«توسل» از ماده «وسل» به معناي تقرّب جستن يا چيزي كه باعث تقرّب به ديگري از روي علاقه و رغبت مي‌شود، مي‌باشد(1) توسل شامل شفاعت نيز مي‌شود، «شفاعت» از ماده «شفع» به معناي ضميمه كردن چيزي به همانند او است (2) و در مفهوم قرآني، شخص گناهكار به خاطر پاره‌اي از جنبه‌هاي مثبت (مانند ايمان، عمل صالح و...) شباهتي با اولياءالله پيدا مي‌کند و آن‌ها با کمک‌هاي خود، او را به‌سوي كمال سوق مي‌دهند و از پيشگاه خداوند تقاضاي عفو مي‌کنند. به‌عبارت‌ديگر: شفاعت قرار گرفتن موجود قوي‌تر و برتر در كنار موجود ضعيف‌تر و كمك نمودن به او د رراه پيمودن مراتب كمال، است(3).

قرآن کریم در آيه 35 سوره مائده، مي‌فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَ جاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»: اي كساني كه ايمان آورده‌ايد پرهيزكاري پيشه كنيد و وسيله‌اي براي تقرب به خدا، انتخاب نماييد و درراه او جهاد كنيد، باشد كه رستگار شويد.

وسيله در آيه فوق، معناي بسيار وسيعي دارد و هر كار و هر چيزي كه باعث نزديك شدن به پيشگاه مقدس پروردگار مي‌شود، شامل مي‌گردد، همانطوركه حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند: بهترين چيزي كه به‌وسيله آن مي‌توان به خدا نزديك شد، ايمان به خدا و پيامبر او و جهاد در راه او، نماز، زكات، روزه، حج، صله‌رحم، انفاق ... مي‌باشد(4).

متوسل شدن به افراد در حقيقت توسل به مقام روحاني آن‌هاست كه روح خود را پرورش داده، به كمالاتي رسيدند علاوه بر اين، توسل روح اميد را افزايش، روح يأس را كاهش و ايجاد رابطه معنوي باخدا و اولياءالله و تحصيل رضايت خداوند و توجه به سلسله شافعان و... را به وجود مي‌آورد بنابراين توسل به مقامِ بزرگي مانند امام حسين عليه‌السلام که جانش را براي احياي دين خدا، فدا کرد، بسيار مناسب است و در روايات بسياري هم به آن تأکيد شده است. آداب و ترتيب خاصي نيز براي اين‌گونه توسل ها، وجود ندارد و انسان مي‌تواند صميمانه با امامش درد دل کند و به‌وسيله او از خدا طلب مغفرت کند یا اینکه از خدای متعال بخواهد به خاطر آن بزرگوار، او را مورد بخشش قرار دهد.

توبه یعنی پشیمانی قلبی که لازمه اش ترک آن کار و تصمیم جدی داشتن، بر انجام ندادن گناهان است. در صورتی که قابل جبران باشد، لازم است است این کار انجام شود. می توان از سیدالشهدا علیه السلام خواست تا برای توفیق در این مسیر، برایتان دعا کند. از طرفی می توان از آن بزرگوار درخواست کرد تا به درگاه الهی برای شما، استغفار نماید.

 موفق باشيد.

پي‌نوشت‌ها:

1. قرشي، سيد علي‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ذيل ماده «وسل»

2. همان،‌ ذيل ماده «شفع»

3. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج 1، ص 223

4. نهج‌البلاغه، خطبه 110

مواجهه‌ي ناشيانه و غيرعقلاني با اختلافات عقيدتي مي‌تواند زيان‌هاي جبران‌ناپذيري داشته باشد. برخورد و سرسخت با تضادهاي موجود، هيزم به آتش انداختن است. اصلي‌ترين راه، مداراست و اگر كسي در مقابل اعتراضات و مخالفت‌هاي طرف مقابلش از خود نرمي نشان بدهد، به اين معني نيست كه فرد، موافق نظر طرف مقابل است.

• انعطاف‌پذيري در برخي موارد چه بسا باعث همراهی و موافقت شود. اگر خانم يا آقايي در مقابل ابراز اختلاف شريك زندگي خود نرمي نشان دهد، پس از مدتي متوجه شود كه طرف مخالف حق دارد و باورهاي اوست كه مي‌بايست اصلاح شود البته اين درك با كنار گذاشتن خودخواهي قابل‌دسترسي است.

• همان‌طور که بحث بيش‌ازحد، کمکي به حل مشکل نمي‌کند، پاک کردن صورت‌مسئله نيز راهکار مناسبي نيست. شما و همسرتان بايد نسبت به اين مسئله آگاه باشيد تا در صورت بروز مسائلي در اين زمينه بتوانيد با همکاري هم مشکل را برطرف کنيد. اگر هر بار که مي‌خواهيد دراين‌باره با همسرتان صحبت کنيد، کار به مشاجره مي‌کشد، به‌جاي حرف نزدن دراين‌باره بايد شيوه گفتگويتان را تغيير دهيد.

• به عقايد يکديگر احترام بگذاريد. احترام گذاشتن به اعتقادات مذهبي همديگر در ازدواج امري ضروري است. يادتان باشد که مذهب همسر شما بخش بسيار مهمي از زندگي اوست. باهم عهد ببنديد که هيچ‌وقت به اعتقادات و باورهاي مذهبي هم بي‌احترامي نکنيد و به عهدتان وفادار بمانيد.

• لازم نيست هر خطايي را که از همسرتان سر مي‌زند به ارزش‌هاي مذهبي يا سياسي وي ربط دهيد، اگر همسر شما که ايمان مذهبي قوي ندارد، دروغي گفت، به او نگوييد که اگر کمي دين و ايمان داشت، اين کار را نمي‌کرد، افراد مذهبي و باايمان هم ممکن است گاهي دروغ بگويند!

• کارهاي پسنديده و خوب همسرتان را هم ببينيد. گاهي آن‌قدر روي اختلاف نظراتتان متمرکز مي‌شويد که تفاهم‌ها و نقطه نظرات مشترکي که داريد را نمي‌بينيد. آيا واقعاً همسر شما که ازنظر شما باورهاي درستي ندارد، تابه‌حال هيچ کار خوبي که مطابق باورها و خواسته‌هاي شماست انجام نداده است؟

درست است که باورهاي مذهبي اهميت زيادي در زندگي افراد دارند اما گاهي اوقات افراد تمام تمرکز و انرژي خود را صرف پيدا کردن شباهت و يا تفاوت‌هاي موجود در اين حوزه کرده، درنتيجه، توجهي به ساير حوزه‌ها ندارند. اين مسئله موجب مي‌شود تا هرگونه تفاوتي در باورهاي مذهبي فشار مضاعفي را به رابطه وارد کند. براي رسيدن به اشتراک بيشتر، سعي کنيد روي مسائل غيرمذهبي که هر دو شما از آن لذت مي‌بريد تمرکز کنيد مثل سرگرمي‌هاي مختلف، ورزش يا فيلم. انجام دادن کارهايي که هر دوی شما را خوشحال مي‌کند. اين‌ها کمکتان مي‌کند حس اتحاد در ازدواجتان را بالاتر ببريد و ديگر وقتتان را صرف دعوا کردن بر سر عقايد نکنيد.

