براي داشتن بچه‌هاي سالم و صالح,  بايد سعي نمود به شيوه‌اي درست آن ها را  تربيت كرد. آنچه كه در اين جا اهميت فراوان دارد، شناخت و كاربرد اين شيوه‌ها است. البته در اين جا مجال بحث از همه  روش‌هاي تربيتي نيست. شايد بحث از اين مساله نياز به چندين كتاب داشته باشد و نتوان با با يك پاسخ همه آن ها را تبيين نمود.

 در ادامه فقط چند نمونه از روش‌هاي مهم تربيتي را ذكر مي‌كنيم. اميدواريم كه اين مطالب مقدمه‌اي براي مطالعات بيش تر باشد:

الف- الگو دهی

يكی از عوامل مهم كه در نوع تربيت فرزندان تاثير فراوان دارد، الگوگيري از رفتارهاي والدين است. بي‌ترديد اگر والدين خود افرادي بي‌بند و بار يا ناصالح باشند, تربيت فرزند صالح دشوار خواهد بود. در روايتي از امام باقر عليه السّلام

 مي‌خوانيم:

  يحفظ الاطفال بصلاح آبائهم؛  مصونيت اطفال ـ  از خطرات و انحراف ها ـ در پرتو صلاحيت و شايستگي پدران آن ها است.

 نوع روابط والدين با يكديگر و نحوه برخورد آن ها با مشكلات روزمره، رفتار فرزندان را تحت تاثير قرار مي‌دهد . مي‌توان گفت كودك قبل از شنيدن سخنان والدين، به رفتارهاي آنان نگاه كرده و الگوگيري مي‌كند.

 اگر فرزند ببيند پدر هر موقع عصباني مي‌شود، به ديگران فحش و ناسزا مي‌گويد و تندخويي مي‌كند، او هم ياد مي‌گيرد در چنين مواقعي تند خويي كند؛ ولي برعكس اگر پدر در چينن مواقعي آرامش خود را حفظ كرده و سعي كند با برخورد منطقي و حفظ خونسردي مساله را حل كند، فرزند هم با ديدن اين رفتارها ياد مي‌گيرد كه در صورت بروز

 ناملايماتي ، نياز به پرخاشگري نيست، بلكه مي‌توان با روش هاي بهتر بر مشكلات چیره آمد.

ب- مراقبت بر رفت و آمدها و نوع دوستان فرزند

از جمله عوامل موثر در تربيت فرزند سالم، رفت و آمد آن ها با همسالان صالح است. مي‌توانيد از طريق سكونت در محيطي سالم، ثبت نام فرزند در مدرسه‌اي مطمئن و  رفت و آمد با آشنايان متعهد، زمينه يافتن دوستان سالم را براي فرزندان مهيا كنيد.

از سوي ديگر بايد تلاش كنيد كه فرزندان‌تان با افراد ناباب دوست نشود؛ زيرا دوستي با چنين افرادي مي‌تواند زمينه انحراف آن ها را فراهم آورد. در مورد دوستي با اشرار روايت زيبايي از حضرت علي عليه السلام نقل شده است كه در اين روايت مي‌خوانيم:

 صُحْبَةُ الْأَشْرَارِ تَكْسِبُ الشَّرَّ كَالرِّيحِ إِذَا مَرَّتْ بِالنَّتْنِ حَمَلَتْ نَتْناً؛

 همنشيني با بدان ،بدي به دنبال مي‌آورد ،همان گونه كه باد اگر بر چيز گنديده بوزد ،با خود بوي گنديده حمل مي‌كند.

ج- توجه به نیازهای روانی فرزند

 فرزندان هم نيازهاي جسمي و هم نيازهاي روحي و رواني دارند. بي‌توجهي و يا عدم ارضاي درست آن ها مي‌تواند پيامدهاي منفي از قبيل رفتارهاي ناشايست داشته باشد.

والدين بايد توجه كنند كه فرزندان شان تشنه توجه، محبت، عزت نفس و ... هستند. اگر در محيط سالم خانواده سيراب نشوند، ممكن است براي رفع عطش سراغ افراد ناباب بروند . در نتيجه دچار مسموميت روحي شوند.

 تا حد امكان نگذاريد بين نيازهاي مشروع فرزند و دينداري تعارض به وجود آيد. مثلا در دوران طفوليت اگر كودك ببيند به خاطر نماز خواندن والدين، بايد مدت زيادي گرسنگي بكشد يا به خاطر رفتن افراطي والدين به مسجد، بايد از توجه آن ها به مدت طولاني محروم شود، در چنين شرايطي ممكن است نماز يا مسجد را منافي با نيازهاي اوليه خود بداند . در نتيجه حالت بي‌علاقگي پيدا كند. بهتر است والدين در چنين مواقعي قبل از نماز گرسنگي كودك را برطرف كند  . او را با خود به مسجد برده و  مورد توجه قرار دهند و يا حداقل رفت و آمد هاي خود را متعادل نمايند و....

چند نمونه ديگر از شيوه هاي مهم تربيتي را به صورت گذرا مورد اشاره قرار مي‌دهيم :

 1- معرفي الگو‌هاي صالح به صورت غيرمستقيم ( با استفاده از  فيلم‌ها، داستان‌ها و خاطرات بزرگان، و...)

 2- ايجاد رابطه صميمي با فرزندان

3- دوري از لقمه حرام ( كه واقعا تاثير بدي در تربيت دارد)

 4- آشنايي با تغييرات و نيازهايي كه در هر دور سني كودك با آن ها مواجه مي‌شود . ارائه  اطلاعات و آموزش‌هاي مناسب به آن ها در موقعيت هاي لازم؛(  آشنا كردن دانش آموزان دوران راهنمايي از احتمال سوء استفاده جنسي و عواقب وخيم آن و ياد دادن نكات پيشگيرانه )

 5- گوش كردن فعال و نشستن پاي دردل فرزند ، مخصوصا در سنين نوجواني،( با صرف گوش كردن حداقل فرزند احساس خواهد كه به او توجه مي‌شود . نيازي نمي‌‌بينيد كه با هر فرد مشكوك درد دل كند)

 6- عدم تلقين شرارت به فرزندان؛ ( فرزند هر چه بيش تر خود را بد بداند، راحت‌تر مي‌تواند دست به رفتارهاي ناشايست بزند)

 7- عدم سرزنش افراطي؛ ( سرزنش افراطي انگيزه لجاجت را فراهم مي‌كند).

  8- عدم كنترل مستقيم و افراطي نوجوان،( نوجوان نياز به استقلال دارد . كنترل مستقيم مي‌تواند با اين نياز او منافات داشته باشد. در اين شرايط بهتر است از نظارت غيرمستقيم استفاده گردد )

 9- دوري از محبت افراطي  و لوس نمودن فرزند (محبت افراطي مي‌‌تواند توقعات را بالا ببرد، يعني اين كه چنين فردي امكان دارد دچار خودبزرگ بيني و تكبر شود و مشكلاتي را به وجود آورد)

 10- عدم تحقير فرزند ( اگر فرزند دچار احساس حقارت شود، از  پيامدهاي احتمالي اين است كه براي مطرح كردن خود دست به رفتارهاي غلط مي‌زند يا برعكس، منزوي و گوشه‌گير مي‌شود . اعتماد به نفسش را از دست مي‌دهد و...)

 11-  دعا براي صالح شدن فرزندان و.....

در پايان چند كتاب معرفي مي كنيم كه مطالعه آن ها مي‌تواند مفيد باشد:

- كودكي با بوي سيب، بهجت مرادي، ، انتشارات سجايا.

- آموزش اخلاق، رفتار اجتماعي و قانون پذيري به كودكان؛  مسعود جان بزرگي، ناهيد نوري، مژگان آگاه هريس،  انتشارات ارجمند.

- مادر اگر اين‌گونه مي‌بود، راضيه محمد‌زاده، مركز فرهنگي انتشاراتي منير

  به طور طبیعی كودكان در سنین یك تا دو سالگی می توانند پر شدن مثانه خود را درك كنند . با گذشت زمان این توانایی را به دست می آورند كه تخلیه مثانه را دیرتر انجام دهند. در سال های بعد این توانایی كامل می شود . كودك می تواند كاملا ادرار خود را كنترل كند . آن را به صورت ارادی انجام دهد. بزرگ شدن مثانه هم به این امر كمك می كند. در این میان كنترل ادرار در حال خواب نسبت به بیداری دیرتر شكل می گیرد. باید دانست كه همه كودكان مثل هم نیستند . با توجه به تفاوت های فردی و عوامل مختلف ممكن است هر كودكی در زمان ویژه ای قادر به این كار شود. بنا بر این اگر كودكی دیرتر از دیگران این مرحله را پشت سر گذاشت، جای نگرانی نیست.

