حدیث قدسی یعنی چه؟ اگر چیزی لازم بوده چرا در قرآن نیامده است؟

پاسخ:
خداوند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را به‌عنوان مبین و مفسر قرآن و دین ماموریت داده است. هر چه پیامبر به‌عنوان دین و بیان دین و قرآن فرموده است، خواه در مسائل اعتقادی یا اخلاقی یا احکام، همه اش وحی بوده و پیامبر هیچ از خود نگفته است. زیرا او فقط نبی و رسول و واسطه بوده  و دین فقط از خداست.
از طرف دیگر معلوم است که همه وحی فقط قرآن نبوده، زیرا قرآن همین 114 سوره‌ای است که بر ما تلاوت کرده است و شرح و تفسیر قرآن هم که پیامبر گفته، وحی بوده، (1) اما نه وحی قرآنی بلکه وحی تبیینی و تفسیری.
آنچه پیامبر و امامان (علیهم‌السلام) در بیان دین و تفسیر قرآن فرموده اند، همه اش وحی بوده که بر پیامبر نازل شده و پیامبر به امامان منتقل کرده است و همه قدسی و الهی  است. اما در بیان به دو گونه نقل شده است. گاهی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بدون این که سخن و بیانش را مستقیما به خداوند منسوب کند، به بیان دین و معارف و... می پردازد که غالب احادیث این گونه اند و گاهی معارف و... را در قالب سخن خداوند نقل قول می‌کند. این احادیث دوم را احادیث قدسی نامیده اند و تفاوتی با احادیث دیگر ندارند. جز در نوع بیان که مستقیما به خدا مستند می شوند.
بنابراین خود قرآن فرموده شما باید به قرآن با بیان و تفسیر پیامبر رجوع کنید و احادیث اعم از قدسی و غیر قدسی، بیان و تفسیر قرآن هستند که پیامبر از آسمان و به طریق وحی گرفته و به ما می رساند و ما بدون تفسیر و بیان قرآن از جانب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در معرض فهم اشتباه از قرآن هستیم، و با مراجعه به رسول خدا از بدفهمی نجات می یابیم.
ما نیازمند به سخن و بیان پیامبریم (2) که در قالب احادیث اعم از قدسی و غیر قدسی به ما رسیده است و "قدسی" نامیدن فقط برای روشن شدن نوع بیان است وگرنه با روایات دیگر تفاوتی ندارد.
بنابراین قرآن بیان همه چیز است. اما چون ما در درک همه چیز از قرآن ناتوانیم، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با احادیث و سخنان و تعلیماتش که همه قدسی و نازل شده از جانب خداست، قرآن را به ما تعلیم می دهد و اگر خداوند می خواست همه این شرح و تفصیل را به‌عنوان وحی قرآنی نازل کند ، هم قرآن بسیار طولانی می‌شد و هم استحکام و زیبایی و جذابیت فوق العاده را نداشت.

پی‌نوشت‌ها:
1. نجم آیه 3و 4.
2. نحل آیه 44.

تفاوت حدیث قدسی با حدیث غیرقدسی و تفاوت این دو با آیات قرآن کریم در چیست؟

پاسخ:
حدیث قدسی، حدیثی است که گفتار خداوند است و از زبان پیامبران حکایت شده است یعنی معنا و مضمون آن بر قلب پیامبر القا می شود و پیامبر با لفظ خود آن را بیان می‌کند. اما حدیث غیرقدسی کلام و سخن پیامبر یا امام است و معنا و مضمون و محتوی هم همه از سوی ایشان است. (اگرچه به اذن الهی است.) در مورد قرآن هم معنا و مفهوم و محتوی و هم لفظ و کلام از آن خداست و فقط پیامبر واسطه رساندن این سخن به مردم است.
پس تفاوت حدیث قدسی با قرآن در این است که لفظ و معنای قرآن از ناحیه خداوند است ولی در حدیث قدسی تنها معنا و مفاد به خداوند منسوب است و ساختار لفظی آن از سوی پیامبر است.
وبرخی هم گفته اند هم حدیث قدسی و هم قرآن لفظ و معنای آن ها  از طرف خداست، اما حدیث قدسی برخلاف قرآن به قصد تحدی بیان نشده است. (1)

پی نوشت :
1. نصیری،علی،آشنایی با علوم حدیث،مرکز مدیریت حوزه علمیه قم،ص24و25.