• يکي از اشتباهات همسران اين است که ديدگاه‌هاي متفاوت همسرشان را به‌عنوان دليلي براي اثبات بي‌علاقگي وي تعبير مي‌کنند و تصور مي‌کنند اگر همسرشان به آن‌ها علاقه داشت، اعتقاداتش را تغيير مي‌داد. ما هرقدر هم به شخصي علاقه‌مند باشيم قادر نيستيم به خاطر وي تغييرات خيلي زيادي در خودمان ايجاد کنيم البته ايجاد تغيير درباره رفتارهاي ظاهري مانند نوع لباس پوشيدن با طرز غذا خوردن، کار چندان سختي نيست اما زماني که موضوع مورد بحث ارزش‌ها و اعتقاداتي است که از دوران کودکي در ما شکل‌گرفته، تغيير کامل و گسترده ممکن نيست.

در پایان یادآور می شویم: در عين اينکه ازدواج با فردي از فرهنگ و مذهبي متفاوت، ممکن است چالش‌هايي منحصر به ‌فرد به همراه داشته باشد، درعين‌حال مي‌تواند فرصتي مناسب براي رشد و بالندگي در زندگي طرفين فراهم آورد. دیگر اینکه شرکت در مراسم های مذهبی اگر چه مطلوب است ولی یک موضوع فردی است و نباید به خاطر آن در خانواده اختلاف ایجاد شود. حفظ وحدت و آرامش خانواده از آن موضوعات، مهمتر است.

 موفق باشيد.

برای پاسخ به پرسش مذکور، توجه شمارا به این نکات جلب می‌کنیم:

به باور تمامی مسلمانان، قول و فعل پیامبر ص در کنار عقل و قرآن از حجیت برخوردار است. نهایتاً شیعیان معتقدند که قول و فعل امامان ع نیز همچون قول و فعل پیامبر ص است و از حجیت برخوردار است. درنتیجه، به باور شیعیان، روایات و احادیثی که حقیقتاً از قول و فعل پیامبر ص و امامان ع حکایت می‌کنند، از اعتبار و حجیت برخوردارند. بدین منظور، عالمان علوم دینی، علومی همچون رجال و درایه را تدوین نمودند تا روایات و احادیث را بررسی کنند و مطمئن گردند که این حدیث خاص، واقعاً از پیامبر ص یا امام ع صادرشده است یا نه.

بااین‌حال، ممکن است این‌طور به ذهن برسد که «اگر قرآن کتابی کامل برای هدایت است، اساساً نیازی به این احادیث و روایات ندارد؛ بگذریم از این‌که این احادیث و روایات آن‌قدر هم اعتبار ندارند تا روشنگر و تکمیل‌کننده قرآن باشند». در ادامه، این دو مطلب را بیشتر موردنقد و بررسی قرار می‌دهیم.

پرسش نخست این است که آیا باوجود قرآن، واقعاً به حدیث و روایت و قول و فعل معصوم نیاز داریم؟ آیا مراجعه به حدیث و روایت، بیانگر نقصان قرآن نیست؟

در پاسخ به این پرسش نخست می‌کوشیم نشان بدهیم که اساساً لزوم مراجعه به حدیث و روایت، برآمده از خود قرآن است. حجیت قول و فعل پیامبر ص ازاین‌رو است که درآیات قرآنی به این امر توجه شده است رسول‌الله، الگوی نیک برای مسلمانان است: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيراً»(1)؛ یعنی: «مسلماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نيكويى بود، براى آن‌ها كه اميد به رحمت خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى‏كنند». ازاین‌رو، بر مسلمانان لازم است که به قول و فعل او توجه کنند و آن را مورد اطاعت قرار دهند: «وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ»(2)؛ یعنی: «آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد (و اجرا كنيد) و ازآنچه نهى كرده خوددارى نماييد؛ و از (مخالفت) خدا بپرهيزيد كه خداوند كيفرش شديد است».

اما چرا قرآن منبع معرفتی دیگری همچون سنت و قول و فعل پیامبر ص را معتبر دانسته است درحالی‌که خودش کتاب کاملی برای هدایت است؟ پاسخ به این پرسش ازاین‌قرار است که اساساً بنای خداوند در قرآن بر این بوده که جز در موارد خاص، به جزئیات نپردازد و به بیان کلیات هدایت بسنده کند؛ و در عوض، بیان جزئیات را به قول و فعل معصومان ارجاع دهد. مثلاً در قرآن بارها به نمازخواندن دستور داده‌شده است اما چیزی درباره نحوه نمازخواندن بیان‌نشده است بلکه ما موظفیم نمازخواندن را از پیامبر ص بیاموزیم و قول و فعل او را در این مورد معتبر بشماریم: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ»(3)؛ یعنی: «و ما اين ذكر [قرآن‏] را بر تو نازل كرديم تا آنچه به‌سوی مردم نازل‌شده است براى آن‌ها روشن‌سازی؛ و شايد انديشه كنند». مرجعیت و اعتبار و حجیت قول و فعل نبوی در بیان امور دینی ازاین‌جهت است که ایشان معصوم از خطا است و وقتی از امور دینی سخن می‌گوید بر اساس هوای نفس رفتار نمی‌کند: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏؛ إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحى‏»(4)؛ یعنی: «و هرگز از روى هواى نفس سخن نمى‏گويد؛ آنچه مى‏گويد چيزى جز وحى كه بر او نازل‌شده نيست».

اما درباره حجیت و قول امامان معصوم نیز گفتنی است که لزوم مراجعه به قول و فعل آن‌ها نیز مستند به قرآن است چراکه بعدازاین که خداوند اطاعت از خود و رسولش را بر مردم واجب می‌کند، از لزوم اطاعت از اولوالأمر نیز سخن می‌گوید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»(5)؛ یعنی: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! اطاعت كنيد خدا را! و اطاعت كنيد پيامبر خدا و اولوالأمر [اوصياى پيامبر] را». ازآنجایی‌که اطاعت از رسول ص و امامان ع هم‌ردیف با اطاعت از خدا است، این امر هم از حجیت قول و فعل آن‌ها خبر می‌دهد و هم از عصمت آن‌ها. مطلب اخیر در آیه دیگری نیز موردتوجه قرارگرفته است: «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»(6)؛ یعنی: «خداوند فقط مى‏خواهد پليدى و گناه را از شما اهل‌بیت دور كند و كاملاً شمارا پاك سازد.»

با این توضیحات روشن می‌شود که لزوم مراجعه به قول و فعل پیامبر ص و امامان ع مستند به خود قرآن است. درواقع، این قرآن است که ما را به قول و فعل معصوم سوق می‌دهد نه این‌که ما بخواهیم به‌صورت خودمختار و بدون دلیل، سنت را در کنار قرآن قرار دهیم؛ بنابراین، اگر قرآن کتاب کاملی برای هدایت است ازاین‌جهت است که کلیات هدایت آدمی را بیان کند که مهم‌ترین آن، اصل رجوع به قول و فعل معصوم است. ازاین‌رو، مراجعه به حدیث و روایتی که نمایانگر قول و فعل معصومان ع است، نه‌فقط به معنای نقصان قرآن نیست بلکه برآمده از کمال قرآن است که به این اصل مهم هدایتی تصریح نموده است و بیان جزئیات دینی را به معصومان واگذار کرده است و ما را نیز به پیروی از آن‌ها موظف ساخته است.