اما چه زمانی می توان گفت كه فرزندمان دچار شب ادراری شده است؟ خیس كردن رختخواب تا حدود پنج سالگی طبیعی انگاشته می شود، ولی اگر بعد از 6-7 سالگی به مدت سه ماه پیاپی و در هفته دو تا سه بار ادامه پیدا كند، باید به آن توجه و علل آن را شناسایی كرد. معمولا شب ادراری با گذشت زمان و تا 10 سالگی از میان می رود، به گونه ای كه در  5 سالگی از هر بیست نفر، چهار نفر و در  ده سالگی از هر بیست نفر، یك نفر ممكن است این مشكل را داشته باشد.

 اگرچه احتمال اینكه شب ادرای تا بزرگسالی ادامه پیدا كند، وجود دارد، ولی درصد آن در میان افراد بسیار كم است. مكیدن انگشت، كج خلقی، لجبازی و ... از موارد دیگری است كه ممكن است همزمان با شب ادراری در كودك مشاهده شود.

چه عواملی باعث شب ادرای می شوند؟

عوامل مختلفی باعث بروز شب ادرای می شود كه برخی از آن ها جسمانی و برخی دیگر روانی هستند.

عوامل جسمانی

-      وراثت: معمولا در خانواده هایی كه پدر و مادر یا یكی از آن ها در كودكی دچار شب ادراری بوده است، فرزندان نیز چنین دوره ای را تجربه می كنند.

-      مشكلات هورمونی: هورمون هایی كه باعث تنظیمات مثانه و كنترل ادرارند ، ممكن است دچار ناهماهنگی و اختلال باشند.

-      عفونت سیستم دفع ادرار

-      دیابت

-      تاخیر در رشد اندام ها و سیستم اعصاب مركز

عوامل روان شناختی

شب ادراری ممكن است نشانه ناآرامی درونی و وجود موضوعی حل نشده در كودك باشد. ورود به فضای مدرسه و روبرو شدن با تجربه های تازه در آن، تولد نوزاد و وجود خواهر و برادر كوچك تری كه توجه پدر و مادر را به خود جلب كرده است، تعارض و كشمكش میان پدر و مادر، طلاق، ترس، اضطراب و ... از عواملی هستند كه موجب بروز شب ادراری می شوند.

نكته پایانی : شب ادراری در پسران بیش تر از دختران رخ می دهد.

آنچه نباید انجام داد:

-      از سرزنش و تنبیه كودك جدا پرهیز كنید. این كار تنها موجب افزایش شب ادراری می شود و مشكل عاطفی هم برای او به وجود می آورد.

-      زمانی كه متوجه شدید رختخوابش را خیس كرده، با او با خشونت سخن نگویید و دعوایش نكنید.

-      اجازه ندهید در ساعت نزدیك به خواب، مایعات زیادی  ( به ویژه مایعات دارای كافئین همانند چای و قهوه و ... ) بنوشد.

-      جریان شب ادراری او را به ویژه در نزد خودش برای دیگران بازگو نكنید.

-      مشكل او را بزرگ نمایی نكنید.

-      از نسبت دادن اسامی نامناسب به او خودداری كنید.

-      گفتن جملاتی همچون : مگر تو بچه ای؟ و .... نه تنها مشكلی را از بین نمی برد، بلكه مشكل آفرین می شود.

-      كودك را نترسانید و نگرانش نكنید كه ممكن است دیگران بفهمند، آبرویت خواهد رفت و .....

-      خستگی خود را از شستشوی لباس ها و پاكیزه كردن رختخواب او نشان ندهید.

آنچه باید انجام داد:

-      تلاش كنید علت شب ادراری كودك را پیدا كنید، به ویژه اگر علت آن روان شناختی باشد. برای این كار با او صمیمانه گفتگو كنید، تشویق كنید تا مشكل خود را بیان كند. مثلا می توانید بگویید: " عزیزم، مدتی است احساس می كنم از چیزی ناراحتی، فكر كنم نگران هستی، دوست داری كمكت كنم؟ "

-      به او آرامش بدهید و یادآور شوید كه این یك امر كاملا طبیعی است و با گذشت زمان برطرف می شود. می توانید بگویید: " چون در حال بزرگ شدن هستی این اتفاق می افتد، دوستانت نیز این طور می شوند، ولی به خاطر رعایت ادب كسی درباره آن حرفی نمی زند"

-      اجازه بدهید تا در مورد این موضوع بتواند آزادانه و راحت با شما گفتگو كند . اطمینان بدهید كه گفتگوها بین خودتان محرمانه خواهد ماند.

-      می توانید بگویید: " هر وقت سوالی داشتی ،می توانی بپرسی، اگر دوست داری این یك راز بین ما باشد، تو هم به كسی نگو كه به من گفته ای".

-      اگر در فضایی خاص، مثلا حضور شخصی او را نگران می كند، فضای نگران كننده را از بین ببرید و به او آرامش ببخشید.

-      در فاصله های معینی از شب بیدارش كنید و از او بخواهید تا به دستشویی برود. توجه كنید كه در انجام این كار كاملا با محبت و حوصله برخورد كنید. مثلا به جای آن كه بگویید: " پاشو دیگر، باز می خواهی رختخوابت را خیس كنی؟" می توانید بگویید: " سعی كن از جایت بلند شوی و به قولت عمل كنی، من به قولم عمل كردم، از خواب بیدار شدم تا بیدارت كنم ..."

-      تابلویی بالای سر او نصب كنید تا بتوانید به ازای هر شب كه رختخوابش را خیس نكرد، برای خود ستاره ای نصب كند . شما هم در برابر تعداد مشخصی از ستاره ها به او پاداش بدهید.

-      پیشنهاد می شود از زنگ اخبار در رختخوابش استفاده كنید. كار این زنگ به گونه ای است كه با كمی رطوبت رختخواب به صدا درمی آید، در نتیجه كودك بیدار می شود و به دستشویی می رود. اگر پیشرفت كودك ثبت و به او نشان داده شود،  حس همكاری او تحریك می شود و تاثیر آن زیاد است.

-      از او بخواهید كه حتما قبل از خواب به دستشویی برود و بگویید كه این كار به او آرامش می دهد تا راحت و با خیال آسوده بخوابد.

-      برای پاكیزه كردن رختخواب از خودش كمك بگیرید، بگذارید داوطلبانه حداكثر كاری را كه می تواند انجام دهد، شوخی و خنده از حجم خجالتش خواهد كاست.

-      اگر احساس كردید كه شرایط او طبیعی نیست، با پزشك مشورت كنید تا از سلامت او مطمئن شوید. گاهی پزشكان تمرین هایی برای تقویت عضلات مثانه معرفی می كنند كه بسیار ساده و موثر است

  پرسشگر گرامي من از دو جنبه مسئله را مورد بررسي قرار مي دهم :

الف)علل رفتارهاي نادرست كودكان

بطور كلي مي توان گفت كه رفتارها و كارهاي نادرست كودكان ناشي از چند علت اصلي مي باشد:

1. عدم رشد ذهني كافي: در بسياري از موارد كودكان به علت نرسيدن به رشد ذهني كافي و نرسيدن به قوه استدلال منطقي، خصوصا در سنين پايين تر، از عواقب و نتايج  منفي كارها و رفتارهاي خود اطلاع دقيقي ندارند و از روي كنجكاوي به اعمالي دست مي زنند كه نتايج منفي را به دنبال دارد ، ولي به مرور زمان، با رشد ذهني  و در اثر تجربه، به اين حد از توانايي ذهني مي رسند كه مي توانند قبل از انجام دادن امور، نتايج و عواقب آنرا در نظر بگيرند. لذا لازم است در ضمن اينكه بر آنها نظارت مي شود تا دست به انجام كارهاي نادرست نزنند، به آنها فرصت كنجكاوي و تجربه اندوزي داده شود. براي مثال گاهي والدين فكر مي كنند فرزندان آنها رفتار غيرطبيعي و نامناسبي دارند، درحالي كه رفتار كودكان با توجه به سن آنها بايد مدنظر قرار گيرد، براي مثال رفتار كودكي كه اسباب بازيهايش را به اطراف پرت مي كند، غيرطبيعي نيست. اين كار ممكن است ما را عصباني كند و براي ما خوشايند نباشد، اما بدان معني نيست كه كودك بي ادب شده است و رفتار نادرستي را انجام مي دهد.

2. عدم توجه والدين: يكي از علت هاي ديگر چنين رفتارها و اعمال نادرست كودكان عدم توجه كافي والدين مي باشد، لذا كودك براي جلب توجه آنها دست به رفتارهاي نادرست مي زند، حتي در مواردي با اينكه مي داند مورد تنبيه قرار مي گيرد، عمدا رفتارهاي نادرستي را انجام مي دهد، تا مورد توجه بيشتر قرار گيرد. براي مثال خصوصا هنگامي كه فرزند ديگري در خانه متولد مي شود و توجه والدين نسبت به فرزند قبل كمتر و بيشتر متوجه فرزند  جديد مي شود، اين مي تواند زمنيه ساز رفتارهاي نادرست كودك شود.

