اين الفاظ هنگامي كه در مورد انسان به كار مي رود تداعي دو وسيله مخصوص شنوايي و بينايي يعني چشم و گوش مي كند. ولي مسلما هنگامي كه درباره خداوند به كار مي رود از اين مفاهيم جدا و تجريد مي شود و حقيقت علم به شنيدني ها و ديدني ها را مي رساند.(1)

آيت الله مكارم در كتاب پيام قرآن بعد از توضيح اين دو صفت خداوند و بررسي آيات قرآني كه اين دو صفت در آنها به كار رفته مي نويسد:

از مجموع آيات چنين نتيجه مي گيريم كه ذره اي از موجودات زمين و آسمان از ديده تيز بين علم پروردگار مخفي و مكتوم نيست توجه به اين حقيقت مي تواند تاثير عميقي در بيداري و تربيت انسان داشته باشد.(2)

ايشان در ادامه اثر تربيتي ايمان به سميع و بصير بودن خداوند را چنين بيان مي كند:

جهت گيري قرآن در توصيف خداوند به اين دو صفت از يكسو سطح آگاهي مسلمانان را در معرفت الله بالا مي برد و از سوي ديگر همگان را دعوت به تخلق به اين خلق كريم و شباهت يافتن به او در اين وصف عظيم مي كند و از سوي سوم آرامش به مومنان مي بخشد كه در همه حال تحت رعايت پروردگار تحت رعايت پروردگار و حمايت او قرار دارند و از سوي چهارم به آنها هشدار مي دهد كه مراقب گفتار و كردار خويش باشند كه چشم و گوش علم الهي محيط بر آنهاست.(3)

پرسشگر محترم منظور شما از فهم عملي دقيقا معلوم نيست. اگر مطالب فوق قانع كننده نيست مي توانيد به كتاب پيام قرآن مراجعه كنيد يا سوالتان را صريح تر بيان كنيد.

پي نوشت ها:

1. مكارم شيرازي، پيام قرآن، انتشارات مدرسه امير المومنين، ج4، ص102.

2. همان، ص116.

3. همان، ص119.

اين كه گفته شده است كه اسم شريف جلاله الله نام بتي قبل از اسلام بوده، در جواب بايد گفت: اين توهم و تصوري غلط است و هيچ مدركي براي آن وجود ندارد. اين پندار را كه در دوره پيش از اسلام عرب ها بتي به نام الله داشته اند، برخي از معاندان و اسلام ستيزان ادعا نمودند كه در آن زمان عرب ها بتي به نام الله داشتند. ولي براي ادعاي خود هيچ دليل و سند معتبري ارائه نداده اند. بنابراين نبايد به چنين ادعاهاي پوچ و بي اساس كوچك ترين توجهي داشت.

برخي از اسلام ستيزان و معاندان با تكيه بر نام پدر پيامبر اسلام كه (عبد الله  يعني بنده خدا ) بوده است. چنين تصور كرده اند كه اسم  جلاله الله نام بتي قبل از اسلام بوده و الا قبل از اسلام  معنا نداشته كه فردي را بنده الله بنامند. اين كه نام پدر پيامبر اسلام عبدالله است به دليل آن است كه ايشان موحد و خدا پرست بوده است.

 يكي از برجسته ترين پيام هاي قرآن و پيامبر اسلام، بلكه تمام پيامبراني كه در قرآن داستان آن ها بيان شده، نابودي هر گونه بت و بت پرستي به هر شكل و نوع و تنها توجه به خداوند بزرگ است. اين موضوع بارها و بارها تكرار شده كه خدا يگانه است. الله آفريدگار تمام عالم هستي است. ازلي و  ابدي و نامتناهي و...  تمام پيامبران به سوي الله دعوت مي كردند؛ بنابراين آيا حتي در ذهن يك بچه هم خطور مي كند كه الله بت باشد و پيامبراني كه با انواع بتها جنگيده اند و جان خود را در اين راه گذاشته اند در حقيقت مبلغ بتي در كنار ساير بت ها بوده اند ؟!