به طور دقیق یا تقریبی چند حدیث قدسی وجود دارد؟

پاسخ:
محمد بن حسن حر عاملی  کتاب الجواهر السنیة را راجع به کلیات حدیث قدسی نوشته که چنین می‏‌گوید:
این امر بر کسی پوشیده نیست که کلام حق تعالی نسبت به همه کلام های بشری برتر و بالاتر است. چه بسا، نورهای هدایت و ارشاد بشر از آن کلمات می‏‌تابند و دل های آنان را روشن می‏‌نمایند. همان طوری که نورهای خورشید و ستارگان سطح زمین را روشن می‏‌سازند. و با همین کلام خداوندی بود که خورشید پر نور هدایت از افق نبوت تابیدن گرفته است. بنا بر این، این کلمات الهی و پیامبر و امامان شایسته آن هستند که کمر همّت بست تا دل های انسان‌ها به آنها توجه کامل نمایند و فهم‌ها برای درک آنها آماده باشند. این بود که من هم قسمتی از آن کلام ها را که علمای نیکوکار از ائمه اطهار و آنها هم از پیامبر برگزیده الهی و پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) هم از ذات مقدّس الهی نقل کرده، در این کتاب جمع آوری کردم که معروف به «احادیث قدسی» است. منتها من ندیدم که احدی از اصحاب ما آنها را در یک کتاب جمع آوری و نشر کرده باشد. لذا علاقمند شدم من نخستین کسی باشم که آنها را در یک کتاب زیبا جمع کرده باشم. بنابراین، این کتاب شامل مهم‌ترین منابع احکام الهی است که با مواعظ بلیغ خود جلوی افکار شیطانی را بگیرد و از بین ببرد، و به دلیل داشتن جنبه استدلال و برهان متین و قوی بر سایر کتاب‌ها امتیاز دارد و نسبت به سایر کتاب‌ها از این جهت برتری دارد که برادر قرآن است. من از همه آن احادیث، همین مقدار را توانستم گردآوری و در این کتاب جمع کنم، و آن را به نام «جواهر سینه در احادیث قدسیه» نام‏‌گذاری نمودم. و آن را طبق ترتیب پیامبرانی که به آن سخن مخاطب شده‏‌اند، به ابوابی(13 باب) مرتب نمودم. که امیدوارم با یاری خدای بزرگ به پایان برسانم. لازم به تذکر است آنچه را که داخل آن ابواب پیامبران نبوده‏‌اند، طبق خبردهندگان از خداوند یعنی امامان (علیهم‌السلام) در آخر کتاب جداگانه قرار دادم. و احادیثی درفضیلت حضرت علی(علیه‌السلام) و امامان از فرزندانش (علیهم‌السلام) و دستور الهی در باره امامت آنها را هم جمع آوری کرده و آنها را در دو باب به نام  ابواب‌الائمه گنجاندم.(1)

لذا آمار دقیق این احادیث قدسی مشخص نیست و برای دریافت آمار تقریبی این احادیث قدسی می توان به این کتاب و ابواب مختلف آن مراجعه نمود.

پی نوشت:
1.  محدث عاملی، الجواهر السنیة (کلیات حدیث قدسی‏) ترجمه  کاظمی خلخالی زین العابدین،‏ ناشر انتشارات دهقان،‏ چاپ تهران،‏ سال 1380 ش،‏ نوبت چاپ سوم‏، ص9.

اگر حدیث قدسی ازطرف خداوندمتعال صادرشده تفاوت آن با آیات قرآن چیست؟

پاسخ:
فرق‌های ‌بین‌ قرآن‌ و حدیث‌ قدسی ‌عبارتند از:
1ـ الفاظ‌ قرآن‌ عین ‌وحی ‌است‌، ولی ‌در حدیث ‌قدسی ‌ممکن‌ است ‌نقل‌ به ‌مضمون‌ باشد؛ یعنی‌ پیامبر مطالب‌ قدسی‌ را به ‌الفاظ‌، خود گفته‌ باشد.
2ـ آیات، ‌احکام‌ خود را دارد، مثلاً بی‌وضو نمی‌توان ‌به ‌آن ها دست ‌زد یا نمی‌توان ‌آن ‌را نجس‌ کرد و اگر نجس ‌شد، باید فوراً پاک ‌کرد، ولی‌ حدیث ‌قدسی ‌آن‌ احکام‌ را ندارد مگر این‌ ک ه‌کلمة ‌الله‌ یا سائر اسمای ‌مبارکه ‌در حدیث ‌قدسی‌ باشد.
3ـ در الفاظ‌ حدیث‌ قدسی‌، تحدی‌ و اعجاز نیست‌، ولی ‌قرآن ‌معجزه‌ است ‌و دیگران را به مبارزه و تحدی طلبیده است.
4ـ قرائت ‌نماز جز به ‌قرآن ‌صحیح‌ نیست‌.
5ـ منکر قرآن‌ کافر‌ شمرده‌ می‌شود، ولی ‌اگر کسی ‌منکر حدیث ‌قدسی‌شود، کافر نیست‌.