3. عدم هماهنگي والدين در شيوه هاي تربيتي: در مواردي مشاهده مي شود كه يكسان نبودن شيوه تربيتي والدين، منجر به بروز رفتارهاي نادرست در كودكان مي شود. براي مثال هنگامي كه يكي از والدين از شيوه سختگيرانه استفاده مي نمايد و ديگري از شيوه سهل گيرانه، كودك در اين ميان دچار تعارضاتي مي شود كه باعث شكل گيري رفتارهاي نادرست در او مي شود. لذا لازم است كه والدين شيوه تربيتي خود را هماهنگ نمايند ، و هر دو بر طبق يك شيوه عمل كنند.

4.الگوهاي نادرست: از جمله علت هاي مهم ديگري كه باعث بروز رفتارهاي نادرست كودكان مي شود، الگوي گيري نامناسب مي باشد. از جمله كساني كه به عنوان الگو بيشترين تاثير را بر روي كودكان مي گذارند، خود والدين و سپس همسالان او مي باشند. لذا لازم است كه هم خود والدين رفتارهاي نادرست خود را اصلاح كنند و هم مراقبت نمايند كه فرزندانشان با كودكاني كه تربيت صحيحي ندارند، ارتباط زيادي نداشته باشند.

ب) راهكارهاي مقابله و اصلاح رفتار و كردار نادرست كودكان:

1. اولين نكته اي كه بايد مورد توجه دقيق قرار گيرد، داشتن صبر و حوصله زياد و با متانت برخورد كردن با كودك مي باشد. زيرا در صورت بروز رفتار نادرستي از كودك، اگر والدين از كوره در روند و با تندي و خشونت با كودك رفتار نمايند، اين زمينه لج بازي و انجام بيشتر اين رفتارها را به دنبال دارد. شما هر اندازه فرزندتان را دوست داشته باشيد، گه گاه عصباني مي شويد و خونسردي خود را از دست مي‏دهيد. در واقع كودكان در عصباني كردن پدرومادر خود استادند، ولي شما نبايد آرامش خود را ازدست بدهيد و زود از كوره دربرويد، بلكه بايد با رفتاري صحيح، كودك را به انجام كارهاي درست ترغيب سازيد.

2.بايستي كودك خود را مورد توجه قرار داد. كودكان در مواردي كارهاي خود را كه از نظر بزرگترها خيلي كوچك به شمار مي رود، بسيار بزرگ و مهم مي دانند، لذا لازم است در چنين مواردي از زاويه ديد آنها به موضوع نگاه كرد و آنها را مورد توجه و تشويق قرار داد. علاوه بر اين كودكان نيز مانند بزرگسالان دوست دارند كه مورد احترام قرار گيرند ، لذا لازم است به صحبت هاي آنان گوش فرا داده شود و وقت كافي براي آنان گذاشته شود.

3.تشويق و تنبيه به موقع: بايستي والدين به اين نكته توجه داشته باشند كه تشويق و تنبيه هايي كه براي كودكان خود در نظر مي گيرند اولاً به موقع باشد و ثانياً متناسب با موضوع باشد و ثالثاً بايستي رفتارهايي كه كودك به خاطر آنها پاداش داده مي شود و يا تنبيه مي شود، دقيقا مشخص شود. براي مثال هنگامي كه از كودك خود مي خواهيم كار خوبي را انجام دهد تا به خاطر آن به او  پاداش دهيم، بايد دقيقا مشخص شود كه مصداق كار خوب و مصداق پاداش چيست؟ براي مثال گفته مي شد اگر اتاقت را تميز كردي، مي تواني يك ساعت تلويزيون تماشا كني. بسياري از مشكلات از ناحيه كودكاني ايجاد مي شود كه نمي دانند چه رفتاري مناسب است. پدر و مادر محدوديت هاي آنها را كاملاً مشخص نمي كنند و يا قواعد و مقررات را آن طور كه بايد به كودك انتقال نمي دهند و يا به صورت ناخودآگاه چنان محدوديت هاي زيادي قائل مي شوند كه كودك مي بيند بخش اعظم رفتارش مورد سرزنش قرار دارد و در اين شرايط بسيار طبيعي است كه ناراحت شود و دست به رفتارهاي نادرست بزند.

علاوه براين بايستي به كوچكترين رفتار درست و مثبت آنها توجه كرده و آن را تشويق كنيد و در حد ممكن به رفتارهاي منفي آنها بي توجهي نشان دهيد. تشويق مي تواند راه بسيار خوبي براي انگيزه دادن باشد.

از تنبيه فيزيكي خودداري كنيد. عصباني شدن از دست كودكي كه بدرفتاري كرده است خيلي آسان است، مخصوصاً كودكي كه تقريباً بزرگ باشد و بداند كه بايد چطور رفتار كند. اما بايد در طريقه ابراز اين عصبانيت خيلي محتاط باشيد، چون كودكان هميشه از شما ياد مي گيرند. داد كشيدن يا كتك زدن كودكي كه خود ناراحت و عصباني است، فقط او را بيشتر تحريك مي كند.

4. از مقايسه هاي افراطي كودكان خود با ديگر كودكان اجتناب شود، زيرا اين عمل منجر به تحقير كودك و بروز لج و لج بازي بيشتر در او مي شود.

5. هنگام بروز رفتارهاي نادرست كودك، بگونه اي رفتار نماييد كه مشخص شود شما شخصيت كودك خود را از رفتار ناصحيح او جدا مي دانيد. يعني شما رفتار او را دوست نداريد و نمي پسنديد، نه خود او را.

6. همانگونه كه در بالا نيز ذكر شد، والدين بايستي در تربيت كودك خود هماهنگ باشند و هر دو از يك شيوه تربيتي استفاده نمايند.

7. محرك ها را بشناسيد. همه آدم ها نسبت به چيزهاي حساس هستند و باعث عصبانيت و اذيت آنها مي شود و كودكان نيز از اين قاعده مستثني نيستند. شايد كودكان به اندازه بزرگسالان نتوانند ناراحتي هاي خود را به خوبي ابراز كنند، اما چيزهايي مثل دير شدن غذا، نديدن يك مسابقه فوتبال، يا حتي فراموش كردن داستان قبل از خواب ، مي تواند محرك خوبي براي بروز عصبانيت و انجام رفتارهاي نادرست در آنها باشد. وقتي بدانيد كه كودكتان تحت برخي شرايط خيلي زود ناراحت مي شود، باعث مي گردد بتوانيد از بروز اين عصبانيت ها جلوگيري كنيد يا حداقل خودتان را براي آن آماده كنيد. 

8. به اين نكته مهم توجه داشته باشيد كه رابطه عاطفي و سرشار از عشق و محبت با كودك است كه به ما امكان مي دهد او را در جهت رفتار معقول هدايت كنيم. شما وقتي نيازهاي اوليه كودكان رابرآورده مي سازيد، اعتماد و اطميناني براي آنان ايجاد مي كنيد؛ رابطه اي مبتني بر اعتماد و اطمينان كه كودك را به اين نتيجه مي رساند كه شما صلاح او را مي خواهيد.

9. شما بايد علاوه بر آن كه كودكان خود را ملزم به رعايت قوانين و مقررات مي كنيد، به آنها آزادي عمل دهيد تا عزت نفس بيابند و بتوانند خود را باور كنند. بدين ترتيب كودكان مي توانند جنبه هاي منحصر به فرد خود را درك كنند و به امكانات بالقوه خود برسند. كودكان بايد اجازه داشته باشند اشتباه كنند، اما در مقام اصلاح خود برآيند و از اشتباهاتشان درس بگيرند تا به موفقيت بيشتري برسند

10.با خواندن كتابهايي در زمينه رشد ذهني و فكري كودكان، آگاهي خود را در اين زمينه افزايش دهيد. زيرا هر چقدر كه شما اطلاعات بيشتري داشته باشيد، راحت تر مي توانيد فرزند خود را هدايت كرده و او را در مسير مناسب قرار دهيد. در اين زمينه كتابهاي انجمن اولياء و مربيان مي تواند راهنمايي هاي خوبي به شما در زمينه هاي تربيتي ارائه نمايد

تفكر و گفتمان در شناخت حقيقت حسن و قبح از دير زمان اهل انديشه را به خود مشغول داشته است و صاحب نظراني در حوزه هاي گوناگون علمي مانند منطق، فلسفه، كلام، حقوق، روانشناسي و... هر يك از زاويه اي بدان پرداخته اند و در اين خصوص هم تئوري هاي نويني را ارائه كرده اند و هم نقد و بررسي فرضيه هاي پيشين را سامان داده اند و اين تلاش ها هم چنان ادامه دارد.

در فلسفه اخلاق نيز به اين مهم پرداخته شده و با عناوين متفاوتي از آن بحث شده و لي در غالب موارد با اين سوال به اين مساله پرداخته شده است كه : وقتى مى‌گوييم راست‌گويى خوب، و مورد سفارش خداوند است، آيا راست‌گويى ابتدا به وصف خوبى متّصف مى‌شود و سپس مورد امر الهى قرار مى‌گيرد يا نخست مورد امر و سفارش الهى قرار گرفته، آن‌گاه خوب مى‌شود؟(1)

به هر صورت از آن جايي كه اين مساله داراي زواياي متعددي كه تفصيل و تبيين آنها از حوصله يك نامه خارج است،‌در اين جا تنها به نكته اي اشاره و منابعي را جهت مطالعه معرفي مي كنيم:

نخستين گام ضروري در تبيين موضوع بحث، بازشناسي معناي حسن و قبح اخلاقي و جداسازي آن از حسن و قبح كلامي و فلسفي و... مي باشد. وقتي حسن و قبح را در آينه انظار و انديشه هاي مختلف به تماشا مي نشينيم، معاني متعددي را براي آن در مي يابيم كه كمال و نقص، سازگاري و ناسازگاري با هدف، هماهنگي و ناهماهنگي با طبع، تفسير حسن و قبح به مدح و ذم و ....از جمله آنهاست.

