عصمت از گناه نتيجه ايمان قوي و متعالي فرد است که عنايات خدا را شامل او مي سازد. دستگيري خاص خدا را نصيبش مي کند. عصمت از خطا نتيجه دستگيري خدا و افاضه علم ناب به فرد مي باشد. پيامبران انسان هايي هستند که در درجات فوق العاده بالاي ايماني هستند، به طوري که ايمان و تقواي فوق العاده شان آنان را از ارتکاب گناه باز مي دارد . خطا و اشتباه هم در علم اکتسابي ممکن است، زيرا فرد بدون اين که قصد داشته و متوجه باشد، مقدمات غلط به کار مي گيرد يا درست نتيجه گيري نمي کند و  به خطا مي افتد . پيامبران علم شان را از خدا مي گيرند . خداوند علم ناب را به آنان افاضه مي کند . در اين مسير امکان خطا و اشتباه هم وجود ندارد.

آيه مورد نظر شما "وَ لا تَقُولَنَّ لِشَيْ‏ءٍ إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً اِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسيت" نيز با عصمت منافاتي ندارد. اين آيه در مقام تربيت پيامبر و مؤمنان به ايشان است که : اي پيامبر !خود را مستقل در کارها نمي داني و معتقدي هر کار خوبي که انجام

 مي دهي ، به توفيق خداست . از هر کار بدي که خود را نگه داري ، به عصمت خداست، همچنان که علي بن ابي طالب تربيت شده خاص پيامبر در بيان تأويل "لا حول و لا قوه الا بالله " فرمود:

لا حول عن معاصي الله إلا بعصمة الله ولا قوة لنا على طاعة الله إلا بعون الله؛ (1)

هيچ کس ار معصيتي رو بر نمي گرداند مگر به عصمت خدايي و طاعتي به جا نمي آورد ، مگر به قدرت خدايي.

پس با اين که وقتي به انجام کاري وعده مي دهي، مد نظرت اين است که به توفيق و ياري و عنايت خدا آن کار را انجام مي دهي و به عصمت و نگهداري خدا از ظلم و بدي رو بر مي گرداني، با اين وجود ادب عبوديت و بندگي را در بالاترين درجه رعايت کن و به هنگام وعده دادن آن را به مشيت خدا معلق بگردان.

مشرکان مکه به تعليم يهود مدينه از پيامبر سؤال هايي پرسيدند تا به خيال خودشان پيامبر نتواند جواب بدهد و رسوا گردد. پيامبر هم مطابق معمول که جواب ها را از خدا مي گرفت و به آنان ابلاغ مي کرد، به آنان وعده داد که فردا جواب خواهم داد. معلوم بود که ايشان با تکيه بر عنايت خدا و وحي ، چنين وعده اي داده و به هيچ وجه به توان خود اعتماد نکرده، ولي در کلام، وعده را معلق بر مشيت خدا نکرد،چون هنوز چنين دستور و تعليمي به او داده نشده بود . خداوند براي تعليم و تاديب او و ياران مؤمنش ابتدا براي چند روزي وحي را  قطع کرد و بعد وحي فرستاد . او را تعليم داد که هر گاه وعده اي مي دهي حتي در لفظ آن را به مشيت خدا معلق گردان. پيامبر بلافاصله بعد از نزول اين آيه در مورد وعده اي که داده بود، تعليق به مشيت را ياد کرد  (2) . از آن به بعد رسول خدا مطابق اين تعليم و دستور خدا عمل نمود.

اما قسمت دوم آيه که مي فرمايد: «و اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسِيت»معنايش اين است که اگر فراموش کردي يا مؤمنان فراموش کردند ، بعد از يادآوري ،خدا را ياد کنيد و تعليق به مشيت را بگوييد.

اين که پيامبر چون مخاطب اصلي وحي است، به چنين خطاب هايي مخاطب مي شود، به معناي اين نيست که در مورد ايشان اين اتفاق ها مي افتد، بلکه او آينه امت است . امت در آينه او مخاطب مي شوند،و گرنه در سوره اعلي آمده كه به كمك و مدد ما هرگز فراموش نمي كني ( سنقرئك فلا تنسي ).