آیا ممکن است احادیث قدسی که توسط فرشته وحی بر پیامبر ارسال‌شده تحریف‌شده باشد؟

پاسخ:

حدیث قدسی کلامی است که پیامبر از زبان خدا نقل می‌کند و آن را یا خداوند در معراج، در آن تشرف  اختصاصی به قلب او القا کرده یا جبرئیل یا ملکی دیگر به او ابلاغ کرده است و پیامبر آن مطالب را از قول خدا نقل می‌کند؛ مثل این کلام رسول خدا که می‌فرماید: «سمعت جبرئیل یقول: سمعت الله جل جلاله یقول : لاإله‌إلاالله حصنی فمن دخل أمن من عذابی؛ (1) از جبرئیل شنیدم که خداوند می‌فرمود: "لااله‌الاّالله" دژ استوار من است و هر کس در آن وارد شود، از عذاب من در امان است».
این معانی بر قلب پیامبر نازل می‌شد و پیامبر این معانی را با الفاظ خود بر مردم ابلاغ می‌کرد و این سخنان پیامبر که به خدا منسوب می‌کرد؛ مانند بقیه سخنان ایشان، توسط دیگران شنیده می‌شد و نقل می‌گردید و همچنان که سخنانی جعل کرده و به ایشان منسوب می‌کردند ، به همین صورت هم‌سخنانی به‌عنوان حدیث قدسی نقل می‌کردند و به ایشان منسوب می‌نمودند. ازاین‌رو احادیث چه قدسی و چه غیر قدسی باید با موازین تطبیق داده شود و در صورت هم‌راستایی قبول گردد.
قرآن وحی خاص خدا و کتاب نهایی هدایتگر بشر است که اراده خدا بر این قرارگرفته که تا آخر عمر بشر سالم از تحریف در جامعه بماند تا حجت بر بندگان تمام باشد و چون حجت خداست باید همیشه سالم از تحریف باشد.  ازاین‌رو خداوند عوامل مختلف عادی و غیرعادی برانگیخته تا بدان‌ها اراده‌اش را محقق سازد و حجتش را حفظ کند. ولی احادیث قدسی مانند دیگر احادیث پیامبر شرح و تبیین و تفصیل قرآن است و اگر تحریف هم شوند، باوجود قرآن، دین ضربه‌ای نمی‌خورد.

پی‌نوشت‌ها:
1. شیخ صدوق، توحید، قم ، انتشارات اسلامی، ص 25.

در کتب روایی اهل تسنّن، گاهی پس از نقل یک حدیث آمده «حدیثٌ غریبٌ» و یا «حدیثٌ مرسل». منظور از غریب و مرسل در این موارد چیست؟

پاسخ:

حدیث غریب به حدیثی می‌گویند که متن آن شامل لفظی خاص و مشکل و پیچیده باشد که به خاطر کمی استعمال دور از فهم باشد.(1) همچنین به حدیثی که آن را فقط یکی از راویان روایت کرده باشد حدیث غریب می‌گویند.(2)
کلمه مُرْسل از حیث لغوی، از «إرسال الدابه» به معنای رها نمودن و برداشتن قیدوبند از چهارپا آمده است و در اصطلاح، به حدیثی گفته می‌شود که راوی آن از معصوم (علیه‌السلام) روایتی را نقل می‌کند؛ درحالی‌که محضر معصوم را درک نکرده، اعم از این‌که واسطه‌هایی که در سلسله سند ذکر نکرده، یک نفر باشد یا بیش‌تر و در سلسله سند واسطه را اصلاً ذکر نکرده باشد یا این‌که با عبارات مبهمی همچون «عن رجل» یا «عن بعض اصحابنا» بیان کرده باشد.
این معنای عام مرسل بود که این معنا شامل مرفوع و موقوف و معلق و مقطوع و معضل در تقسیمات حدیثی می‌باشد.
اما معنای خاص مرسل این است که یکی از تابعین (کسانی که پیغمبر را درک نکرده‌اند، ولی صحابه را درک کرده‏‌اند) روایتی را از رسول خدا (صلی‌‍الله‌علیه‌وآله) نقل کند؛ بدون این‌که واسطه را ذکر کند؛ مثلاً سعید بن مسیب که از تابعان است، بگوید که پیامبر خدا این‌چنین گفته است. (3)
البته معنای متداول این اصطلاح مرسل، همین معنای خاص است. (4)

معرفی منابع بیشتر جهت مطالعه:
کتاب آشنایی با علوم حدیث، نوشته علی نصیری

پی‌نوشت:
1. حسینی قزوینی، محمد، المدخل الی علم الرجال و الدرایه، انتشارات موسسه ولی‌عصر، ص191.
2. همان.
3. جدیدی نژاد، محمدرضا، معجم مصطلحات الرجال والدرایه، انتشارات دارالحدیث، ص 1552.
4. نصیری، علی، آشنایی با علوم حدیث، ناشر انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، سال 1383ش، ص 188.