در اين ميان برخي استحقاق مدح و ذم برخاسته از امر و نهي شرعي دانسته اند.

اين بيان، بياني است اشعري و البته در ميان فلاسفه مغرب زمين، طبيعت گرايان الهي مانند اشاعره (خوب) را به امر و اراده الهي و (بد) را به نهي و عدم اراده الهي تفسير كرده اند. (2)

براين تعريف، اشكالات گوناگوني وارد شده است كه از ميان آنها، اشكال (دور) را مي آوريم و سپس به پيامدهاي آن اشاره اي مي كنيم.

اگر خوب و بد به معناي مامور و منهي عنه الهي باشد، دراين صورت گفتن اين كه (مامور به الهي خوب، و منهي عنه الهي بد است)، مانند گفتن اين است كه (ماموربه الهي،مامور به الهي و منهيّ عنه الهي، منهيّ عنه الهي است. (3)

واين چيزي جز دور مصرّح و روشن نيست. علاوه بر اين كه اين نظريه پيامدهايي دارد كه پذيرفتني نيستند، ‌مانند:

1. اخلاق محدود به متديّنان مي شود. (4)

2. اين نظريه با نسبيت اخلاق سازگار است. زيرا اوامر و نواهي شارع در حوزه مسائل اخلاقي و اجتماعي دين در بستر زمان متغير بوده است.(5)

3. احكام اخلاقي وابسته به امر و نهي شارع هستند و هيچ واقعيت خارجي ندارند.

 براي مطالعه بيشتر به منابع ذيل معرفي كنيد :

1. فلسفه اخلاق (با تكيه بر مباحث تربيتي)، جمعي از نويسندگان، دفتر نشر معارف.

2. فلسفه اخلاق، محمدتقي مصباح يزدي به تحقيق و نگارش احمد حسين شريفي، تهران، نشر بين الملل، 1381.

3. مبادي اخلاق در قرآن، عبدالله جوادي آملي، قم، اسراء، 1379.

4. فلسفة اخلاق، مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1381.

5. فلسفه اخلاق، ويليام كي. فرانكنا، ترجمة ‌هادي صادقي، قم، طه، 1376.

6. مسأله بايد و هست، محسن جوادي ، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1375.

7. دروس فلسفه اخلاق،‌محمد مقي مصباح يزدي،‌موسسه امام خميني .

منابع تكميلي:

1. دروس فلسفه اخلاق، محمدتقي مصباح يزدي، تهران، اطلاعات، 1376.

2. فلسفه اخلاق، (پژوهش در بنيان‌هاي زباني، فطري، تجربي، نظري و ديني اخلاق)، سيدمحمدرضا مدرسي، تهران، سروش، 1376.

3. فلسفة اخلاق، مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1381.

4. مجموعه آثار، مرتضي مطهري، ج 13، مقاله «جاودانگي اصول اخلاقي» تهران، صدرا، 1373.

5. اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 2، مقالة ششم (ادراكات اعتباري) قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزة علميه قم.

6. مسألة بايد و هست، محسن جوادي، قم، دفتر تبليغات اسلامي 1375.

7. فلسفه اخلاق در قرن حاضر، وارنوك، ترجمه و تعليقات صادق لاريجاني، تهران، مركز ترجمه و نشر كتاب، 1368.

8. فلسفه اخلاق در قرن بيستم، مري وارنوك، ترجمه و تحشيه ابوالقاسم فنايي، قم، بوستان كتاب، 1380.

9. فلسفه اخلاق، پل ادواردز، ترجمه انشاءالله رحمتي، تهران، تبيان، 1378.

10. مباني اخلاق در فلسفه غرب و فلسفه اسلامي، حسن معلمي، تهران، دانش وانديشه معاصر، 1380.

11. فلسفة اخلاق، (مجموعة مقالات برگرفته از دائره المعارف فلسفه اخلاق)، ويراسته لارنس سي. بكر، ترجمه جمعي از مترجمان، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1380.

12.مبادي اخلاق در قرآن، عبدالله جوادي آملي، قم، اسراء، 1379.

13. درآمدي به فلسفه اخلاق، آر. اف. اتكينسون، ترجمه سهراب علوي نيا، تهران، مركز ترجمه و نشر كتاب، 1370.

به آدرس هاي ذيل نيز مي توانيد مراجعه كنيد :

http://www.tebyan-ardebil.ir/description.aspx?id=6995

http://mesbahyazdi.ir/node/3509

http://www.appliedethics.blogfa.com/

http://www.akhlagh.porsemani.ir/term78

پي نوشت ها:

1. شهيد مطهري، مرتضي، مجموعه آثار،انشارات صدرا،‌ج‌، ص‌.

2. جوادي، محسن، مسأله بايد و هست، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، 98.

3. همان

4. مصباح يزدي، محمد تقي، دروس فلسفه اخلاق،‌انتشارات موسسه امام خميني، مسئله حسن و قبح عقلي.

5. شهيد مطهري، مرتضي، اسلام و مقتضيات زمان و مكان، انشارات صدرا، ج 2، ص 72.

تفكر و گفتمان در شناخت حقيقت حسن و قبح از دير زمان اهل انديشه را به خود مشغول داشته است و صاحب نظراني در حوزه هاي گوناگون علمي مانند منطق، فلسفه، كلام، حقوق، روانشناسي و... هر يك از زاويه اي بدان پرداخته اند و در اين خصوص هم تئوري هاي نويني را ارائه كرده اند و هم نقد و بررسي فرضيه هاي پيشين را سامان داده اند و اين تلاش ها هم چنان ادامه دارد.

در فلسفه اخلاق نيز به اين مهم پرداخته شده و با عناوين متفاوتي از آن بحث شده و لي در غالب موارد با اين سوال به اين مساله پرداخته شده است كه : وقتى مى‌گوييم راست‌گويى خوب، و مورد سفارش خداوند است، آيا راست‌گويى ابتدا به وصف خوبى متّصف مى‌شود و سپس مورد امر الهى قرار مى‌گيرد يا نخست مورد امر و سفارش الهى قرار گرفته، آن‌گاه خوب مى‌شود؟(1)

به هر صورت از آن جايي كه اسين مساله داراي زواياي متعددي كه تفصيل و تبيين آنها از حوصله يك نامه خارج است،‌در اين جا تنها به نكته اي اشاره و منابعي را جهت مطالعه معرفي مي كنيم:

نخستين گام ضروري در تبيين موضوع بحث، بازشناسي معناي حسن و قبح اخلاقي و جداسازي آن از حسن و قبح كلامي و فلسفي و... مي باشد. وقتي حسن و قبح را در آينه انظار و انديشه هاي مختلف به تماشا مي نشينيم، معاني متعددي را براي آن در مي يابيم كه كمال و نقص، سازگاري و ناسازگاري با هدف، هماهنگي و ناهماهنگي با طبع، تفسير حسن و قبح به مدح و ذم و ....از جمله آنهاست.

در اين ميان برخي استحقاق مدح و ذم برخاسته از امر و نهي شرعي دانسته اند.

اين بيان، بياني است اشعري و البته در ميان فلاسفه مغرب زمين، طبيعت گرايان الهي مانند اشاعره (خوب) را به امر و اراده الهي و (بد) را به نهي و عدم اراده الهي تفسير كرده اند. (2)

براين تعريف، اشكالات گوناگوني وارد شده است كه از ميان آنها، اشكال (دور) را مي آوريم و سپس به پيامدهاي آن اشاره اي مي كنيم.

اگر خوب و بد به معناي مامور و منهي عنه الهي باشد، دراين صورت گفتن اين كه (مامور به الهي خوب، و منهي عنه الهي بد است)، مانند گفتن اين است كه (ماموربه الهي،مامور به الهي و منهيّ عنه الهي، منهيّ عنه الهي است. (3)

واين چيزي جز دور مصرّح و روشن نيست. علاوه بر اين كه اين نظريه پيامدهايي دارد كه پذيرفتني نيستند، ‌مانند:

1. اخلاق محدود به متديّنان مي شود. (4)

2. اين نظريه با نسبيت اخلاق سازگار است. زيرا اوامر و نواهي شارع در حوزه مسائل اخلاقي و اجتماعي دين در بستر زمان متغير بوده است.(5)

3. احكام اخلاقي وابسته به امر و نهي شارع هستند و هيچ واقعيت خارجي ندارند.