اما ممکن است گفته شود که چون قول و فعل معصوم از طریق روایات به دست می‌آید، اعتبار سندی زیادی ندارد و نمی‌توان مطمئن بود که جعلی و دروغین و آمیخته با خطا نیست. در پاسخ به این سخن باید به این اصل مهم اشاره کرد که تنها در صورتی موظفیم به یک روایت و حدیث عمل کنیم که مطمئن باشیم آن روایت و حدیث حقیقتاً بیانگر قول و فعل معصوم هستند. ازاین‌رو، احادیث معتبر یا باید متواتر و قطعی السند باشند و یا باید از طریق مطمئن و به‌واسطه راست‌گویان به ما برسند. در غیر این صورت، هیچ‌گاه به آن روایت عمل نمی‌کنیم و از آن برای توضیح و تبیین و تقیید آموزه‌های قرآنی استفاده نمی‌کنیم؛ بنابراین، لزوم مراجعه به قول و فعل معصوم بدین معنا نیست که هر روایتی را صحیح بدانیم و به آن عمل بکنیم؛ بلکه بدین معنا است که موظفیم در میان روایات موجود در کتب حدیثی (همچون نهج‌البلاغه و بحارالانوار و اصول کافی و غیره) جستجو کرده و احادیث و روایاتی که معتبرند و حقیقتاً بیانگر قول و فعل معصوم هستند را پیداکرده و به آن‌ها عمل کنیم و سایر روایات و احادیث مجعول و یا مشکوک را کنار گذاشته و از آن‌ها دوری‌کنیم.

پی‌نوشت‌ها:

1.  احزاب: 21.
2. حشر: 7.
3. نحل: 44.
4. نجم: 3-4.
5. نساء: 59.
6. احزاب: 33.

طبق نظریه انتصاب، امام یا نبی باید از جانب خداوند نصب و تعیین شود نه از جانب مردم و شورا. در ادامه، با عنایت به این مطلب، به پرسش موردنظر پاسخ می‌دهیم:

1. نظریه انتصاب:

امامت به معناى رياست عامّه در امور دنيوى و اخروى است. بنابر معتقدات شيعه، امامت، استمرار نبوّت است در همه جزئیات و كلّيّات؛ و تنها تفاوت آن با نبوّت اين است كه بر شخص امام وحى فرود نمى ‏آيد و نزول وحى پس از پيامبر (ص) پایان‌یافته است. امامت از گذر علم لدنّى و الهام الهى و مصونیت از خطا و اشتباه و گناه، از آيين پيامبر اسلام (ص) پاسدارى مى‏ كند و مصالح دينى و دنيوى مردم را محفوظ مى‏ دارد. شيعيان معتقدند كه مقام امامت تنها به معصومين مى‏ رسد. متكلّمان امامیه بر اين اعتقاد دلايلى آورده ‏اند؛ ازجمله اينكه مردم ازآن‌رو به امام محتاج‏ند، كه معصوم نيستند و بدون او به خطا و اشتباه و گناه مى ‏لغزند. حال، اگر امام، معصوم نباشد، خود به امامى ديگر نيازمند است و اين باطل است؛ زيرا مستلزم دور است. چون متكلّمان امامیه اين مدّعا را ثابت مى‏ كنند، از آن نتيجه مى‏ گيرند كه مردم را در انتخاب شخص امام، حقّ و سهمى نيست؛ زيرا او بايد معصوم باشد و عصمت حالتى است باطنى و جز خداوند كسى از باطن انسان خبر ندارد و مردم توانِ آن ندارند كه معصوم را از غير معصوم بازشناسند. ازاینرو، شیعیان امامیه قائل به لزوم نصب امام از سوی خداوند و ابلاغ آن از طریق نص و متون دینی هستند. ازاینرو، امامت هم باید منصوب باشد و هم منصوص. (1) توجه به آیات قرآنی نیز گواه بر این امر است که امامت مقامی زمینی و دنیوی محض نیست که مردم آن را انتخاب کنند بلکه امامت عهد الهی است که خداوند آن را نصب و جعل می‌نماید و آن را به ظالمان نمی‌دهد: «وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي‏ قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ»(2)؛ بنابراین، روشن می‌شود که امام باید معصوم باشد و به همین جهت نیز منصوب و منصوص است و به همین جهت است که اطاعت از امام هم‌راستا با اطاعت از خداوند به‌صورت مطلق واجب شده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم‏»(3). ازاین‌رو، پیامبر ص و اولی الامر نیز باید معصوم باشند چراکه اگر معصوم نباشد در این صورت، ممکن است در موردی اطاعت از خداوند در تقابل با اطاعت از پیامبر ص و اولوالأمر باشد.

به همین جهت است که با مراجعه به نصوص دینی، درمی‌یابیم که چرا پیامبر ص امام را منصوب نمود و آن را به مردم واگذار نکرد. با توجه به روایات واردشده از پیامبر اسلام ص که از طریق اهل سنت و شیعیان نقل‌شده است، روشن می‌شود که مصداق این آیه، علی ع و اوصیای او هستند. (4)

2. نظریه انتخاب:

اما درباره نظریه انتخاب و بیعت گفتنی است که این نظریه غالباً ازاین‌جهت معتبر دانسته شده است که راهی جز آن نبوده است؛ یعنی چون نص بر وجود امام نبوده است، پس سراغ انتخاب و بیعت رفتند که امری عقلایی بوده است و سابقه تاریخی در اسلام نیز داشته است. به همین جهت، چون ابوبکر عمر را منصوب نمود، هیچ‌کسی سراغ انتخاب امام نرفت چراکه اجمالاً همگان قبول داشتند که وجود نص، بر انتخاب از سوی اکثریت، ترجیح دارد؛ اما در دو بند پیشین نشان دادیم که اولاً امام، معصوم است و باید منصوب و منصوص باشد؛ در این صورت، باید سراغ نصوص رفت و نباید به انتخاب تکیه نمود؛ و ثانیاً چنین نصب و نصی را نیز در اختیارداریم. در این صورت، نظریه انتخاب خودبه‌خود، از مشروعیت ساقط می‌شود. ثالثاً اگر هم بپذیریم که نظریه انتخاب لازم‌الاجرا است، آنگاه می‌توان این ایراد را مطرح نمود که میزان رأی لازم برای انتخاب چه چیزی است: اجماع یا اکثریت؛ اکثریت صحابه یا اکثریت مسلمانان؟ تعیین هر یک از فروض، محتاج دلیل موجه است ولی نظریه انتخاب فاقد آن است. رابعاً اگر هم خلافت ابوبکر از طریق انتخاب را بپذیریم، خلافت عمر را نمی‌توان پذیرفت چراکه خلافت عمر دلیلی جز نصب ابوبکر ندارد یعنی نه از سوی پیامبر منصوب و منصوص است و نه از سوی مردم یا خواص سیاسی انتخاب‌شده است؛ و خامسا این‌که اساساً امامت محدود به خلافت و ریاست سیاسی و اجتماعی نیست بلکه شامل هدایت دینی و معنوی جامعه اسلامی نیز می‌شود و این امر مقبول همگان ازجمله خلفا بوده است که در این زمینه علی ع اعلم از سایر خلفا بوده است؛ درنتیجه، باید ایشان را به‌عنوان امام برمی‌گزیدند. برخی از بیانات امیرالمؤمنین ع نیز ناظر به همین امر بود که ایشان خود را بهترین گزینه می‌دانست یعنی اعتراض ایشان به‌صورت جدلی بود مبنی بر این‌که اگر هم قرار است نص را نادیده بگیریم و از طریق انتخاب پیش برویم، انتخاب ایشان بهتر از انتخاب سایر خلفا بود و باید ایشان برگزیده می‌شدند. مثلاً در نامه 28 نهج‌البلاغه آمده است که «لَمَّا احتَجَّ المُهاجِرونَ عَلَى الأنصارِ يَومَ السَّقيفَةِ بِرَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَلَجوا عَلَيهِم، فَإِن يَكُنِ الفَلجُ بِهِ فَالحَقُّ لَنا دونَكُم؛ یعنی: «در سقيفه، مهاجران بر انصار به «قرابت با پيامبر خدا» احتجاج كردند و به‌واسطه آن بر آنان چيره گشتند. پس اگر چيرگى به آن است، حقّ [خلافت] براى ماست نه شما».