سوال:

1_ اینكه می‌گویند فلان حدیث با سند صحیح است یعنی چه؟ این سند كه به اعتبار آن صحیح بودن حدیث ثابت می‌شود چطور سندی است ؟ نسخه خطی است یا اینكه با توجه به اشخاصی كه آن را نقل کرده‌اند صحیح می‌شود؟
2_ رجالی كه این احادیث را نقل می‌کرده‌اند جزو عوام جامعه و صحابه خوش‌نام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بوده‌اند یا اینكه در دربار خلفا پست و مقامی داشته‌اند؟
3_ قبل و بعد از وفات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) یهودیان تا چه اندازه در جعل حدیث توانمند بوده‌اند و یا اینكه اصلاً توان این کار را داشته‌اند؟ این سؤال من به این خاطر است كه در حال حاضر جهان امروز شدیداً تحت تأثیر تصمیمات یهودیان صهیونیست است و می‌خواستم بدانم در هنگام ظهور اسلام آن‌ها همین قدرت را داشته‌اند و یهودیان بعد از ظهور اسلام توان تحریف شدید در دین را داشته‌اند و یا اینكه این تحریفات در پی دنیاطلبی برخی از اصحاب رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و دشمنی آن‌ها با امیر مؤمنان (علیه‌السلام) بوده ؟

پاسخ:

علمای شیعه در علم حدیث، احادیث را از حیث میزان اعتبار و حجیت دسته‌بندی کرده‌اند و حدیث صحیح در میان انواع روایات در عالی‏ترین درجه اعتبار و حجّیت قرار دارد و همگان در پذیرش آن اتفاق‌نظر دارند.
ازنظر علمای علم حدیث شیعه حدیثی صحیح است كه: تمامی سلسله‌ سند آن تا معصوم متصل باشد و راویان آن در تمام طبقات ثقه و دوازده‌امامی باشند.(1)
بنابراین نسخه خطی بودن یا صحابه پیامبر بودن یا پست و مقام داشتن و غیره در میزان اعتبار یا عدم اعتبار احادیث نقشی ندارد، بلكه راوی كه از لحاظ اخلاقی مورد اطمینان بوده و اهل كذب نبوده و ازنظر اعتقادی دوازده امام را قبول داشته، اگر در سند حدیث باشد آن حدیث صحیح و معتبر است.
اما اینكه احادیثی كه از ائمه اطهار رسیده تا چه اندازه صحیح هستند، نمی‌توان دقیق مشخص كرد. زیرا اولاً مبانی رجالی علمای حدیث مختلف است و مثلاً ممكن است یك نفر فلان راوی را ثقه بداند و یك نفر ثقه نداند. ثانیاً علمای علم حدیث به احادیثی هم كه تمام راویان آن ثقه هستند ولی دوازده‌امامی نیستند عمل كرده و آن را معتبر می‌دانند یا بعضی احادیث ضعیف را به خاطر عمل علما معتبر می‌دانند ولی با همه این‌ها در مذهب شیعه چهار كتاب معتبر روایی از قدما( كافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحكام و استبصار) و چهار كتاب معتبر روایی از متأخرین( وسائل الشیعه، بحار الانوار، مستدرك الوسائل و الوافی)وجود دارد كه بیشتر احادیث این كتب معتبر و قابل‌اعتماد است.
بعد از رحلت پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بحث منع تدوین حدیث و جعل حدیث توسط خلفا رواج یافت و به برخی صحابه و مسلمانان پول می‌دادند تا حدیث بر علیه امیر المومنین(علیه‌السلام) و فرزندانشان جعل كنند و این كار به دستور خلفا انجام می‌گرفت.
اما بعضی داستان‌ها و قصه‌هایی كه در بعضی منابع تاریخی و تفسیری اسلام آمده برخلاف عقل و موازین قطعی اسلام است و به اسرائیلیات معروف است. زیرا این قبیل مطالب به دست یهودیان صدر اسلام كه مسلمان شده‌اند مانند كعب الاحبار وارد كتب اسلامی شده است مانند بعضی مطالب كه در مورد داستان حضرت سلیمان نقل شده و این بدان جهت است كه علمای یهود با كتب تورات و داستان‌های انبیاء گذشته آشنایی داشتند و بعضی مسلمانان تفسیر این آیات را از آنان سؤال می‌کردند و آن‌ها هم آنچه كه در تورات بوده را نقل می‌کردند و همین‌طور به تدریج این داستان‌ها به متون اسلامی راه پیدا كرده است. آیت‌الله مكارم بعد از نقل یكی از این موارد درباره آن چنین می‌نویسد:«چنین به نظر می‌رسد كه این‌گونه افسانه‏ها كه به پاره‏ای از كتب اسلامی نیز راه‌یافته از ساخته‏های بنی‌اسرائیل است كه معمولاً از آن‌ها به‌عنوان اسرائیلیات نام می‌برند، شاهد این سخن این است كه در متن تورات فعلی نیز نمونه‏ای از این افسانه‏ها بچشم می‌خورد.»(2)
ولی تفكیك این مطالب ناموزون و دروغی با مطالب و تفسیر صحیح قرآن با مراجعه به متن قرآن و تفاسیر معتبر و صحیح آسان است و چنین نیست كه بگوییم یهودیان در دین اسلام تحریف شدید ایجاد کرده‌اند.