 براي مطالعه بيشتر به منابع ذيل معرفي كنيد :

1. فلسفه اخلاق (با تكيه بر مباحث تربيتي)، جمعي از نويسندگان، دفتر نشر معارف.

2. فلسفه اخلاق، محمدتقي مصباح يزدي به تحقيق و نگارش احمد حسين شريفي، تهران، نشر بين الملل، 1381.

3. مبادي اخلاق در قرآن، عبدالله جوادي آملي، قم، اسراء، 1379.

4. فلسفة اخلاق، مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1381.

5. فلسفه اخلاق، ويليام كي. فرانكنا، ترجمة ‌هادي صادقي، قم، طه، 1376.

6. مسأله بايد و هست، محسن جوادي ، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1375.

7. دروس فلسفه اخلاق،‌محمد مقي مصباح يزدي،‌موسسه امام خميني .

منابع تكميلي:

1. دروس فلسفه اخلاق، محمدتقي مصباح يزدي، تهران، اطلاعات، 1376.

2. فلسفه اخلاق، (پژوهش در بنيان‌هاي زباني، فطري، تجربي، نظري و ديني اخلاق)، سيدمحمدرضا مدرسي، تهران، سروش، 1376.

3. فلسفة اخلاق، مرتضي مطهري، تهران، صدرا، 1381.

4. مجموعه آثار، مرتضي مطهري، ج 13، مقاله «جاودانگي اصول اخلاقي» تهران، صدرا، 1373.

5. اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 2، مقالة ششم (ادراكات اعتباري) قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزة علميه قم.

6. مسألة بايد و هست، محسن جوادي، قم، دفتر تبليغات اسلامي 1375.

7. فلسفه اخلاق در قرن حاضر، وارنوك، ترجمه و تعليقات صادق لاريجاني، تهران، مركز ترجمه و نشر كتاب، 1368.

8. فلسفه اخلاق در قرن بيستم، مري وارنوك، ترجمه و تحشيه ابوالقاسم فنايي، قم، بوستان كتاب، 1380.

9. فلسفه اخلاق، پل ادواردز، ترجمه انشاءالله رحمتي، تهران، تبيان، 1378.

10. مباني اخلاق در فلسفه غرب و فلسفه اسلامي، حسن معلمي، تهران، دانش وانديشه معاصر، 1380.

11. فلسفة اخلاق، (مجموعة مقالات برگرفته از دائره المعارف فلسفه اخلاق)، ويراسته لارنس سي. بكر، ترجمه جمعي از مترجمان، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره)، 1380.

12.مبادي اخلاق در قرآن، عبدالله جوادي آملي، قم، اسراء، 1379.

13. درآمدي به فلسفه اخلاق، آر. اف. اتكينسون، ترجمه سهراب علوي نيا، تهران، مركز ترجمه و نشر كتاب، 1370.

به آدرس هاي ذيل نيز مي توانيد مراجعه كنيد :

http://www.tebyan-ardebil.ir/description.aspx?id=6995

http://mesbahyazdi.ir/node/3509

http://www.appliedethics.blogfa.com/

http://www.akhlagh.porsemani.ir/term78

پي نوشت ها:

1. شهيد مطهري، مرتضي، مجموعه آثار،انشارات صدرا،‌ج‌، ص‌.

2. جوادي، محسن، مسأله بايد و هست، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم، 98.

3. همان

4. مصباح يزدي، محمد تقي، دروس فلسفه اخلاق،‌انتشارات موسسه امام خميني، مسئله حسن و قبح عقلي.

5. شهيد مطهري، مرتضي، اسلام و مقتضيات زمان و مكان، انشارات صدرا، ج 2، ص 72.

علم  روانشناسی علمی است كه رفتارها و اعمال انسان را مورد بررسی قرار می دهد و با معرفت نفس و خود شناسی دینی و اسلامی تفاوت دارد. اگر از طریق علم روانشناسی دنبال خود شناسی باشید، تنها به بخشی از وجود انسان علم پیدا می شود و به تمام حقیقت انسان معرفت كسب نمی شود.

 مهم ترین رابطة انسان با خودش این است كه خویش را بشناسد.

 تا انسان خود را نشناسد و از استعدادها و لیاقت‌های روحی و جسمی خود آگاه نشود و موقعیت خود را در جهان آفرینش نشناسد، نمی‌تواند به شخصیت و ارزش وجودی خود پی ببرد و در رسیدن به هدف نهایی از آفرینش خویش  استفاده نماید.

 خودشناسی به معنای این است كه انسان مقام واقعی خود را درك كند و حقوقی را كه هر یك از اعضا و جوارح بر او دارند بشناسد و ادا نماید. انسان از طریق خودشناسی می‌فهمد كه آزاد، مختار و مسئول آفریده شده‌،  هدف از خلقت او قرب به درگاه الهی‌، رسیدن به مقام عبودیت و بندگی و آراستگی به اخلاق و صفات كمال و جمال حق گشتن است‌، كه این بالاترین سیر كمال بشر است‌.

آن چه خداوند در وجود انسان به ودیعه نهاده‌، نشانه‌های روشنی از علم و قدرت و حكمت پروردگار است‌، و در میان مخلوقات هیچ موجودی به اندازة انسان دارای این همه سرّ و حكمت نیست‌.

شناخت انسان در شناخت خدا نقش مهمّی دارد و  خودشناسی راهی به سوی خداشناسی است‌: "من عرف نفسه فقد عرف ربّه‌"(1) انسان با خودشناسی به قابلیت‌ها، توانمندی‌ها، تحولات و ویژگی‌های فطری و غیر فطری خود پی برده‌،  ضعف‌، فقر، نیازمندی و تعلق به قدرت لایتناهی پروردگار را در خود حس خواهد كرد، و این مقدمه‌ای برای سلوك عملی و رفتن به سوی خدا و كمال مطلوب خواهد بود. در روایات‌، خودشناسی برترین و نافع‌ترین شناخت‌، شمرده شده است‌. 

"راه‌های خودشناسی‌": خودشناسی از دو راه امكان‌پذیر است‌:

 1. با سیر درونی (انفس‌)، و مطالعه‌، تفكر و تعقّل در درون انسان اعم از جسم و روح‌.

 2. با سیر بیرونی (آفاقی‌)، و این كه انسان در بین موجودات جهان هستی چه جایگاهی دارد؟  چرا به عنوان "خلیفة الله" (جانشین خدا در زمین‌) قرار داده شده است‌؟ و...

سیر آفاقی (بیرونی‌) و انفسی (درونی‌) به شكل‌های گوناگون امكان پذیر است‌:

الف‌) از طریق وحی و مطالعة كتاب و سنت و این كه قرآن و روایات دربارة انسان چه گفته است مانند آیات‌:

 "هُوَ الَّذِی خَلَقَكُم مِّن تُرَاب‌ٍ ثُم‌َّ مِن نُّطْفَة‌ٍ ثُم‌َّ مِن‌ْ عَلَقَة‌ٍ; (غافر، 67):

 "إِن‌َّ الاْ نسان خُلِق‌َ هَلُوعًا ; (معارج‌، 19)

 "خُلِق‌َ الانسان مِن‌ْ عَجَل‌ٍ; (انبیأ، 37)

 "لَقَدْ خَلَقْنَا الاْ نسان فِی‌َّ أَحْسَن‌ِ تَقْوِیم‌ٍ ; (تین‌، 4)، و آیات‌: نحل‌، 78; مؤمنون‌، 12 - 16; حج‌، 5; روم‌، 54; واقعه‌، 57 - 62; یس‌، 77; انسان‌، 1 - 3; نبأ، 8; عبس‌، 18 - 24; انفطار، 7 - 19; و...(2)جهت آگاهی بیشتر ر.ك‌: مبانی خداشناسی‌، محمدی ری شهری‌، ص 91 - 154، دارالحدیث ؛ معارف قرآن‌، استاد محمدتقی مصباح یزدی‌، ص 321ـ442، مؤسسة در راه حق‌.

در یكی از اشعار منسوب به امیرالمؤمنین‌نیز آمده است : أتزعم انك جرم صغیر  و فیك انطوی العالم الاكبر؛ گمان می‌كنی  جسم كوچكی هستی‌، در حالی كه این گونه نیست‌، بلكه  درونت عالم بزرگی نهفته است‌". (3)

ب‌) از طریق مطالعة كتاب‌هایی كه در مورد خصوصیات جسمی و روحی انسان و شناخت‌: چشم‌، گوش‌، پوست‌، مغز، اعصاب‌، قلب‌، سلول‌ها، استخوان‌ها و ... نوشته شده است .

 این گونه مطالعات اگر با تفكر و تعقل صحیح همراه باشد انسان را به شناخت خدا خواهند رساند. قرآن مجید می فرماید:

"وَ فِی خَلْقِكُم‌ْ وَ مَا یَبُث‌ُّ مِن دَآبَّة‌ٍ ءَایَـَت‌ٌ لِّقَوْم‌ٍ یُوقِنُون‌َ ؛ و در آفرينش خودتان و آنچه از [انواع‏] جنبنده [ها] پراكنده مي‏گرداند، براي مردمي كه يقين دارند نشانه‏هايي است."(4)

ج‌) سیر و شناخت از راه عرفان و شهود كه انسان به وسیلة تقوا، تزكیه نفس و سیر و سلوك عملی به آن نائل می‌گردد.