3. نتیجه:

با عنایت به آنچه گذشت روشن شد که اولاً نظریه انتصاب نظریه مشروع است؛ و نظریه انتخاب مشروعیت ندارد و ثانیاً برای انتصاب علی ع نص داریم؛ و ثالثاً اگر هم نظریه انتخاب، مشروعیت داشته باشد، شامل خلافت برخی از خلفا نمی‌شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. برای مطالعه بیشتر، رک: خرازی، محسن، بدایه المعارف فی شرح عقائد الامامیه، موسسه النشر الاسلامی، ج 2، صص 3-124؛ جمعی از نویسندگان، امامت پژوهی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1381، صص 153-163.

2. بقره: 124.

3. نساء: 54.

4. برای مطالعه بیشتر، رک: بحرانی، هاشم، غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام، موسسه التاریخ العربی، ج 2، صص 15-23.

دوست عزیز، اهل سنت عمدتاً دشمن امام علی (علیه‌السلام) نیستند بلکه آن‌ها عمدتاً جاهل قاصرند و به پیروی از علمایی که به آن‌ها اعتماد کرده‌اند، معتقدند که امام علی (علیه‌السلام) اولین خلیفه نیست و پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) ایشان را به این سمت نصب نکرده است بلکه پیامبر امر خلافت و سیاست و مرجعیت دینی بعد از خود را به امت اسلامی واگذار کرده است. بسیاری از اهل سنت معتقدند که امام علی (علیه‌السلام) عالم‌ترین فرد بعد از رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) بودند و نزدیک‌ترین فرد به ایشان بودند اما چون نصی برای تعیین امام بعد از پیامبر وجود ندارد، پس باید ازنظر امت اسلامی تبعیت کرد و خلافت حضرت را در مرتبه چهارم پذیرفت.

البته روشن است که عقاید مذکور قابل‌قبول نیستند چراکه نصوص دینی دلالت دارند بر این‌که پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) در زمان حیاتشان، امر خلافت و امامت و مرجعیت دینی بعد از خود را مشخص نمودند و در موقعیت‌های مختلف، به آن تصریح نمودند که بعد از من، علی و اولادش (علیهم‌السلام) جانشین و وارث من هستند و بر همگان لازم است از آن‌ها پیروی کنند (1).

اما این اختلاف میان شیعه و سنی را نباید به‌مثابه دشمنی این دو جریان اسلامی باهم به‌حساب آورد. نباید چنین تصور کرد که اهل سنت دشمن شیعیان هستند و یا شیعیان دشمن اهل سنت هستند بلکه هر یک از آن‌ها با اعتقاد به توحید و نبوت، از زمره مسلمانان و برادران دینی و پیرو رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) هستند که بنا بر آنچه خدا پسندیده، باید بر کفار شدید و سرسخت باشند اما در میان خود، مهربان و بخشنده: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُ»(2).

بله موافقیم که در زمان صدر اسلام و یا حتی در حال حاضر، بودند و هستند کسانی که حقانیت شیعه و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) را قبول داشته اما به خاطر منافعشان آن را نادیده گرفته و با امام علی (علیه‌السلام) و سایر امامان (علیهم‌السلام) دشمنی کردند و می‌کنند؛ اما باید به این حقیقت مهم نیز متذکر شد که در حال حاضر و یا حتی در صدر اسلام، اکثر مردم در غبار فتنه‌ها حق را گم‌کرده و در زمره جاهلان قاصر قرار می‌گیرند؛ یعنی نسبت به حقانیت امامان (علیهم‌السلام) دچار شک و شبهه شده و به همین جهت، با آن‌ها همراهی نکردند و حق خلافت و امامت و مرجعیت دینی بعد از رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) را مخصوص آن حضرات ندانستند. این جهل غیرعمدی را نباید به معنای مقابله و دشمنی با حق تلقی کرد.

دشمن پنداری شیعه و سنی نسبت به یکدیگر، از توطئه‌های استعمارگران و مستکبرانی است که از دمیدن بر اختلاف شیعه و سنی بیشترین سود را برده و حاشیه امنی برای رژیم غاصب اسرائیل فراهم می‌کنند. ازاین‌رو، باید هوشیار و بصیر بود و در غبار فتنه‌ها، از مکر و نیرنگ دشمن حقیقی غافل نشد؛ ان‌شاءالله الرحمن.

پی‌نوشت:

1. پيغمبر (صلی‌الله عليه و آله و سلم) می‌فرماید: «انا سيد النبيين و علي سيد الوصيين و إنّ اوصيائي بعدي اثني عشر اولهم علي و آخرهم القائم المهدي؛ اوصیاء بعد از من دوازده نفرند كه اول آن‌ها علي (علیه‌السلام) و آخر آن‌ها مهدي (عج) است». (سليمان بن ابراهيم حنفي قندوزي، ينابيع الموده، دارالاسوه، چاپ اول، 1416 ق، ج 3، ص 291.) در بعضي از روايات كلمه «نُقبا» دوازده خليفه و دوازده امير آمده است كه همگي اشاره به مسئله ولايت امر دارد و نيز در اين احاديث بیان‌شده كه اين دوازده جانشين پيغمبر (صلی‌الله عليه و آله) از قریش‌اند. تفسير شيعه از اين حديث بسيار روشن و منظور از آن‌ها دوازده امام معصوم (علیهم‌السلام) است ولي اين حديث براي ساير مذاهب به‌صورت يك مسئله پيچيده درآمده است و تفسير روشني نتوانسته‌اند ارائه كنند؛ زيرا بر هیچ‌یک از خلفا نخستين و بني اميه و بنی‌عباس تطبيق نمی‌کند.

2. فتح: 29

براي پاسخ به پرسش مذکور، توجه شمارا به اين نکات جلب می‌کنیم:

الف. روايت خلفاي دوازده‌گانه

ازجمله دلايلي که امامت دوازده امام (ع) را اثبات مي‌کنند، احاديثي هستند که در آن‌ها تعداد جانشينان پيامبر (ص) منحصر در دوازده نفر که همگي از قريش هستند، ذکرشده است. (1) اين احاديث علاوه بر منابع حديثي شيعه، در منابع حديثي اهل سنت نظير صحيح مسلم، صحيح ابن حبان، جامع ترمذي، سنن ابن داوود، سنن ابن ماجه، مسند احمد بن حنبل، مسند ابن جعد، مسند ابويعلي، کنزالعمال و... نقل‌شده است. (2)

پيامبر (ص) در برخي از اين احاديث، از اين دوازده نفر با عنوان «اثناعشر خليفة» ياد کرده است، مثل حديث: «يکون من بعدي اثنا عشر خليفة کلّهم من قريش؛ پس از من دوازده خليفه خواهد بود که همگي از قريش‌اند»، (3) «لا يزال هذا الدين عزيزاً منيعاً إلي اثني عشر خليفة کلّهم من قريش؛ اين دين قدرتمند و شکست‌ناپذیر خواهد بود تا دوازده خليفه بر آن حکومت کنند که همه از قريش‌اند»، (4) «لا يزال الدين قائماً حتي يکون اثنا عشر خليفة من قريش؛ دين اسلام بر پا خواهد بود تا اينکه دوازده خليفه حکومت کنند که همه از قريش‌اند.»(5) و احاديث مشابه ديگر.