 مشابه اين خطاب ها در قرآن فراوان است، از جمله:

َلَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرينَ؛ (3)

اگر مشرك شوى، تمام اعمالت تباه مى‏شود و از زيانكاران خواهى بود!

ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى‏ شَريعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ؛ (4)

سپس تو را بر شريعت و آيين حقّى قرار داديم. از آن پيروى كن. از هوس هاى كسانى كه آگاهى ندارند، پيروى مكن.

وَ لا تَطْرُدِ الَّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُريدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَيْكَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمينَ ؛(5)

 كسانى را كه صبح و شام خدا را مى‏خوانند، و جز ذات پاك او نظرى ندارند، از خود دور مكن! نه چيزى از حساب آن ها بر توست، و نه چيزى از حساب تو بر آنان! اگر آن ها را طرد كنى، از ستمگران خواهى بود!

َلا تَعْدُ عَيْناكَ عَنْهُمْ تُريدُ زينَةَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً؛ (6)

 هرگز به خاطر زيورهاى دنيا، چشمان خود را از آن ها برمگير!  از كسانى كه قلب شان را از ياد خود غافل ساختيم، اطاعت مكن! همان ها كه از هواى نفس پيروى كردند، و كارهاي شان افراطى است.

بنا بر اين آيه 23 و 24 سوره کهف در مقام تعليم و تربيت رسول خدا و ياران مؤمن به ايشان است . پيامبر بعد از اين دستور هيچ گاه تعليق وعده اش به مشيت خدا را فراموش  نکرد تا بگوييد با عصمت منافات دارد. اگر فراموش هم کند ، فراموشي در امر فردي با عصمت منافات ندارد ،زيرا گناه نبوده و به امر نبوت ايشان هم خللي وارد نمي کرد.

در اين گونه آيات مخاطب پيامبر است اما مراد امت هستند، مانند آيه: و لا تقل لهما اف ....(7)به پدر و مادر اف نگو... در حالي كه همه مي دانيم زمان نزول قرآن، والدين رسول خدا در قيد حيات نبودند، پس مراد در آيه امت هستند.

پي نوشت ها:

1. ابن شعبه حراني ، تحف العقول ،چ دوم ، قم ، انتشارات اسلامي ، 1404 ق ، ص 468.

2.الميزان ، علامه طباطبايي، ترجمه موسوي همداني ،چ پنجم ، قم ، دفتر انتشارات اسلامي، 1374 ش ، ج 13 ، ص 381 به نقل از درالمنثور سيوطي ، ج 4، ص 217.

3. زمر (39) آيه 65.

4. جاثيه (45) آيه 18.

5. انعام (6) آيه 52.

6. کهف (18) آيه 28.

7.اسراء( 17 ) 23.

واژه ذنب هميشه به معناي مخالفت با امر مولوي و ترك واجب و ارتكاب حرام نيست ،بلكه به معناهاي ديگر هم به كار مي رود.  علامه طباطبايي در تفسير الميزان مي نويسند:

"ذنب" سه گونه تصور مي شود:

يك ، ذنب قانوني(وضعي)در جايي كه  قانوني وضع شده و مخالفتش حرام است. (گناه شرعي كه با عصمت منافات دارد ، به همين معنا است يعني مخالفت با قانون و امر و نهي خدا)

دو ، ذنب اخلاقي و آن اين است كه انسان عملي را مرتكب شود كه با مكارم اخلاقي منافات داشته باشد ،‌هر چند كه از نظر شرعي حرام نباشد ،يعني عملي كه آثار وضعي نامطلوبي در روح انسان باقي مي گذارد .(اين گناه هم با مقام عصمت منافات دارد)

سه ، بالاتر از اين دو ، ذنبي است  در مقام محبت كه تخلف از قانون نيست و موجب رذيلت اخلاقي هم نمي شود ، ولي مقتضاي مقام محبت نيست ،زيرا اقتضاي محبت اين است كه دوستدار نسبت به محبوب ،كمال انقياد و اطاعت را داشته باشد . تمام توجهش به محبوبش باشد . در هيچ حالي از او غفلت نكند . همّش اين باشد كه ببيند خواسته محبوبش چيست؟ آن را انجام دهد و اصلا توجهي به غير محبوبش نداشته باشد.