پی‌نوشت‌ها:
1. نصیری، علی، آشنایی با علوم حدیث، مركز مدیریت حوزه علمیه قم، ص24و25.
2. مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، انتشارات اسلامیه، ج‏4، ص 340. 

آيا احاديث، اصالت و واقعيت دارند؟ پس چرا اين همه احاديث درست و غلط وجود دارد؟

پاسخ:

 قرآن اصالت و واقعيت دارد .در جاي خود- با دلايل متقن - اثبات شده است كه قرآن كلام خدا  و محتواي مطابق با واقع مي باشد ، از اين رو است كه يكي از منابع مهم احكام، دستورات و قوانين الهي قرآن مي باشد. نكته قابل دقت اينكه در برخي آيات از قصه هاي قرآني به عنوان" حق" ياد شده كه به معناي واقعيت است.در قرآن مسايل افسانه اي وجود ندارد. قرآن در آيات متعددي ضمن بيان داستان‌ها، روي اين موضوع تأكيد مي‌كند كه اين داستان‌ها حقايقي است كه به چند نمونه اشاره می شود:

 إنّ هذا لهو القصص الحقّ (1) ؛ اين داستان حقيقت است.
نحن نقص نبأهم عليك بالحقّ (2) ؛ داستان آنان را كه حقيقت دارد ، براي تو نقل كرديم.
نتلو عليك من نبأ موسي وفرعون بالحقّ؛(3) داستان موسي و فرعون كه حقيقت دارد ، براي تو بيان كرديم.

 قرآن پژوهان نيز يكي از ويژگي‌هاي داستان‌هاي قرآن را حق و راستين بودن آن ها دانسته‌اند، در حالي كه تمامي قصه‌هاي ديگر عالم، آميخته با خيال و دروغ و افسانه است، چون اگر چنين نباشد، زيبايي خود را از دست مي‌دهند، ولي زيبايي قصه‌هاي قرآن به جهت حقانيت و اعجاز آن هاست.(4)، مهم تر از همه اينكه قـرآن تـصـريـح دارد الفاظ و عبارات قرآن و ساختار آن ، از آن خدا است و با دست وحي انجام گـرفـتـه است .عـلاوه بر آن در قرآن از كتاب الهي به عنوان كلام اللّه ياد شده است:
و ان احد من المشركين استجارك فاجره حـتي يسمع كلام اللّه . يريدون ان يبدلوا كلام اللّه .
در حديثي نيز آمده : هو كلام اللّه. (5)

 همين طور احاديث و مسايل تاريخي واقعيت و اصالت دارند ، به عبارت ديگر خيلي از مسايل تاريخي از طريق تواتر به ما رسيده و از مسلمات هستند و اين مطالب در منابع معتبر آمده اند ، البته برخي از موضوعات تاريخي تحريف شده و برخي نيز واقعيت ندارند، اما بدان معنا نيست كه همه مسايل تاريخي واقعيت و اصالت ندارند . اگر اين طور بود ، تدوين ده ها كتاب در باره تاريخ انبيا، اقوام وملل ، و امامان معنا نداشت.