الله از حيث لغت معنايي جز ذات اقدس واجب الوجود ندارد، چون ذات احديت قابل ارائه نيست، براي شناساندن معناي «الله» عنواني را معرفي مي‌كنند كه مخصوص پروردگار متعال باشد مانند «مستجمع جميع صفات كمال» همان طور كه لفظ خدا در زبان فارسي مترادف با واجب الوجود است، لفظ الله در عربي به جاي اين كلمه به كار برده مي‌شود و اسم حق تعالي است.(1)

خلاصه آن كه كساني كه ادعا مي كنند الله نام بت بوده، بايد دليل بياورند. نبودن دليل نمي خواهد.

پي‌نوشت‌:

1. معارف قرآن، مصباح يزدي محمدتقي، نشر موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، قم، 1387ش، ص 21.

مكر: تدبير است اعمّ از آنكه در كار بد باشد و يا در كار خوب. در مفردات و اقرب الموارد مي گويد: مكر آن است كه شخص را به حيله‌اي از مقصودش منصرف كني و آن دو نوع است مورد ستايش و مورد مذمت. مورد ستايش آن است كه از آن كار خوبي مراد باشد و مذموم به عكس است. بنا بر قول اقرب، مفردات، مجمع و المنار مكر  شامل تدبير خوب و بد هر دو است. مؤيّد اين سخن قول خداوند است كه فرموده: اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلا بِأَهْلِهِ.(1)

وصف «السّيّئ» مي رساند كه مكر في نفسه گاهي سيّئ است و گاهي حسن. فَوَقاهُ اللّه سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا غافر، آيه 45. أَ فَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ (2)(3)

اما كيد عبارت است از:

حيله. تدبير. راغب مي گويد:

كيد نوعي حيله است گاهي مذموم و گاهي ممدوح باشد هر چند در مذموم بيشتر است همين طور است استدراج و مكر كه گاهي ممدوح باشند.

بعضي گفته اند: فرق بين كيد و مكر: آن است كه كيد قوي تر از مكر است، و شاهدش آن است  كه كيد بنفسه، متعدي مي شود. اما مكر به وسيله حرف(4) 

گفتني است اين كه گفته ايد مكر براي خدا و كيد براي شيطان به كار رفته درست نيست، زيرا در باره خدا هم آمده است: إِنهَُّمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا، وَ أَكِيدُ كَيْدًا (5)

پي نوشت ها:

1. فاطر، آيه 43.

2. نحل، آيه 45.

3. قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، تهران - ايران، ج‌6، ص 265.

4. مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ج‏10، ص 144.

5. طارق، آيه 15 و 16.

نمي دانيم كه آيا حديثي به اين مضمون وجود دارد يا نه، ولي اگر چنين كلامي شنيده ايد، مطلبي است كه آيات بر آن دلالت دارد از جمله:

فَلَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَكُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرينَ (1)

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاَّ قَليلاً (2)

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ (3)

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكيمٌ (4)

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكي‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ (5)

و ...

آيات بالا حكايت از آن دارد كه اگر خداوند با فضل و رحمت و عفو خود با بندگان برخورد نكند و بخواهد از آنها به سختي حساب بكشد و نعمت هاي خود و لغزش هاي آنها را جزء به جزء بشمرد، هيچ انساني استحقاق پاداش نخواهد داشت و گناه و تقصير كرده و مستحق عقوبت است. زيرا :

1. انسان هر كار خوبي در هر زمينه اي انجام دهد، به توفيق خدا خواهد بود و از انجام هيچ كار بدي رو برنمي گرداند. مگر به عنايتي كه خدا به او كرده و او را منصرف نموده است. پس چون توفيق و عنايت خدا بايد باشد تا او به انجام خير موفق شود و از گناه منصرف گردد، ديگر  از خدا طلبكار نيست. بلكه خداوند از او طلب دارد كه او را برگزيده و توفيق خير داده و از گناه منصرف كرده است.