به بیان دیگر یكی از ره های خود شناسی  راه اصلاح نفس و تهذیب اخلاق و پرورش ملكات والای انسانی  است. انسان ازاین طریق  به كرامت نفس و عظمت خلقت بزرگ الهی و اهمیت روح آدمی كه پرتوی از انوار الهی است، پی می‌برد و از همین راه خالق خویش را شناخته و مسیر عبودیتش را طی می‌نماید . 

برای اطلاع بیشتر به كتاب "معرفت نفس" علامه حسن زاده آملی،"انسان كامل" شهید مطهری مراجعه نمائید.

پی نوشت ها:

 1 . عبد الواحد تميمي آمدي‏،غرر الحكم ، ج 5 ، ص 194 ، مادة عرف.شرح آقا جمال الدين خوانساري‏،دانشگاه تهران‏،تهران،1366ش.

2.  مبانی خداشناسی‌، محمدی ری شهری‌، ص 91 - 154، دارالحدیث ،قم؛ معارف قرآن‌، استاد محمدتقی مصباح یزدی‌، ص 321ـ442، مؤسسة در راه حق‌، قم.

3. الاربعین‌، الشیخ الماحوزی‌، تحقیق‌: سید مهدی رجائی‌، ص 281، طبع امیر.

4. جاثیه ‌(45) آیه 4

پرسش گر گرامی برای خدا هیچ فرقی نمی كند كه ما چطور زندگی كنیم؟ خوب باشیم یا بد؟ عبادت بكنیم با نكنیم؟ دینمان چه باشد؟

چون او غنی و بی نیاز مطلق است و به هیچ چیز و هیچ كس نیاز ندارد این تصریح قرآن كریم است :« وَ قالَ مُوسي‏ إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَميعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَميد» (1)و موسي [به بني‏اسرائيل‏] گفت: اگر شما و همه مردم روي زمين كافر شويد [زياني به خدا نمي‏رسد] زيرا خدا بي‏نياز و ستوده است. 

این ما هستیم كه به برنامه ای جامع برای درست زندگی كردن و به خوب بودن و به عبادت نیاز داریم تا  بتوانیم به كمال دنیوی و اخروی برسیم. خدا راضی نیست كه ما راه بی دینی را انتخاب كنیم و از سعادت دور شویم، چرا كه او دوست دارد همه شاكر باشند و به سعادت واقعی خود برسند. «إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْكُمْ وَ لا يَرْضي‏ لِعِبادِهِ الْكُفْرَ وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْري‏ ثُمَّ إِلي‏ رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَليمٌ بِذاتِ الصُّدُور»(2)

اگر ناسپاسی كنید خداوند از شما بی نیاز است و هرگز ناسپاسی را برای بندگانش نمی پسندد، سپس بازگشت همه شمابه سوی پروردگارتان است و شما را از آنچه انجام می دادید آگاه می سازد، چرا كه او به آنچه درون سینه هاست آگاه است.

پس خدایی كه ما را خلق كرده فرموده باید درست زندگی كنید و عبادت كنید،خوب باشید و دین تان، دین حق، یعنی اسلام باشد، تا بتوانید به سعادت برسید، وگرنه ضررش به خود شما برمی گردد، و روز قیامت از اعمال تان باخبر می شوید، و از نعمت های بهشت بی بهره خواهید ماند.و در صورت اشتباه و گناه، تاوان كارهای خود را پس می دهید.

پی نوشت ها :

1. ابراهیم (14) آیه 8.

2. زمر (39) آیه 7

 در ابتدا باید گفت: عدم هدایت اكثر مردم مربوط به انبیا و امامان نیست، زیرا آنان همه سختی ها را متحمل و از همه پتانسیل ها استفاده نمودند كه مردم هدایت شوند، اما برخی انسان ها در تشخیص حق دچار مشكل شدند، لذا این امر را باید در عوامل دیگر جستجو نمود. همچنین انبیا و امامان شكست خوردگان تاریخ نبودند، چون آنچه كه در اسلام محوریت اهمیت دارد انجام وظیفه است ، كه آنان انجام دادند، مهمتر از همه اینكه عدم هدایت مردم به خود آنان وزمینه های دیگر بر می گردد د. - به آنها اشاره خواهدشد - قبل از بیان این عوامل لازم است به ارزش اكثریت اشاره نمائیم :مطالعه آيات روايات حضرت رسول(ص) و امامان ما را به اين نكته رهنمون مي‏سازد كه بر خلاف ديدگاه قرار داد اجتماعي ـ كه منشأ مشروعيت همه مسائل سياسي را در رأي اكثريت مي‏داند ـ در انديشه سياسي اسلام، اكثريت از آن جهت كه اكثريت است، اعتبار و ارزشي ندارد ، بلكه اكثريت از آن جهت ارزش دارد كه نمودار ارزش‏هاي انساني و اسلامی باشد. در قرآن و ديگر منابع اسلامي به اين دو نوع اكثريت اشاره شده است: بندگان خدا كساني هستند كه سخنان را مي‏شنوند و بهترينش را پيروي مي‏كنند.(1)،). اين آيه معيار «احسن» را براي گزينش مطرح مي‏كند، نه كميت افراد را. امام علي(ع) نيز مي‏فرمايد: درطريق هدايت و رستگاري، از كمي نفرات وحشت نكنيد؛ زيرا مردم در اطراف سفره‏اي اجتماع كرده‏اند كه مدت سيري آن كوتاه و گرسنگي آنطولاني است (2)از این رو در قرآن عبارات از این دست وجود دارد : اكثرهم لایعلمون واكثرهم لا یعقلون، این عبارات نشان می دهد كه اكثریت مطرح در اسلام ، با اكثریت كه در فلسفه غرب مطرح است تفاوت دارد، آنچه كه در اسلام وجود دارد اكثريت هوشمند، مؤمن و آگاه به مسايل، ارزش است. اگر جامعه در چارچوب اسلام و اصول و ارزش‏هاي آن و با آگاهي و هوشياري در مسايل سياسي وارد شود و در راهيابي به حقايق و عدالت و يا تشخيص قانون درست از نادرست، اختلاف پيش آيد، رأي چنين اكثريّتي بر رأي اقليّت ترجيح دارد؛ زيرا در اين صورت، اكثريت به واقعيات نزديك‏ترند و آراي چنين اكثريتي را عقل و شرع تأييد مي‏كند. رأي چنين اكثريتي بر وفق فطرت پاك و سرشت اوليه انسان‏ها مي‏باشد كه در قرآ ن به آن اشاره شده است: فأقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله...، (3) امام علي(ع) نیز انسان ها را به همراهی با اكثریت دین مدار فرا می خواند(4) بر این اساس باید گفت: آن دسته انساهای كه ارزش مدار نباشند، -اگر چه زیاد باشند- اكثر محسوب نمی شود.

نكته ديگري كه در اين جا لازم به ذكر مي‏باشد جايگاه اكثريت در ارتباط با تشكيل حكومت اسلامي است: اما قبل از پرداختن به آن بايد توجه شود مراد از مشروعيت، مشروعيت به مفهوم مقبوليت (agreement) و مورد رضايت مردم در حوزه جامعه‏شناسي سياسي نمي‏باشد بلكه منظور مشروعيت به مفهوم حقانيت (truthability) در برابر غصب (usurpation) يعني ناحق بودن حكومت مي‏باشد. بر اساس آيات و روايات متعدّد مشروعيت حاكم اسلامي(اعم از ائمه اطهار در زمان حضور و ولي فقيه در عصر غيبت) وابسته به رأي و رضايت مردم نمي‏باشد بلكه رأي و رضايت كمك و همدلي مردم باعث به وجود آمدن و تحقق حكومت اسلامي مي‏شود حضرت امير(ع) مي‏فرمايد: ا؛ اگر حضور بيعت‏كنندگان نبود و با وجود ياوران حجّت بر من تمام نمي‏شد...رشته كار [حكومت] را از دست مي‏گذاشتم،(4) همچنين مي‏فرمايد: لا رأي لمن لا يطاع؛ كسي كه فرمانشپيروي نمي‏شود رأيي ندارد(5)

 بعد از بیان این مطالب به عوامل عدم هدایت پذیری مردم می پردازیم كه برخی از آنان عبا رتند :

ا)فرهنگی تربیتی

1- جهل و ضعف بینش و نداشتن آگاهی درست از ماهیت دین و نقش و كاركرد آن در تأمین سعادت دنیوی و اخروی انسان.