 احاديث نيز واقعيت دارند ، بدين معنا كه آنچه را معصومان گفته اند ،مطابق با واقع هستند، از اين رو است كه يكي از منابع مهم احكام ،روايات مي باشند. اگر احاديث واقعيت نداشتند ، استباط احكام از روايات معنا نداشت . فقها نمي توانستند از آن ها احكام را استنباط نمايند. از همه مهم تر اين كه خود معصومان سفارش نمودند كه كلام و گفتار ما براي شما حجت است و آن ها را الگوي زندگي خود قرار دهيد. اين امر مبتني بر واقع بودن روايات مي باشد . همچنين براي روايات تقسم بندي هايي وجود دارد - از جمله روايات صحيح و مجعول ، روايت قوي و ضعيف(6) . تقسيم بندي نشان از واقعي بودن بعضي روايات دارد. به خاطر تقسيم بندي روايات است كه در علم رجال معيارهايي براي تشخييص روايت ضعيف از غير ضعيف و نادرست از درست وجود دارد. اگر روايات واقعيت نداشت، وجود معيارها بي معنا بود،  وجود اختلاف در روايات معنايش اين نيست كه احاديث واقعيت و اصالت ندارد. علل اختلاف روايات را بايد در عوامل ديگر جستجو نمود. البته يكي از علل اختلاف وجود روايات مجعول است ، اما بدان معنا نيست كه همه آيات و روايات واقعيت ندارند . براي آگاهي بيش تر به كتاب علم حديث از زين العابدين قرباني مراجعه نمائيد .

پي‌نوشت‌ها:

1. آل عمران (3) آيه 62.
2. كهف (18) آيه 13.
3. قصص (28) آيه 3.
4. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهي، خرمشاهي، ج 2، ص 1767.
5.محمد هادي معرفت ، علوم قر آني ، ص47 ، قم ،موسسه فر هنگي  التمهيد،1384، چاپ ششم
6. زين العابدين قرباني، علم الحديث ، ص 109،قم،انتشارات انصاريان،1424ه ؛ كاظم مدير شانه چي، علم الحديث ، ص 179به بعد ، قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين، چاپ شانزدهم

حدیث، در لغت به معنای هر چیز نو و تر و تازه است (1) و بر این اساس، به شخص کم سن و سال «حدیث السن» گفته می‌شود.
واژه حدیث، با توجه به عنصر معنایی خود (تری و تازگی داشتن) دو کارکرد لغوی دارد که عبارت ند از گفتار و رخداد.
به گفتار از آن جهت حدیث می گویند که به جهت صدور تدریجی هر بند و بخش آن نسبت به گذشته از تری و تازگی برخوردار است.
و إطلاق حدیث به رخدادها نیز به دلیل صدور تدریجی و نو به نو شدن آن‌ها در مقایسه با رویدادهای پیشین است.
اما درباره إصطلاح حدیث که شایع‌ترین اصطلاح در علم حدیث است، باید بگوییم که درباره حوزه و دامنه مفهومی آن از جهات مختلف اختلاف شده است؛ اما تعریفی که به نظر ما جامع همه آن‌ها می‌باشد، عبارت است از:
«گفتار غیر قرآنی خداوند، معصومان [أعم از پیامبر (ص) و ائمه (علیهم السلام) و حضرت زهرا (س)]، صحابه، تابعان و حکایت فعل و تقریر ایشان».
با توجه به مقدمه مذکور، باید بگوییم از آن جا که عنصر معنایی حدیث با کردار، گفتار و تقریر رسول خدا (ص) گره خورده است، بسیار طبیعی است که پیدایش حدیث را همزمان با آغاز رسالت آن حضرت بدانیم؛ هر چند به دلیل شرایط زمانی و محدودیت‌های موجود در دوران سیزده ساله مکه، کم‌تر می‌توان نشانی از اهتمام به حدیث یافت؛ زیرا توجه مسلمانان در آغازین روزهای بعثت به آشنایی با اصل رسالت و معارف بنیادین اسلام و چگونگی مقابله با مشرکان معطوف بوده است و با هجرت پیامبر (ص) به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، فضای مناسب برای توجه دادن مسلمانان به ارزش حدیث در کنار قرآن فراهم آمد. از این رو، آنچه در تاریخ از اهتمام رسول خدا (ص) و مسلمانان به ثبت و نشر حدیث گزارش شده، بیش‌تر ناظر به همین دوره است.
اما بعد از رحلت پیامبر (ص) بی مهری‌ها و مخالفت‌های زیادی نسبت به حدیث پیامبر (ص) انجام گرفت و با ممانعت خلفا با کتابت حدیث، صدمات جبران ناپذیری به این میراث فرهنگی مسلمانان وارد آمد.
پس از رحلت پیامبر (ص)، متأسفانه این منبع سرشار اسلامی از سوی گردانندگان دستگاه خلافت مورد بی‌مهری قرار گرفت و حتّی سوزانده شد. این سیاست تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز، یعنی اواخر قرن نخست هجری دنبال شد. در نتیجه، فضای فرهنگی جامعه اسلامی از عطر روح بخش سخنان رسول خدا (ص) و جانشینان آن حضرت تهی گشت.
منع کنندگان از نقل و تدوین حدیث برای توجیه سیاست خود، گاه مسئله بیم اختلاط احادیث با آیات قرآن، و گاه بیم رها کردن قرآن و اشتغال به غیر آن را مطرح می‌کردند؛ ولی عملکرد و حتی سخنان آنان، بیانگر این است که انگیزه اصلی آن‌ها از منع نقل و کتابت حدیث، صرفاً یک انگیزه سیاسی بود و مرتبط با مسائل حکومتی می‌شد.
در مقابل مکتب خلافت، مکتب امامت همواره سعی در نشر احادیث پیامبر (ص) به عنوان میراثی گران قدر داشت و بر تدوین و کتابت آن برای بهره برداری آیندگان تأکید می‌ورزید. از این رو، تاریخ حدیث شیعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال کاملی برخوردار بوده و هیچ حلقه‌ای از آن نیفتاده است. گرد آورندگان جوامع حدیثی اولیه اهل سنت، احادیث را بر اساس سنت شفاهی فراهم آوردند. در حقیقت، بخاری و مسلم از روی شنیده‌های روایی که از طریق اساتيد به آن ها منتقل شد، به تدوين صحيحين پرداختند؛ اما گردآورندگان جوامع اوليه حديثي شيعه، با سنت مكتوب رو به رو بوده اند كه ما آن را به عنوان اصول اربعمأة (چهار صد اصل) مي شناسيم و اين، از اختصاصات تاريخ حديث شيعه است. (2)

