زمستان 1387.