2. خدا به انسان نعمت هاي بيشمار داده كه اگر بخواهد كارهاي خير او را به عنوان شكر نعمت هايش بشمرد ، در قبال نعمت هاي بيشمار او، كم مي آيد و چيزي از خدا طلب نخواهد داشت. بلكه در قبال نعمت هاي بيشمار بدهكار است.

3. پيامبران هم با وجود مقام بالايي كه در بندگي دارند، با توجه به جايگاه خود مرتكب ترك اولاهايي مي شوند كه از آنان انتظار نمي رود و با توجه به آن ترك اولي ها سزاوار سخط خدا مي گردند و توبه هاي پيامبران از اين ترك اولي ها است و اگر خدا بخواهد در اعمال انسان ها سخت بگيرد و به مثل معروف "مو را از ماست بكشد"، چه كسي مي تواند از اين چنين حسابي موفق بيرون آيد؟ اعمال ما انسان ها حتي پيامبران با عيب ها و نقص هايي به تناسب مقام هر كس همراه است كه خدا اگر سخت بگيرد و نپذيرد ، كسي را بر او حق اعتراضي نيست. ولي فضل و رحمت خداست كه در حساب سخت نمي گيرد و مي پذيرد و انسان ها را طلبكار و مستحق مي شمارد. 

خدا بر خود مقرر كرده اگر بنده ايمان آورد و نيكوكار شد، او را طلبكار و مستحق بشمرد و پاداش به او را بر خود واجب ساخته است. آيه قرآني "ليس للانسان الا ما سعي" هم در صدد اين است كه توهم غلطي را بزدايد و بگويد ديگري نمي تواند بار شما را به دوش بكشد و پاداش شما را تصاحب كند. خداوند بار هر كس را بر دوش خود او مي گذارد و سعي هر كس را به حساب خودش واريز مي كند. اين آيه اثبات حقي براي انسان بر خدا نمي كند كه نه انسان و نه هيچ موجودي از خدا طلبكار نيست و نخواهد بود.

چنين نجات شناسي اي گر چه در كتب انبياي سابق هم آمده، ولي در تورات و انجيل تحريف شده كنوني يافت نمي شود و اختصاص به قرآن دارد.

با بيان قرآن و روايات است كه غالب انسان ها اهل نجات به حساب مي آيند و غفاريت و ستاريت خدا و شفاعت اولياي خدا آنان را در بر مي گيرد ولي اينها همه ناشي از فضل خداست نه عدل خدا و استحقاق ما كه اگر خدا بخواهد با عدل خود و بر اساس استحقاق ما رفتار كند، همان گونه كه آيات بالا اشعار دارد، هيچ كس نجات نمي يابد.

پي نوشت ها:

1. بقره (2)، آيه 64.

2. نساء (4)، آيه 83.

3. همان، آيه 113.

4. نور (24)، آيه 10.  

مردي (با ايمان) از نقطه دور دست شهر با شتاب فرا رسيد، گفت: اي قوم من! از فرستادگان خدا پيروي كنيد.

در آيه مورد بحث و آيات بعدي به بخشي از مبارزات رسولاني كه در اين داستان به آنها اشاره شده، آمده است، و آن مربوط به حمايت حساب شده و شجاعانه مؤمنان اندك از آنها است كه در برابر اكثريت كافر و مشرك و لجوج ايستادند و تا سر حد جان از پيامبران الهي دفاع كردند.

اين مرد كه غالب مفسران نامش را" حبيب نجار" ذكر كرده‏ اند از كساني بود كه در برخوردهاي نخستين با رسولان پروردگار به حقانيت دعوت آنها و عمق تعليماتشان پي برد، و مؤمني ثابت قدم و مصمم از كار در آمد، هنگامي كه به او خبر رسيد كه در قلب شهر مردم بر اين پيامبران الهي شوريده‏اند، و شايد قصد شهيد كردن آنها را دارند، سكوت را مجاز ندانست، و چنان كه از كلمه" يسعي" بر مي‏آيد با سرعت و شتاب خود را به مركز شهر رسانيد و آنچه در توان داشت در دفاع از حق فروگذار نكرد.