پي نوشت ها:
1. فراهيدي، خليل بن احمد‌، كتاب العين، قم، نشر هجرت، 1410ق، ج ‏3، ص 177.
2. براي مطالعه بيش تر ر.ك: نصيري، علي، آشنايي با علوم حديث، قم، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1382ش، فصل اول تا چهارم.

در برخی از روایات اولین سؤال روز قیامت نماز بیان شده است، اما در روایت دیگری از پیامبر صلوات الله علیه و آله نقل شده است که: انسان در قیامت قبل از آنکه قدم از قدم بردارد در مورد چهار چیز از او پرسش می‌شود. این دو دسته روایت چگونه قابل جمع است؟

پاسخ:

ممکن است بتوان این گونه میان روایات معصومین سلام الله علیهم اجمعین، جمع کرد که این اولین‌ها در عبارات ایشان، به مجموعه اعمالی باشد که در اولویت سؤال قرار دارند (و لزومی هم ندارد که محدود به چهار عمل باشد،) به عنوان اولین پرسش‌ها و در مجموعه‌ای واحد و با یک نگاه بعد از مردن و یا هنگام قیامت مطرح می‌شوند، زیرا که بیانات معصوم در زمان‌های مختلف فراخور سؤال و یا حال و وضع مجلس و مخاطب یا مخاطبین مطرح می‌شد. گاهی به عنوان اولین عمل که نماز در اولویت بود و گاهی به  عنوان اولین اعمال که باز هم به طور معمول نماز اولین بود، مطرح می‌شد و این گونه عبارات جای بحث و مناقشه ندارد و با اندک دقتی می‌توان آن را فهمید.
علاوه بر این، در مجموعه عبادات و تکالیف، نماز برترین عبادت و نماد عبودیت است. عملی که انجام آن به طور مؤکد مورد توجه شرع مقدس اسلام قرار دارد به طوری که در بیان اولیای خدا به عنوان ستون دین معرفی شده است. پیامبر گرامی اسلام صلوات الله علیه فرمود: الصّلاة عمود الدّین. (1) يعني نماز ستون (خیمه) دین است. ايستادگي و بقای هر خیمه‌ای به وجود ستون آن است و هر مقدار که ستون مستحکم‌تر باشد بقای خیمه تضمین بیشتری می‌یابد.
در اهمیت نماز همین بس که این تکلیف شیرین و پر معنای الهی اولاً در هیچ حالی ترک نمی‌شود، و ثانیاً انجامش در شبانه روز به صورت پنج وقت بر بندگان خدا واجب است، تكليفي که مشابه ندارد و همواره در شبانه روز صورت می‌گیرد. به همین خاطر است که نماز حتی اگر در مجموعه‌ای از تکالیف هم قرار گیرد، باز هم به عنوان اولین تکلیف مورد سؤال قرار می‌گیرد و با این توضیح به نظر می‌آید پاسخ سؤال داده شده است.  
و اما در ادامه به دو حدیث در مورد  اهمیت نماز به تنهایی و یک حدیث در مورد سؤال از چند واجب که نماز پش قراول آن با پیش فرض ایمان و قبولی ولایت است، توجه می‌کنیم:
1. پیامبر صلوات الله علیه فرمود:
اوّل ما افترض الله علی امتی الصلوات الخمس، و اوّل ما یرفع من اعمالهم، الصلوات الخمس، و اوّل ما یسال عنهم، الصلوات الخمس:
یعنی: نخستین چیزی که خدای متعال بر امتم واجب کرد، نمازهاي پنج گانه است و اولین چیزی که از کارهای آنان به سوی خدا بالا می‌رود، نمازهای پنج گانه است و نخستین چیزی که در باره آن از امتم حسابرسی می‌شود، نمازهای پنج گانه می‌باشد. (2)
ْامام صادق سلام الله علیه از قول پیامبر گرامی اسلام نقل فرمود:
2. أَوَّلُ مَا یُسْأَلُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ فَإِنْ زَکَتْ صَلَاتُهُ زَکَی سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِنْ لَمْ تَزْکُ لَمْ یَزْکُ عَمَلُهُ (3)
یعنی: اولين چیزی که از او سؤال می‌شود نماز است. اگر نمازش پاک بود، سایر اعمالش نیز پاک خواهد بود. و اگر نمازش پاک نبود، سایر اعمالش نیز پاک نخواهد بود.