2- ابلیس و شیطان‌های جنی و انسانی كه مهمترین نقش را در عدم گرایش انسان به حق دارند

3- تقویت بعد حیوانی

انسان دو بعد مادی و معنوی دارد. اگر انسان بعد مادی خود را تقویت نماید، از مسیر حق‌خارج می‌گردد.- متأسفانه- بیشتر انسان‌ها به دلیل سطحی نگری و ظاهر بینی بیش تربه تقویت بعد مادی خود می‌پردازند و سعادت خود را در مال دنیا و زندگی زودگذر جستجو می‌كنند ،و این در حالی است كه بعد معنوی انسان مانند گرایش به خدا و معاد باوری مورد توجه انسان‌ها قرار نمی‌گیرد، زیرا بعد مادی انسان به صورت غریزی می باشد- كه ملموس و محسوس است-، اما بعد معنوی انسان با تأمل و تفكر و طهارت باطنی حاصل شود. كه بیشتر مردم كمتر از عقل بهره می گیرند، از این رو در قرآن تعابیری همچون «أكثرهم لا یعقلون»، «أكثرهم لا یتفكرون» آمده ، و در تضاد بین غریزه جنسی و عقل، غریزه جنسی بر عقل غالب می‌گردد.

 ب) زمینه‌های خانوادگی

1- وراثت و ژنتیك

با توجه به قانون وراثت، بسیاری از خوی‌های زشت و زیبا، از طریق ژن به فرزندان منتقل می‌شود. خُلق و خوی‌ها و عملكردهای والدین و اجداد زمینه را برای افزایش یا كاهش گرایش انسان هابه حق را فراهم می‌سازد

2- سطح آگاهی‌های دینی خانواده

 میزان توجه و اهمیت دادن به ترتیب هدایت، شیوه آموزش‌ها و برخوردها از جمله مسایلی است كه می‌تواند در هدایت وعدم هدایت انسان ها موثر باشند، و بیشتر خانواده ها نمی توانند زمینه ای حق گرایی، فرزندان خود را فراهم نمایند.

3- تأثیر خودآگاه و منفی غذاهای حرام و شبه ناك در نطفه و بینش‌ها و گرایش‌های مذهبی.

ج) زمینه‌های اقتصادی

1- قدرت و ثروت

احساس بی‌نیازی و هم‌چنین كاخ‌نشینی، روحیه‌ای در انسان ایجاد می‌كند كه باعث گناه طغیان روحی و فكری می‌شود. زمینه را برای كاهش یا عدم پایبندی به مسایل دینی فراهم می‌سازد. قرآن كریم می‌فرماید: "ان الإنسان لیطغی ان راه استغنی؛ انسان چون خود را بی‌نیاز ببیند، طغیان می‌كند".(6)

2- فقر و تهیدستی

د) زمینه‌های اجتماعی

1- محرومیت‌ها و وازدگی‌های اجتماعی

افرادی كه كارهای‌شان برای خدا و برپایه اخلاص و نزدیكی به خدا نیست،‌وابسته به جامعه هستند. تعریف و تكذیب جامعه، معیار خوشبختی و بدبختی‌آن‌ها است. چنین افرادی اگر از جامعة‌خود، رانده و دلزده گردند، عقدة حقارت و احساس خودكم‌بینی می‌كنند، عقده در آن‌ها كینه و عداوت به وجود می‌آورد، در نتیجه به سوی گناهان سوق داده می‌شوند.(7)

2- سیاست های حاكمان ظالم

 داده های تاریخی نشان می دهد كه حاكمان ظالم عوامل مهم گمراه مردم می باشند؛ درطول تاریخ این فرعون ها بودند كه با استفاده از همه ابزار وامكانات مردم را گمرا می نمودند ونمی گذاشتند كه مردم دنبال حق بروند، متاسفانه عملكرد آنان به گونه ای موثر بودكه مردم به نصایح انبیا ووجدان خود كم تر توجه می نمودند و تحت تاثیر تبلیغات وبر نامه های حكومت ها ورهبران ظالم قرار می گرفتند، البته حب دنیا ودنیا گرایی عامل مهم نیز عامل مهم حق گریزی مردم به حساب می آید.

پی نوشت ها :

1.زمر، آيه 18 .

2.صبح صالح،نهج‏البلاغه، خطبه 201، ص 319.

3.سوره روم، آيه30.

4. فیض الاسلام ، نهج‏البلاغه، تهران ، چاب آفتاب ، ص 43 ، خطبه3

5. همان ، خطبه 27.

6. علق، آیه 6.

7. محسن قرائتی، گناه‌شناسی ، انتشارات پیام آزادی،‌چاپ سوم ص 169.

خداوند تعالي در مورد سؤال شما در قرآن كريم مي فرمايد:«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَي اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إِلي‏ عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ؛ (1) بگو: عمل كنيد! خداوند و فرستاده او و مؤمنان، اعمال شما را مي‏بينند! و بزودي، بسوي داناي نهان و آشكار، بازگردانده مي‏شويد و شما را به آنچه عمل مي‏كرديد، خبر مي‏دهد».

به گفته‏ي روايات، مراد از: «الْمُؤْمِنُونَ»، امامان معصومند كه خداوند آنان را از اعمال ما آگاه مي‏سازد. (2)

در ميان پيروان مكتب اهل بيت عليهم السّلام با توجه به اخبار فراواني كه از امامان رسيده عقيده معروف و مشهور بر اين است كه پيامبر صلّي اللّه عليه و آله و امامان عليهم السّلام از اعمال همه امت آگاه مي‏شوند، يعني خداوند از طرق خاصي اعمال امت را بر آنها عرضه مي‏دارد. (3) اين عرضه، روزانه يا هر هفته و هر ماه انجام مي‏گيرد و اگر اعمال ما خوب باشد، اولياي خدا از ما شاد مي‏شوند و اگر بد باشد، نگران و اندوهگين مي‏گردند.                     

 در روايتي از امام علي بن موسي الرضا علیه السلام مي‏خوانيم كه شخصي به خدمتش عرض كرد براي من و خانواده‏ام دعائي فرما، فرمود: "مگر من دعا نمي‏كنم؟ و اللَّه ان اعمالكم لتعرض علي في كل يوم و ليله"به خدا قسم اعمال شما در هر روز و شب بر من عرضه می شود. (4)

در روایتی امام صادق علیه السلام در مورد علم امام می فرماید: «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ عُلِّمَ ؛ (5) امام هرگاه بخواهد چیزی را بداند به او یاد داده می شود(خداوند به او یاد می دهد».

در نتیجه نیازی نیست امام ، لحظه به لحظه اعمال ما را ببیند. بلكه  علم پیدا می كند بر اعمال ما كه این علم یا روزانه هست یا هفتگی و یا هرگاه بخواهد می داند.

اما علم امام همانطور كه بیان شد هنگامی است كه امام بخواهد، و این خواستن امام وقتی است كه خدا بخواهد. اما اگر خدا نخواهد امام هم نمی خواهد، لذا علم پیدا نمی كند و خدشه ای بر ستار العیوبی خدا وارد نیست. و خدا اگر عمل بنده ای را بپوشاند و نخواهد كسی حتی امام علیه السلام از عمل بنده اش مطلع شود دیگر هیچ كس قادر نیست از این عمل  آگاه شود.

--------------------

پي نوشت ها:

1. التوبه(9) آیه 105 .

2. محمد بن محمدرضا  قمي مشهدي، تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب،ج5،ص534، وزارت ارشاد اسلامي، تهران، 1368 ش.

3. بابايي احمد علي،برگزيده تفسير نمونه، ج2، ص251، دار الكتب الاسلاميه، چاپ: سيزدهم، تهران،1382 ش.

4. مكارم شيرازي ناصر، تفسير نمونه، ج8، ص126، دار الكتب الإسلامية، تهران، 1374 ش.

5. شیخ كلینی، اصول كافی، ‌ج 3،‌ص264، حدیث1. دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.

دوست گرامي! اينگونه نيست كه مراجع تقليد و فقهاء، رساله و كتاب هاي اخلاقي نداشته باشند. زيرا اگر مقداري تحقيق كنيد، در مي يابيد كه از فقهاي سلف و گذشته و فقهاي معاصر كتاب هاي اخلاق به يادگار مانده است. حال يا خودشان اين رسايل اخلاقي و كتاب ها را تأليف كرده اند يا اينكه از مباحث و درس اخلاق آنها جمع آوري و پياده شده است.

- نكاتي براي توضيح بيشتر مسأله:

1- در تأييد كلام شما بايد بگوييم كه هم در مسايل شرعي بايد به فقها مراجعه كنيم و هم در مسايل اخلاقي و ديگر مسايلي كه در تخصص فقها مي باشد.

 الف: روايتي در مورد مراجعه در مسايل شرعي:

بر اساس روايات، علما و فقها و ولي فقيه جامع الشرايط در زمان غيبت حضرت بقيه الله به عنوان نيابت عام از سوي امام زمان(ع) براي بيان و اجراي احكام شرعي مأموريت دارند. در اين باره تنها به ذكر دو روايت اكتفا مي‌شود:

 «مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَيْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَيْنَا الرَّادُّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرْك»(1)

كسي كه از شما احاديث ما را روايت مي‌كند. در حلال و حرام ما صاحب نظر است. احكام ما را مي‌داند، بايد او را به عنوان حاكم بپذيريد. ما او را حاكم بر شما قرار داديم، پس هر گاه به حكم ما حكم كرد و شما حكم او را نپذيرفتيد، حكم خدا را سبك شمرده‌ايد و ما را رد نموده‌ايد. ردّ ما ردّ خداوند و در حد شرك به خدا است.