تعبير به" رجل" به صورت ناشناخته، شايد اشاره به اين نكته است كه او يك فرد عادي بود، قدرت و شوكتي نداشت، و در مسير خود تك و تنها بود، در عين حال نور و حرارت ايمان آن چنان او را روشن و گرم ساخته بود كه بي‏اعتنا به پيامدهاي اين دفاع سرسختانه از مبارزان راه توحيد، وارد معركه شد، تا مؤمنان عصر پيامبر (ص) در آغاز اسلام كه عده قليلي بيش نبودند سرمشق بگيرند و بدانند حتي يك نفر مؤمن تنها نيز داراي مسئوليت است و سكوت براي او جائز نيست.(2)

پي نوشت:

1. يس (36) آيه 20 .

2. مكارم شيرازي ناصر، تفسير نمونه، ناشر دار الكتب الإسلامية،چاپ تهران،سال 1374 ش،نوبت اول، ج‏18، ص 346.

؛علامه طباطبايي، الميزان، ترجمه موسوي همداني، ناشر دفتر انتشارات اسلامي جامعه‏ي مدرسين حوزه علميه قم

سال 1374 ش، نوبت پنجم، ج‏17، ص 122

منشأ ايجاد اين پرسش در ذهن شما اينجاست كه علم خداوند متعال را منحصر در يك نوع علم دانسته ايد 
درحاليكه وقتي از علم الهي سخن به ميان مي آيد خداوند متعال چند نوع علم مي تواند داشته باشد كه حكما و متكلمان اسلامي مباحث مبسوطي دراين باره دارند كه به صورت إجمالي بايد بگوييم كه در يك تقسيم، علم الهي به علم ذاتي و فعلي تقسيم مي گردد.

براي روشن تر شدن مسأله بايد توضيحي درباره صفات ذاتي و فعلي خداوند و تفاوت آنها داشته باشيم.

صفات خداوند متعال در يك تقسيم به دو دسته تقسيم مي شود: صفات ذاتي و صفات فعلي

صفاتي كه به خداي متعال نسبت داده مي‏شود يا مفاهيمي است كه از ذات الهي با توجه به نوعي از كمال وجودي انتزاع مي‏شود مانند قدرت و حيات و... و يا مفاهيمي است كه عقل از مقايسه بين ذات الهي و مخلوقاتش با توجه به نوعي رابطه انتزاع مي‏كند مانند خالقيت و ربوبيت و رازقيت و ...

 دسته اول را صفات ذاتيه و دسته دوم را صفات فعليه مي‏نامند.

ويژگي صفات ذاتيه اين است كه براي انتزاع اين صفات، نيازي به مقايسه نمودن چيزي با ذات خداوند متعال نيست و صرف توجه به ذات خداوند متعال وجود اين صفات را اقتضاء مي كند و از آنجا كه از ذات الهي انتزاع مي شوند همانند ذات خدا نامحدود هستند.

ويژگي صفات فعليه اين است كه قوام اين صفات به لحاظ نمودن رابطه و نسبت بين خدا و خلق است؛ نسبتي كه قائم به دو طرف مي‏باشد و با نفي يكي از طرفين موردي نخواهد داشت. چنانكه مثلا خالقيت خدا بدون وجود هيچ مخلوقي معنا ندارد.