3. و باز حضرت درمورد نماز و دیگر عبادات کلیدی و محوری که مورد سؤال قرار می‌گیرند، فرمود:
إِنَّ أَوَّلَ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عَنِ الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ وَ عَنِ الزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ عَنِ الصِّیَامِ الْمَفْرُوضِ وَ عَنِ الْحَجِّ الْمَفْرُوضِ وَ عَنْ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنْ أَقَرَّ بِوَلَایَتِنَا ثُمَّ مَاتَ عَلَیْهَا قُبِلَتْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ صَوْمُهُ وَ زَکَاتُهُ وَ حَجُّهُ وَ إِنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِنَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ شَیْئاً مِنْ أَعْمَالِهِ (4) یعنی:
روز قیامت اولین چیزی که از بنده سؤال می‌شود، نمازهای واجب، زکات واجب، روزه واجب، حج واجب و از ولایت ما خانواده است. اگر اقرار به ولایت ما کرد و بر همین اعتقاد مرد، نماز و روزه و زکات و حج او قبول می‌شود. اما اگر اقرار به ولایت ما نکرد در پیشگاه پروردگار هیچ یک از اعمالش را قبول نخواهد کرد.
البته در بعضی از کتاب‌ها نوشته شده است که به اقتضای بعضی از اخبار، در عقبات صراط (یعنی روز قیامت) از هفت چیز سؤال می‌کنند:
در عقبه اول از ایمان خالص سؤال می‌کنند، یعنی توحید پروردگار که اعتقاد به لا اله الا اللّه از روی اخلاص است.
در عقبه دوم از نماز که عمود دین  است سؤال می‌کنند.
در عقبه سوم سؤال از زکات و خمس سؤال می‌کنند که از مهم‌ترین واجبات الهیّه‌اند.
در عقبه چهارم  از روزه سوال مي كنند.
در عقبه پنجم  از حج بيت اللّه  سوال مي كنند.
در عقبه ششم  از طهارت ثلاث (سه گانه) وضو ، غسل و تيمّم سوال مي كنند.
در عقبه هفتم كه شديد تر از تمام عقبات است، از مظالم مردم سوال مي كنند و حق تعالي قسم ياد كرده كه از ظلم هيچ ظالمي نگذرد مگر كه حق مظلوم را از ظالم بستاند.(5)
البته بنا به ظاهر روايت، نماز در مرحله دوم قرار گرفته است، اما چنين جاي توجيه دارد، چون ايمان امري قلبي است،پس ثمره آن در اعضا و جوارح ظاهر مي شود، كه باز هم نماز اولين و بالاترين عمل جوارحي انسان مسلمان بعد از اقرار به توحيد و ايمان به حق است.
مساله بعد آن كه قيامت پنجاه موقف و ايستگاه دارد و ممكن است هر كدام از اين روايات مربوط به يكي از اين موقف ها باشد مثلا در يك موقف اول از نماز پرسيده شود در موقف ديگر اول از عمر انسان سوال مي شود و ...

پي نوشت ها:
1.پاينده ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلوات الله عليه،تهران، انتشارات دنياي دانش، چاپ چهارم سال 1382 ه.ش، ص 551
2.احسان بخش صادق، آثار الصادقين،قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، سال 1370 ه.ش،ج 11 ص 80 به نقل از كتاب كنز العمال،جلد هفتم، ص 276 .
3.شيخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،قم ،انتشارات دار الرضي،سال 1406 ه.ق،چاپ اول، ص 230.
4.مجلسي محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،تهران،انتشارات اسلاميه،چاپ مكرر، ج‏27، ص 168.
5. حسيني شاه عبد العظيمي حسين،تفسير اثنا عشري،تهران،انتشارات ميقات،چاپ اول، سال 1363 ه. ش، ج‏14، ص 222.