پيامبر (ص) در برخي موارد، از امامان بعد از خود با عنوان «اثنا عشر اميراً» نام‌برده است، مثل حديث: «يکون من بعدي اثنا عشر أميراً... کلّهم من قريش». (6)

در چند حديث ديگر تعداد جانشينان پيامبر (ص) همان تعداد نقباي (رؤساي) بني‌اسرائيل براي حضرت موسي (ع)، دانسته شده است، مثل: «انّ عدة الخلفاء بعدي عدة نقباء موسي»(7) و «الخلفاء بعدي اثنا عشر کعدد نقباء بني اسرائيل». (8) می‌دانیم نقباي بني‌اسرائيل نيز دوازده نفر بوده‌اند.

بنابراين، روشن می‌شود که رسول‌الله ص به خلفاي دوازده‌گانه اشاره‌کرده‌اند؛ اما اين خلفاي دوازده‌گانه چه کساني هستند؟ افزون بر متفکران شيعي، حتي بعضي از محققان اهل سنت نيز اذعان کرده‌اند که مراد از اين دوازده نفر در احاديث نبوي، دوازده نفر از اهل‌بیت است؛ زيرا اين احاديث بر کسان ديگر قابل تطبيق نيست، نه بر خلفاي بعد از پيامبر (ص) چون تعداد آنان کمتر از دوازده نفر است و نه بر حاکمان بني اميه چون تعداد آنان بيشتر از دوازده نفر است. علاوه بر اينکه حاکمان بني‌اميه شديداً ظالم بودند و هاشمي هم نبودند. اين دوازده نفر همچنين بر خلفاي بنی‌عباس قابل تطبيق نيست؛ زيرا تعداد آنان نيز بيشتر از دوازده نفر بوده است. (9)

بنابراين ناگزير اين احاديث نبوي بايد بر ائمه دوازده‌گانه که اهل‌بيت پيامبر (ص) هستند تطبيق شود؛ زيرا آنان ازنظر علم و جلالت و وَرَع و تقوا و نَسَب، برتر از همگان بوده‌اند. حديث ثقلين و احاديث مشابه آن نيز مؤيد و شاهد اين مدعاست که مراد پيامبر (ص) از امامان دوازده‌گانه، دوازده نفر از اهل‌بيت آن حضرت بوده است. (10)

ب. رواياتِ مشتمل بر اسامي ائمه (ع)

نوع دوم احاديثي است که پيامبر (ص) ضمن تأکيد بر دوازده نفر بودن جانشينان خود، به معرفي اين دوازده نفر پرداخته و آنان را از اهل‌بيت خود دانسته است. اين نوع روايات خود بر چند دسته‌اند:

1. در يک دسته از اين احاديث، اميرمؤمنان علي (ع)، اولين نفر از ائمه و امام مهدي (ع) آخرين آنان ذکرشده است؛ چنان‌که از پيامبر (ص) نقل‌شده است: امامان بعد از من دوازده نفرند. اولين آنان علي بن ابیطالب و آخرين آنان قائم است. اطاعت از آنان، اطاعت از من و نافرماني از آنان، نافرماني از من است. هر کس آنان را انکار کند، مرا انکار کرده است. (11)

آن حضرت در جاي ديگر مي‌فرمايد: امامان بعد از من دوازده نفرند. اولين آنان علي بن ابیطالب و آخرين آنان حضرت قائم است. آنان جانشينان من و اوصيا و اولياي من و حجت‌هاي الهي بر امت من‌بعد از من هستند. اقرارکنندگان به امامت آنان، مؤمن و انکارکنندگان آنان کافرند. (12)

2. در دسته ديگر از احاديث، پيامبر (ص) نه نفر از دوازده امام بعد از خود را از نسل امام حسين (عليه‌السلام) ذکر کرده است که آخرين آنان حضرت قائم است. ابوذر از پيامبر (ص) نقل مي‌کند که فرمود: «الأئمة من بعدي اثنا عشر، تسعة من صلب الحسين تاسعهم قائمهم، ثم قال: ألا انّ مثلهم فيکم مثل سفينة نوح من رکبها نجي ومن تخلف عنها هلک»(13) امامان بعد از من دوازده نفرند. نه نفر آنان از نسل حسين‌اند که نهمين آنان قائم آنان است. آگاه باشيد که امامان دوازده‌گانه در ميان شما همانند کشتي نوح هستند؛ هر کس بر آن سوار شود نجات مي‌يابد و هر کس از آن دوري گزيند، هلاک مي‌شود.

3. در دسته ديگر احاديث، پيامبر (ص) فقط اسامي مشترک ميان امامان (ع) را بيان کرده است، مثل حديث: «الأئمة بعدي اثنا عشر أوّلهم علي ورابعهم علي وثامنهم علي وعاشرهم علي وآخرهم مهدي (عج)»(14) امامان بعد از من دوازده نفرند اولين آنان علي و چهارمين آنان علي و هشتمين آنان علي و دهمين آنان علي و آخرين آنان مهدي است. يا حديث: «انّ الأئمة من بعدي اثني عشر من اهل بيتي علي أوّلهم وأوسطهم محمد وآخرهم محمد ومهدي هذا الأُمّة الذي سيصلي خلفه عيسي بن مريم»(15) امامان بعد از من دوازده نفر از اهل‌بيت من‌اند که اولين آنان علي و وسط آنان محمد و آخر آنان محمد و مهدي اين امت است کسي که عیسی بن مریم در نماز بر او اقتدا مي‌کند.

4. در دسته ديگر هم پيامبر (ص)، امامان دوازده‌گانه را با ذکر اسامي و القاب به‌طور کامل معرفي کرده است. (16) در حديث معروف به حديث لوح نيز اسامي امامان دوازده‌گانه با توصيفات خاص هرکدام ذکرشده است. (17)(18)

پی‌نوشت‌ها:

1. صمدي، «امامت اثني عشر»، ص ۴۳۰.

2. صمدي، «امامت اثني عشر»، ص ۴۳۰.

3. مسند احمد، دار صادر، ج ۵، ص ۹۲؛ مسند ابن‌ جعد، مؤسسة نادر، ص ۳۹۰؛ صحيح ابن‌حبان، ۱۴۱۴ ق، ج ۵، ص ۴۴.

4. صحيح مسلم، داراحياء التراث العربي، ج ۶، ص ۴؛ ابن‌ابي‌عاصم، الآحاد والمثاني، ۱۴۱۱ ق، ج ۳، ص ۱۲۶.

5. مسند احمد، دار صادر، ج ۵، ص ۸۶.

6. صحيح بخاري، دار احياء التراث العرب، ج ۸، ص ۱۲۷؛ مسند احمد، دار صادر، ج ۵، ص ۹۴.

7. سيوطي، الجامع الصغير، ۱۴۰۱ ق، ج ۱، ص ۳۵۰؛ متقي هندي، کنزالعمال، ۱۴۰۹ ق، ج ۶، ص ۸۹.

8. قندوزي، ينابيع الموده، ۱۴۲۲ ق، ج ۲، ص ۳۱۵؛ شيخ صدوق، امالي، ۱۴۱۷ ق، ص ۳۸۷؛ بحراني، غاية المرام، ۱۴۲۲ ق، ج ۲، ص ۲۷۱.