نكته شايان توجه اين است كه مخلوقات  مادي داراي حدود و قيود زماني و مكاني هستند و اين حدود و قيود در اضافه و رابطه‏اي كه بين آنها و خداي متعال در نظر گرفته مي‏شود تاثير مي‏گذارد و در نتيجه افعال متعلق به آنها هم يك معناي مقيد و محدود به زمان و مكان مي‏گردد مثلا گفته مي‏شود كه خداي متعال فلان موجودي را در فلان زمان و فلان مكان آفريد اما اين حدود و قيود در واقع به مخلوقات باز مي‏گردد و ظرف تحقق مخلوق و شؤون آن به شمار مي‏رود نه اينكه مستلزم نسبت زمان و مكان و محدوديت به خداي متعال باشد.

با توجه به توضيحات مذكور بايد بگوييم كه علم الهي اقسام مختلفي دارد كه برخي از آنها به علم ذاتي  و برخي ديگر جزء علم فعلي الهي محسوب مي شود.

علم ذاتي خداوند متعال همان علم ازلي خداوند به همه مخلوقات است كه اين نوع علم زمانمند و مكان دار نيست و علم فعلي خداوند متعال همان علم به مخلوقات در هنگام خلقت مخلوق و پديد آمدن آثار و أعمالي از مخلوق است كه اگر اين مخلوق و اعمال و رفتار او زمان مند باشند علم الهي نيز به تبع آن متصف به زمان مي گردد.(1)

با توجه به توضيح مذكور بايد بگوييم كه ظهور حس نيت عبد امري زمان مند است و علم مذكور در روايت نيز علم فعلي خداوند است و لذا اين علم مشروط به ظهور حسن نيت عبد شده است.

پي نوشت ها:

1. براي آشنايي بيشتر با صفات ذات و فعل ر.ك: مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش فلسفه، شركت چاپ و نشر بين الملل سازمان تبليغات اسلامي، 1366ش، ج‏2، ص 371.

:« له الاسماء الحسني»(1) نيكوترين نام ها از آن اوست. همه متكلمين و فيلسوفان معتقدند كه عقل بشر به ذات خدا راه ندارد و خدا را بايد از طريق صفاتش شناخت و مخلوقات و بندگان هم نمي توانند خداوند را توصيف كنند جز پيامبر و امامان كه ايشان هم علمشان را از خدا دارند. بنابراين خداوند در قرآن صفاتش را بيان كرده و اينگونه قرآن را كه كلامش است براي هدايت مردم نازل كرده است تا او را بهتر بشناسند و هر سوره را با بسم الله آغاز كرده تا به ما ياد بدهد هر كاري را با نام او آغاز كنيم و اينها تعريف از خود نيست. انسان ضعيف است كه به خاطر نقص و كمبودي كه دارد نياز به تعريف از خود دارد خداوند كه رب و مالك همه چيز است نياز به شناخت ما ندارد. بلكه ما هستيم كه محتاج به شناخت صاحب و خالق و مالك خود هستيم و راهي جز از طريق شناخت صفات او نداريم.

براي آشنايي بيشتر با اين بحث خوب است كتاب هايي كه درباره خداشناسي نوشته شده را مطالعه كنيد.(2)

پي نوشت ها:

1.حشر(59)آيه 24 .

2. سبحاني،جعفر،منشور جاويد، انتشارات توحيد،ج2  و مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش عقايد،انتشارات موسسه امام خميني.

هُوَ اللَّهُ الَّذي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ؛(1) 

او خدايي است كه معبودي جز او نيست. حاكم و مالك اصلي اوست. از هر عيب منزّه است. به كسي ستم نمي‏كند. امنيّت بخش است. مراقب همه چيز است. قدرتمندي شكست‏ ناپذير كه با اراده نافذ خود هر امري را اصلاح مي‏كند. شايسته عظمت است .خداوند منزّه است از آنچه شريك براي او قرار ‏دهند!

پي نوشت:

1.  حشر(59) آيه 23 .

قرآن صفات زيادي براي خدا بر شمرده كه اين صفات در دعاي جوشن كبير احصاء و شمرده شده است و براي ملاحظه آيات آن كه بسيار است مي توانيد به كتاب هاي "تفصيل الآيات" بخش صفات خدا مراجعه كنيد.