ب: روايتي در مورد مراجعه در مسايل اخلاقي و ديگر مسايل:

حضرت ولي عصر در يكي از توقيعات خود از فقها به عنوان حجت‌هاي خود ياد كرد.

«وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِم‏»(2)

در اين نامه حضرت ولي عصر به اسحاق بن يعقوب فرمود: " در مورد رويدادهاي زمان (مسايل سياسي و اجتماعي، فقهي و فرهنگي و غير آن) به راويان‏ حديث‏ها( حديث شناسان و آگاهان به احكام خدا و دستورهاي الهي) رجوع كنيد، زيرا آنان حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آنان هستم.

2- اما نام برخي از كتاب هاي اخلاقي كه از بزرگان بدست ما رسيده است از قرار زير است:

* در محضر بهجت(ره)، 3 جلد، نويسنده: محمد حسين رخشاد.

* شرح چهل حديث، نويسنده: امام خميني(ره).

* اخلاق، نويسنده: سيد عبد الله شبر، ترجمه محمدرضا جباران.

* اخلاق در قرآن، نويسنده: ناصر مكارم شيرازي.

* اصول اخلاق اجتماعي اسلام از منظر امام خميني(ره)، نويسنده: ابوالفضل هدايتي.

پي نوشت ها:

1. شيخ كليني، كافي، تحقيق علي أكبر غفاري، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1365 ش. ج 1، ص 67، ح10.

2. شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمه، ناشر اسلاميه. ج 2، ص 484

پرسشگر گرامي! سوالي كه پرسيده ايد، خيلي كلي است و مشخص نيست كه مقصودتان از طرح اين سوال چيست. منظورتان از بازگويي خبر چيست؟ آيا منظور انتشار خبر دروغ يا غيبت از عيوب ديگران و يا امور ديگر است؟!

- در هر حال به نكات كلي زير توجه فرماييد:

1- پوشاندن و جار نزدن اشتباهات و گناهان ديگران:

اميرالمومنين(ع) مي فرمايند: «فَكَيْفَ بِالْغَائِبِ الَّذِي غَابَ أَخَاهُ وَ عَيَّرَهُ بِبَلْوَاهُ؟» چگونه است حال غيبت كننده‏اي كه غيبت برادر (هم كيش) را كرده و او را بر گناهي كه دامنگير او شده سرزنش كند؟

روي اين سخن با كساني است كه از مرتبه اهل عصمت پايين ترند و كم و بيش گناهاني از آنها سر مي زند. با جمله بعد از اينها نيز مي خواهد كه به پاسداشت نعمت گناه پوشي خدا كه نسبت به خود اينها روا داشته است از برملا كرده گناه ديگران خودداري كنند. و بعد مي فرمايد:

آيا بياد نمي‏آورد جايي را كه خداوند گناهانش را پوشانيد و آن از گناه برادرش كه او با غيبت آن را فاش كرد بزرگتر بود و چگونه او را بر گناهي نكوهش مي‏كند كه خودش همانند آن را به جا آورده است و اگر هم عين آن گناه را مرتكب نشده جور ديگري معصيت خدا را كرده است كه از آن گناه برادرش بزرگتر بوده است.

در اين بيان امام(ع) با اظهار شگفتي كه آميخته با احتجاج و استدلال است مي‏پرسد: چگونه كسي ديگري را بر گناهي سرزنش مي‏كند در حالي كه خود، آن را به جا مي‏آورد؟! مفاد اين عبارت به همراه عبارت بعد اين است كه جايز نيست كس ديگري را به گناهي كه خود مرتكب آن مي‏شود عيبجويي و سرزنش كند؛ زيرا گناهي را كه او مرتكب شده يا مانند همان گناهي است كه خود، آن را به جا مي‏آورد و يا بزرگتر از آن است كه در اين صورت لازم است به جاي عيبجويي و سرزنش ديگران به سرزنش خويش بپردازد و اين مساوات و يا برتري در گناه او را از نكوهش ديگران باز دارد.

2- گناهي بزرگ به نام «جرأت بر گناه»:

اميرالمومنين(ع) مي فرمايد: «وَ أَيْمُ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ يَكُنْ عَصَاهُ فِي الْكَبِيرِ وَ عَصَاهُ فِي الصَّغِيرِ لَجُرْأَتُهُ عَلَي عَيْبِ النَّاسِ أَكْبَرُ»(1) سوگند به خدا! اگر گناه بزرگي را هم مرتكب نشده و عصيان او اندك و كوچك باشد، همين جرأت و گستاخي او بر بازگويي عيب مردم، گناهي بس بزرگتر است.

و اگر گناهش از گناه او كوچكتر است باز هم اين شخص، حقّ عيبجويي و غيبت او را ندارد، زيرا همين جرأت او بر فاش ساختن عيب ديگران، خود گناهي به مراتب بزرگتر از گناه آنهاست.

چگونه جرأت بر عيبجويي و بازگويي گناه ديگران، نزد خداوند، گناهي بزرگتر از اصل آن گناه است؟

پيامبر خدا(ص) ما را اينگونه موعظه فرمود: غيبت مسلمانان را نكنيد و پرده از عيبهاي آنها برمداريد، زيرا هر كس پيگير عيب برادر مسلمان خود باشد، خداوند عيب او را پيگيري مي‏كند و كسي كه خداوند پيگير عيب اوست او را رسوا مي‏گرداند هر چند در درون خانه‏اش خزيده باشد

مرحوم ابن ميثم شارح نهج البلاغه مي نويسد:

اين كه فرموده است: «جرأت به عيبجويي و بازگويي گناه ديگران، در نزد خداوند گناهي بزرگتر است» يا براي مبالغه در نكوهش اين گناه است و يا به سبب اين است كه آثار زشتي كه بر ديگر محرّمات مترتّب مي‏شود كمتر از مفاسدي است كه در نتيجه غيبت و بدگويي مردم از يكديگر در جامعه پديد مي‏آيد؛ زيرا يكي از مقاصد مهمّ شارع مقدّس ايجاد وحدت و هماهنگي در جامعه و همسو كردن مردم به وسيله اجراي اوامر و نواهي خداوند براي حركت در راه اوست و اين غرض هنگامي تحقّق پيدا مي‏كند كه همكاري و همدلي و الفت و محبّت در ميان مردم برقرار باشد و دلهاي آنها از زنگار كينه و دشمني و حسد و مانند اينها پاك باشد و چون بدگويي از ديگران، نشانه كينه و نيز سبب بدگويي ديگري از غيبت كننده است؛ اين گناه قابليت آن را دارد كه دامنه اش تمام جامعه را فراگيرد و اين كاملا ضدّ مقصود شارع مقدّس است؛ براي همين در قرآن كريم و احاديث نبوي از آن بسيار نهي شده است؛ چنان كه در قرآن كريم آمده است: «وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً»  و هیچ یك از شما دیگری را غیبت نكند،(2)

- نتيجه گيري:

1- غيبت مسلمانان را نكنيد و پرده از عيبهاي آنها برمداريد، زيرا هر كس از پيگير عيب برادر مسلمان خود باشد، خداوند عيب او را پيگيري مي‏كند و كسي كه خداوند پيگير عيب اوست او را رسوا مي‏گرداند هر چند در درون خانه‏اش خزيده باشد.

2- در صدد انتشار اخبار بعضاً كذب و حتي گاهي صادقانه بر نياييد. خيلي از اوقات پخش كردن مطلبي عوارض نامطلوبي دارد كه فقط منتشر كنندۀ آن مقصر مي باشد.

3- در مورد مسأله اي كه پيرامون منتهي شدن اخبار خير به ثواب به صورت ريا و يا غير آن، خدمتتان عرض مي كنيم:

هيچ شكي نيست كه منتشر كردن اخبار خوب، با نيتي الهي و در راستاي ارتقاء مسايل اخلاقي - معرفتي، كاري بس مهم و ارزشمند است و قطعاً داراي اجر و ثواب خواهد بود؛ اما اگر انتشار اخبار و بازگويي وقايع با نيت خودنمايي و ريا بود، نه تنها اجري ندارد، بلكه باعث مي شود كه ريشۀ برخي از رذايل را در خود بپرورانيم و ديگران به اين مسأله بي رغبت شوند.

به طور مثال، اگر كسي از اعمال ماه رمضان يا رجب كلام يا روايتي به ميان آورد، چون درصدد بازگويي فضايل و اعمال اين ماه هاي عزيز بودند، از اجر و مزد بهره مي برند، برخلاف كسي كه با نيتي سوء و غير الهي به اينگونه مسايل بهاء مي دهد.

در نامۀ بعدي مقصودتان را به صورت واضح برايمان بيان كنيد تا بتوانيم كامل تر جواب پرسش شما را دهيم.

پي نوشت ها:

1. نهج البلاغة، خطبۀ 140.

2. حجرات(49) آيۀ 12