9. قندوزي، ينابيع الموده، ۱۴۲۲ ق، ج ۳، ص ۲۹۲، ۲۹۳.

10. قندوزي، ينابيع الموده، ۱۴۲۲ ق، ج ۳، ص ۲۹۲، ۲۹۳.

11. شيخ صدوق، الاعتقادات في دين الإماميه، ۱۴۱۳ ق، ص ۱۰۴؛ صدوق، عيون اخبار الرضا (عليه‌السلام)، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۶۲.

12. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ۱۴۰۴ ق، ج ۴، ص ۱۸۰.

13. بحراني، غاية المرام، ۱۴۲۲ ق، ج ۳، ص ۲۲.

14. سبزواري، معارج اليقين، ۱۴۱۰ ق، ص ۶۲.

15. بحراني، غاية المرام، ۱۴۲۲ ق، ج ۲، ص ۲۳۸.

16. شيخ صدوق، کمال الدين و تمام النعمه، ۱۴۱۶ ق، ص ۲۵۸؛ طبرسي، الاحتجاج، ۱۳۸۶ ق، ج ۱، ص ۸۷؛ خزاز قمي، کفاية الاثر، ۱۴۰۱ ق، ص ۱۴۵.

17. کليني، الکافي، ۱۳۶۳ ش، ج ۱، ص ۸؛ ابن‌بابويه قمي، الإمامة والتبصره، ۱۳۶۳ ش، ص ۱۰۴؛ شيخ مفيد، الاختصاص، ۱۴۱۴ ق، ص ۲۱۰.

18. براي اثبات امامت امامان دوازده‌گانه به ادله ديگري هم استناد شده است که براي مطالعه آن‌ها می‌توانید به اين آدرس مراجعه بفرماييد: http://lib.eshia.ir/23021/1/70

سيد بن طاووس از عالمان بزرگ شيعي در قرن هفتم هجري قمري در کتاب خويش نقل کرده است که رسول گرامي اسلام در روز يک‌شنبه در ماه ذي‌قعده رو به مردم کرد و فرمود: اي مردم کسي از شما خواستار توبه هست؟ گفتند: همه ما دلمان مي‌خواهد توبه کنيم، فرمود: غسل کنيد و وضو بسازيد و چهار رکعت (دو تا دورکعتي) نماز که پس از حمد، سه مرتبه سوره توحيد و يک‌مرتبه سوره فلق و ناس بخوانيد و سپس هفتاد مرتبه استغفارکنيد و در پايان «لا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم» گفته و اين دعا را بخوانيد: «يا عَزِيزُ يا غَفَّارُ، اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي وَ ذُنُوبَ جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ فَإِنَّهُ لا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ الَّا انْتَ». حضرت در ادامه مي‌فرمايد: اين نماز و استغفار سبب پاک شدن از گناهان است و نتايج ديگري نيز برمي‌شمرد. (1)
چند نکته سزاوار توجه است: اول اينکه توبه کردن از گناه فقط با نماز ماه ذي‌قعده نيست، اظهار پشيماني در پيشگاه الهي دستور خاصي ندارد. مهم عزم بر ترک گناه و ندامت و پشيماني دروني است.
ديگر اينکه آنچه در روايت آمده اين است که اين نماز مخصوص يک‌شنبه ماه ذي‌قعده است و خواندن آن در وقت ديگر وارد نشده است، البته خواندن در غير آن‌وقت حرام نيست به اميد ثواب و رسيدن به آن مطلوب و بخشش الهي خوانده شود که با کريمان کارها دشوار نيست.
همه آدميان در زندگي دچار خطا و گناه شده و مي‌شوند، مهم اين است که پس از گناه، اقرار کرده و پوزش بطلبند که خداي مهربان نيز حتماً مي‌بخشد:
قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيم‏؛ بگو: «اى بندگان من كه بر خويشتن زياده‏روى روا داشته‏ايد از رحمت خدا نوميد مشويد. در حقيقت، خدا همه گناهان را مى‏آمرزد، كه او خود آمرزنده مهربان است». (2)
البته برخي از گناهان است که فقط جنبه حق‌الله ندارند و با ارتکاب آن‌ها به حقوق ناس نيز تعرض مي‌شود که در اين صورت بايد در صورت امکان همراه با توبه و قصد عدم بازگشت به آن گناه، خسارت ياحقي که از بين رفته جبران شود يا حلاليت بطلبد تا توبه‌اي مقبول داشته باشد.
پي‌نوشت‌ها:
1. سيد بن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، قم: دفتر تبليغات، اول، 1376 ش، ج 2، ص 20.
2. سوره زمر، آيه 53.

پرسشگر محترم!

دغدغه شما براي فهم صحيح موضوعات ديني ستودني است. منظورتان از عشق و عاشقي چيست؟ گاهي افراد خيال مي‌کنند عاشق هستند درصورتي‌که دچار هيجانات غريزه جنسي شده‌اند. گاهي خيال مي‌کنند عاشق هستند درصورتي‌که ازنظر عاطفي، وابستگي افراطي به يک شخصي پيداکرده‌اند. عشق از محبت زياد پديد مي‌آيد. محبت، پايه معرفتي دارد. معمولاً مردم وقتي از هم شناخت کافي پيدا کنند، از هم فرار مي‌کنند نه اينکه عاشق هم شوند. اگر هم فردي به ديگري محبت واقعي پيدا کند چون پايه اين محبت، معرفت است اولاً چنين حالتي، افراطي نخواهد بود ثانياً در راستاي محبت الهي خواهد بود چراکه اين فرد مخلوق و جلوه الهي است. نشانه و نمودي از آن حقيقت والاست.
آنچه در فيلم‌ها و داستان‌ها نشان مي‌دهند معمولاً همان وابستگي افراطي است که جرقه آن در نگاه و برخورد اول شکل مي‌گيرد. چنين حالتي به دليل آسيب‌هايي که دارد علاوه بر روانشناسي، ازنظر ديني هم مذمت شده است.
اين‌گونه عشق‌ها (درصورتي‌که اختياراً به آن‌ها دامن زده شود) و لو اينكه توأم با غريزه جنسي نباشد بازهم نکوهش شده‌اند: امام على «عليه‌السلام»: كسى كه عاشق چيزى شود، چشم خود را كور و قلب خود را بيمار كرده است. عاشق با چشمى نادرست مى‏بيند و با گوشى ناشنوا مى‏شنود، شهوات عقل او را از كار مى‏اندازد و دنيا قلب او را مى‏كشد و نفس او خواستار بي‌چون‌وچراي آن مى‏شود (1). مفضل مي‌گويد از امام صادق عليه‌السلام سؤال كردم كه عشق چيست؟ فرمودند دل‌هايي كه از ياد خدا خالي شود گرفتار محبت غير خدا مي‌شوند (2). در کل وابستگي شديد به غير خدا مطلوب نيست و آسيب‌هايي دارد به قول خواجه حافظ:
 غلام همت آنم كه زير چرخ كبود                               ز هر چه رنگ تعلق پذيرد آزاد است
چنين حالت‌هايي در ابتدا کم هستند ولي با ادامه دادن، گفتن به‌طرف مقابل، نزديک شدن به‌طرف، فکر و خيالات و آرزو کردن‌ها بيشتر مي‌شود! هرچند ممکن است اين دل‌بستگي‌ها در ابتدا فقط احساسي و بدون تحريک غريزه جنسي باشد ولي در ادامه چنين تضميني وجود ندارد. نيروها و غريزه‌هاي آدمي درهم‌پيچيده‌اند و به روي‌هم اثر مي‌گذارند. شايد در ذهن تصور شود که احساس از غريزه جنسي جدا باشد ولي در عالم واقع اين‌طور نيست. وقتي احساسات هيجاني شد غريزه‌هاي ديگر هم بي‌اختيار به کار مي‌افتند. پيگيري اين حالت‌ها تمامي ندارد. ابتدا نگاه، بعد از مدتي فکر و خيالات، بعدازآن درخواست کارهاي ديگر! بازهم آرامش پديد نخواهد آمد، بلکه درخواست‌ها بيشتر مي‌شود! پس بهتر آن است که از همان ابتدا مديريت شود تا به‌تدريج از بين برود.
موفق باشيد.  
پي‌نوشت‌ها:
1. سيد رضي، نهج‌البلاغه، مص: صبحي صالح، قم، هجرت، 1414 ق، خطبه 109، ص 160.
2. محمد بن علي بن بابويه، امالي (للصدوق)، تهران، كتابچي، 1376 ش، ص 668، ح 3.