از جمله آيات صفات خدا:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ (1)

هُوَ الْقادِر(2)

هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيم(3)

هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزيزُ (4)

إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزيزُ الرَّحيم(5)

وَ هُوَ الْعَزيزُ الْعَليم(6)

الْعَزيزُ الْغَفَّار(7)

اَنْتَ الْعَزيزُ الْكَريم(8)

هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْني‏ يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ(9)

هُوَ الْعَزيزُ الْغَفُور (10)

و ...

پي نوشت ها:

1. حمد(1) آيه 1-4.

2. انعام(6) آيه 65.

3. آل عمران(3) آيه 6.

4. هود(11) آيه66.

5. شعراء(26) آيه9.

6. نمل(27) آيه76.

7. ص(38) آيه66.

8. دخان(44) آيه49.

9. حشر(59) آيه23-24.

10. ملك(67) آيه2. 

واژه :"فعال" در قرآن با پسوند "مريد" و شايد براي بهتر فهميدن ما و يا كامل تر شدن مقصود، دو بار در قرآن آمده و در آيات ذيل آمده  است."فعال" يكي از از صفات بزرگ خداي متعال است.

الف:"خالِدينَ فيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ إِلاَّ ما شاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِما يُريدُ"(1)

يعني: تا آسمان ها و زمين برپا است در آن مي ‏مانند مگر آنچه پروردگارت اراده كند كه پروردگار تو هر كاري را اراده كند، انجام مي‏دهد.

ب:"فَعَّالٌ لِما يُريدُ"(2) يعني: آنچه اراده مي‏كند، به اجرا درمي‏آورد.

قبل از مراجعه به تفاسير در مورد  معنا شناسي اين لغت، ابتدا به يكي از پژوهش هاي قرآني اشاره مي كنيم.

نوشته اند:

فعّال يعني هر آنچه او بخواهد انجام دهد، هيچ مانعي در سر راه او نيست. از شيخ مفيد نقل شده است اراده خداي متعال نفس فعل مي باشد.يكي از اهل لغت نوشته است طلب كردن چيزي او را عاجز نمي كند (3)

در تفاسير نيز معاني مشابهي در مورد اين كلمه نوشته اند:

1."فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ" (يعني) بدون مانع و بدون عجز و ناتواني آنچه را كه مي‏خواهد انجام مي‏دهد.(4)

2."فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ" لا يعجزه شي‏ء طلبه و لا يمتنع منه شي‏ء(5) يعني از طلب چيزي عاجز نيست و هم چنين، هيچ مانعي نمي تواند او را از طلبش  منع كند.(5)

3. او هر كاري را اراده كند، انجام مي‏دهد" (فَعَّالٌ لِما يُرِيدُ).(6)

در سوال مورد نظر، صفت "فعال" با ياء ندا آمده است كه به همان معاني كه ذكر شد، مي باشد.يعني اي كسي كه بسيار انجام دهنده هستي كه با پسوند "مريد" معناي اين واژه بهتر در فهم مي نشيند. 

 پي نوشت ها:

1.سوره هود،آيه 107 .

2.سوره بروج، آيه 16 .

3.ر ك خرمشاهي بهاء الدين، دانشنامه قرآن،تهران، انتشارات دوستان، چاپ اول، سال 1377 ه.ش ، جلد دوم، صفحه 1592 واژه فعال .

4.خاني رضا و رياضي حشمت الله، ترجمه بيان السعادة في مقام العباده،تهران، انتشارات دانشگاه پيام نور،چاپ اول، سال 1372 ه. ش،  ج‏14، ص 495.

5.طبرسي فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن،تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، سال 1372ه.ش ، ج‏10، ص 711.

6. داور پناه ابوالفضل، أنوار العرفان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات صدر، سال 1375 ه.ش ،چاپ اول،  ج‏6، ص 388.