براي فهم روايت بهتر است روايات هم موضوع و شرح هایی که در مورد آن نگاشته شده ديده شود. اين روايت در ذيل باب نيت در کتاب کافي آمده است. براي روشن شدن اين موضوع بهنر است اين حديث در کنارش قرار بگيرد که رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود: نيت مؤمن بهتر از عمل اوست و نيت كافر بدتر از عملش باشد و هر كس طبق نيتش كار مي كند. (1)
علامه مجلسي بياني را ذکر کردند که مقصود حديث را روشن مي سازد: تصحيح نيت از مشكل ترين اعمال انسان است، زيرا نيت تابع حالت دروني است و قبول و رد و درجات كمالش مربوط بهمان حالت دروني مي باشد و تصحيح نيت جز با بيرون ساختن محبت دنيا به وسيله رياضت هاي سنگين و تفكّرات صحيح ممکن نمي گردد، زيرا دل  فرمانرواى بدن است و همه اعضاء و جوارح از او فرمان مي برند و در يك دل دو محبت مخالف جمع نمي شود، چنانچه خداى تعالى فرمايد: ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ «خدا در درون هيچ كس دو دل قرار نداده» و چون دنيا و آخرت دو مطلوب مخالف  يكديگرند، محبت آن دو در يك دل جمع نمي شود، از اين رو كسى كه محبت دنيا در دلش جايگزين شده و آخرت را فراموش كرده است، هميشه فكر و خيال و اعضاء و جوارحش متوجه دنياست و هر عملى كه انجام مي دهد نتيجه غائى و مقصود حقيقيش دنياست، اگر چه به دروغ دم از خدا و آخرت زند از اين رو در عبادات و طاعاتش هم اعمالى را انتخاب مي كند كه بدانها وعده بسيارى مال داده شده و به طاعاتى كه موجب تقرّب و محبّت خداست اعتنائى ندارد.
و نيز كسى كه دوستدار مقام و شهرت باشد اين دو  بر دلش چيره گردد و در همه اعمال و رفتارش از آن منظور و هدف پيروى مي كند، و همچنين است هدف دنيوى ديگر كه عمل بنده خالص نگردد تا زمانى كه تمام اين اهداف فاسد كه موجب دورى از حق تعالى است از دل بيرون رود، بنا بر اين درجات و مراتب نيّت در مردم متعدّد و بلكه بي شمار است و بلكه هر انسانى در حالات مختلف و متفاوت نيت هاى مختلف و متفاوت دارد كه برخى از آنها موجب فساد و باطل شدن عمل و بعضى موجب  درستى آن و پاره‏ئى موجب كمال و ترقى آن است.(2)
 معلوم گشت كه نيت خوب لازمه طينت پاك و صفات پسنديده  است و بدان جهت استحقاق جاودانى بودن در بهشت را پيدا مي كند، زيرا چنين اشخاصى آماده اعمال صالحه و مستحق ثواب مي باشند و مانعي براي  انجام دادن از جانب آنها نيست و كافر با آن حالت خبيثى كه دارد، براى ضد اعمال و صفات مؤمن آماده است.(3)

پي نوشت:
1. الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص: 84
2.  أصول الكافي / ترجمه مصطفوى، ج‏3، ص: 133
3. همان، ص 136

براي پاسخ به اين سؤال، به نکات ذيل اشاره می‌گردد:

نکته اول:

نظام حقوقي ارائه‌شده از طرف اسلام در مورد زن و مرد بر اساس مصالح و مفاسد واقعي بنانهاده شده است که تمام ابعاد و استعدادهاي وجودي انسان در آن لحاظ شده است.

زن و مرد درعین‌حالی كه در انسانيت همسان هستند، ولي هر يك از آن‌ها، در برخي جهات از ديگري متمايز می‌شوند كه نبايد تحت تأثير برخي افكار وارداتي، اين جهات و خصوصيات متفاوت را ناديده بگيريم.

از ديد شريعت اسلام، به جهت اشتراکات تکوینی میان زن و مرد، نود درصد حقوق زنان و مردان مشترك است و در ده درصد باقيمانده، در نيمي از آن، زن بنا به اقتضاي خصايص زنانگي و در نيمي ديگر، مرد به اقتضاي خصوصیت شخصي داراي احكام خاصي است.

نکته دوم:

هرچند اين قاعده که احکام الهي بر اساس مصالح و مفاسد واقعی است، درست و صحیح است؛ اما باید متذکر شد که کشف هر یک از این مصالح و مفاسد –جز مواردی که در دین صراحتاً بیان‌شده- بسيار مشکل است؛

چون اولاً: کشف این امور، نيازمند داشتن امکانات وسيع در ابعاد مختلف علمي است.

ثانياً: بشر هرقدر ازنظر علم و صنعت پيشرفت کند، باز معلومات او در برابر مجهولاتش، قطره‌اي است در برابر دريا: «جز اندکي از دانش به شما داده نشده است.»(1)

شايد یکی از علت عدم بيان فلسفه تمام احکام، از سوي اولياء الهي دين، بيان تمام اسرار احکام براي انسان‌هايي که بسياري از حقايق علمي هنوز برايشان کشف نشده، مانند گفتن معما است که چه‌بسا موجب تنفر شنوندگان گردد، امام علي (علیه‌السلام) مي‌فرمايد: «مردم، دشمن آن چيزي هستند که نمي‌دانند.» (2)

علاوه اينکه، هدف از دين و شريعت، آراستگي انسان‌ها به خوبي‌هاي علمي و عملي و اجتناب از زشتي‌هاي فکري و عملي است و اين هدف با عمل به شريعت به دست مي‌آيد؛ ولو اينکه افراد فلسفه و علت احکام را ندانند، نظير اينکه مريض با انجام دادن دستورات پزشک، بهبودي را به دست مي‌آورد حتی اگر فايده و فلسفه دارو و دستورات پزشک را نداند.

نکته سوم:

مجتهد و فقيه سعي می‌کند با استفاده از منابع ديني به استنباط احکام شرعي بپردازند؛ به‌طوری‌که موردنظر خداوند باشد؛ اما با موانع زيادي ازجمله صحت حديث، لسان و فهم لغات حديث، محدوديت منابع و ... روبرو است؛ ولی تمام سعي ايشان، رسيدن به‌حکم خدا است و اگر هم ناخواسته خطايي در استنباط احکام از ايشان سر زد، تقصيري نداشته و معذور است، زيرا تمام سعی‌اش را کرده است.

بر همین اساس، مبناي فقهي استثناي پدر از قصاص، رواياتي است که به دست فقيه رسيده است. فقيه بر اساس همين روايات، به چنين استنباطي دست‌یافته است.

روايات متعددي از امامان معصوم (علیهم‌السلام) به ما رسيده است، ازجمله در حديثي امام صادق (علیه‌السلام) مي‌فرمايد: «پدر به خاطر قتل فرزند قصاص نمي‌شود.»(3) فقهای نيز با توجه به اين روايات، بر اين مطلب اتفاق دارند. (4)

در حالت طبيعي پدر به خاطر اين قتل قصاص نمي‌شود. (5) البته اين امر در صورتي است كه قتل به‌نوعی مصداق افساد در زمين و محاربه نباشد. در اين صورت حاكم مي‌تواند اين فرد را به‌عنوان مفسد فی‌الارض اعدام نمايد؛ اما در حالت عادي اگر پدري فرزند خود را خواسته يا ناخواسته بكشد، قصاص نمي‌شود و تنها محکوم‌به پرداخت ديه خواهد بود. (6)

نکته چهارم:

ما ادعا نمي‌کنيم كه همه حقيقت را در خصوص اين حكم می‌دانیم؛ اما با تأمل و تفكر مي‌توان به احتمالاتي درباره فلسفه این حکم رسيد:

اصولاً در مورد قتل عمد، بر اساس فلسفه خاصي که در قصاص وجود دارد، حکم اوليه اسلام بر قصاص هست. براي رعايت همين فلسفه بايد تا جايي که امکان دارد، کسي از اين حکم استثنا نشود؛ اما چرا پدر استثنا شد؟ احتمالاً به این دلیل که اقدام به قتل فرزند توسط پدر گرچه بسيار نادر است، ولي مراعات حق سابق پدر و (ولايت) او بر فرزند و اموري از اين قبيل، باعث تخفيف در مجازات مي‌شود. البته بخشش قصاص، از زشتي کار او نمي‌کاهد. ديه و مجازات احتمالي تعزيري به‌جای خود باقي است.

همچنين پدر به‌طور طبيعي نان‌آور و تأمین‌کننده هزينه خانواده است. با مرگ او نه‌تنها يک نفر می‌میرد، بلکه ساير اعضاي خانواده از کوچک و بزرگ از حيث زندگي و جنبه‌هاي اقتصادي و مالي، با مشکلات فراواني مواجه مي‌شوند. قصاص او، ضربه مهلك ديگري بر پيكر خانواده خواهد بود. (7)

نکته پنجم:

در ادامه به مطالبي پيرامون اينکه چرا زنان، با کشتن فرزند، قصاص می‌شوند، می‌پردازیم.

اولاً مجازات قتل عمد، قصاص است و موارد معافيت از قصاص در منابع شرعي و قانوني تصریح‌شده است. بنابراين اگر در موردي دليل خاصي براي استثنا کردن شخصي وجود نداشته باشد، بايد به‌حکم عام قصاص عمل کرد که در مورد مادر هم دليل خاصي وجود ندارد و مشمول مقررات عمومي قصاص مي‌شود.

ثانیاً درجایی که مادر عمداً فرزند خود را به قتل رسانيده است، اسلام نفرموده است که حتماً بايد اعدام شود، بلکه حق قصاص را براي ساير ورثه محفوظ داشته است، همان‌گونه که آنان حق‌دارند قصاص را تبديل به ديه بکنند و يا قاتل (مادر) را عفو نمايند.

ثالثاً مادر به‌واسطه علاقه شديد به فرزندش، غالباً جز با رسيدن به جنون آني مرتکب قتل فرزند نمی‌شود؛ در این صورت، اگر در محضر مراجع ذی‌صلاح اثبات شود که مادري که مرتکب قتل شده، در شرايط روحي خاصي بوده که اصلاً هوشيار و داراي اختيار لازم نبوده، مادر نيز محکوم به قصاص نمی‌شود.

رابعاً در روايات متعددى که از طرق اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به ما رسيده، قياس کردن احکام و حقايق دينى به‌شدت محکوم‌شده است. منظور از «قياس» اين است که: موضوعى را به موضوع ديگرى که از بعضى جهات با آن شباهت دارد مقايسه کنيم و همان حکمى که درباره موضوع اول است، براى موضوع دوم اثبات نماییم، بدون این‌که علت حکم اول را کاملاً بدانيم.

مثل‌اینکه می‌دانیم: «ادرار» انسان، محکوم به نجاست و ناپاکى است و بايد از آن پرهيز کرد، سپس «عرق» انسان را هم با آن مقايسه کنيم و بگوییم: چون اين دو در پاره‌ای از جهات باهم شباهت دارند، هر دو ناپاک و نجس هستند.

ممنوع بودن قياس ازنظر حکم خرد، منحصر به قوانين دينى نيست، پزشکان هم اکيداً توصيه می‌کنند هرگز نسخه بيمارى را به بيمار ديگر ندهيد، هرچند بيمارى آن‌ها ازنظر شما شبيه باشند؛ چراکه ممکن است این‌گونه تجویز، نه‌تنها مفيد نباشد که گاهى سرچشمه خطرات جبران‌ناپذیری گردد.

احکام الهى از اين هم دقیق‌تر و باریک‌تر است و به همين دليل، در روايات داريم اگر احکام خدا با قياس سنجيده شود، دين خدا از بين خواهد رفت، يا فساد آن بيشتر از صلاح آن است. (8) در این راستا، می‌توانید به روایتی که حکم مقدار دیه قطع انگشتان زن توسط مرد را بیان می‌کند نیز مراجعه بفرمایید. (9)

در اين موضوع نيز، همین‌گونه است؛ ما نمی‌توانیم ‌به خاطر بعضي از حکمت‌ها و شباهت‌ها، حکم قصاص نشدن مرد را بر زن، تعميم دهيم چراکه مسائل شرعي، ازجمله فروع دين بوده و تعبدي است. اگرچه فقه شيعه باعقل و نظر کاملاً سازگاري دارد اما نمی‌توان در پاره‌ای از مسائل، به‌صرف شباهت، حکم عقل را جاري کرده و متوسل به قياس شد. چراکه ما به همه حکمت‌ها و ابعادي که مدنظر خداوند در شريعت پيامبرش (ص) باشد واقف نبوده و می‌بایست به نصوص مراجعه نموده و به‌طورکلی تابع نظر متخصص در اين زمينه يعني فقها و مجتهدين باشيم.

پی‌نوشت‌ها:

1- سوره اسراء، آيه 85.

2- محمدی ری‌شهری، گزيده ميزان الحکمة، [بیجا]، ج 1، ص 214.

3- حر عاملي، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، موسسه آل البيت، ج 29، صص 77 و 78.

4- مدني کاشاني، حاج‌آقا رضا، کتاب القصاص للفقهاء و الخواص، دفتر انتشارات اسلامي، ص 84.

5- امام خميني ‏، تحرير الوسيله، مؤسسه دار العلم‏، ج 2، ص 251.

6- مجموعه نویسندگان، مجازات پدر در قتل فرزند، مجله پژوهشنامه فقه و حقوق اسلامي، سال چهارم، شماره هفتم، بهار و تابستان 1390.

7- خسروشاهي، قدرت الله، فلسفه قصاص در اسلام، نشر بوستان کتاب، ص 94.

8- شیخ کليني، كافى، دارالکتب الاسلاميه، ج 1، ص 57.

9- حر عاملي، محمد بن الحسن، وسائل الشيعه، موسسه آل البيت، ج 29، ص 352.