پيامبران ديني و اولياي الهي اگر تخلفي از مقتضاي اين مقام انجام دهند و توجهي به غير محبوب شان كنند، با اين كه مستحق كيفر نمي شوند و گناه اصطلاحي نكرده اند، ولي چون از مقام قرب دور مي شوند ،آن را براي خود گناه و سنگين تر از دو گناه قبل تلقي مي كنند و در مقام استغفار از آن گناه بر مي آيند.

بنا بر اين نسبت دادن گناه به پيامبران يا اولياي الهي به معناي ارتكاب محرمات عمومي (و ارتكاب حرام و ترك واجب و محرمات اخلاقي ) كه ترك آن وظيفه همه مردم است ، نيست ،  بلكه معنايي  است مخصوص خود آن مقام و براي شخصي كه به آن درجه از بينش رسيده است . به مقامي رسيده كه انتظاري فوق العاده از او مي رود و كارهايي كه براي ديگران جايز و مباح و چه بسا پسنديده است ، براي او گناه و ناپسند مي شود . حتي چنين گناهي (با اين كه ترك واجب و ارتكاب حرام و رذيله اخلاقي  نيست) چه بسا عظمتش بيش از محرماتي باشد كه مردم مرتكب مي شوند . معصوم اگر مرتكب چنين ذنبي (ذنب در مقام محبت)شود ،بيش تر از يك نفر عامي كه محرمات عادي را مرتكب مي شود، احساس گناه مي كند. خداوند هم بيش از گناه فرد عادي بر او سخت مي گيرد:«حسنات الابرار سيئات المقربين" .نيكي هاي ابرار براي مقربين گناه محسوب ميشود

پيامبر اسلام افضل انبيا بودند . بي شك بالاترين قرب را داشتند .لازمه بالاترين مقام اين است كه وظايف سنگين تري داشته باشد .ايشان ترسان بودند كه از عهده آن وظايف برنيايند .

كوچك ترين توجه به غير خدا را گناه محسوب مي كردند . روزي هفتاد بار استغفار مي كردند. بنا بر اين منظور از گناه ، انجام محرمات شرعي و يا حتي مكروهات نيست ، بلكه انجام كارهايي است كه با مقام محبت منافات دارد.(1)

اين مراتب ذنب و گناه است به تناسب مراتب افراد و مراتب تخلف.

اما گاهي كاري به هيچ كدام از جهات فوق "گناه و ذنب " نيست ،ولي جامعه با توجه به اعتقادات و اخلاق و قانون حاكم آن كار را "ذنب و گناه" مي شمارد.

در داستان حضرت موسي عليه السلام آمده است كه يك فرد قبطي ظالم را كه با يكي از بني اسرائيل مظلوم و مقهور درگير شده بود ،به قتل رسانيد . به همين جهت از مصر فرار كرد. هنگامي كه از طرف خدا، مامور به دعوت فرعونيان شد، عرض كرد: «ولهم علي ذنب فاخاب ان يقتلون‏» (2)

اين كه حضرت فرموده : «و لهم علي ذنب‏»(نفرمود لله علي ذنب )  طبق نظر فرعونيان گفته و منظور اين است كه ايشان مرا قاتل و گنهكار مي‏دانند و مي‏ترسم كه به عنوان قصاص مرا بكشند.

جمله "ليغفر لك الله ما تقدم من ذنبك و ماتأخر"(3) نيز همين گونه است ،يعني با فتح مكه همه گناهان گذشته و آينده تو از نظر مشركان ، بخشيده شد  . خدا ديگر گناهي در نظر آنان براي تو نگذاشته است.علامه طباطبايي ذيل اين آيه شرح مي دهد:

قيام رسول خدا(ص) به دعوت مردم و نهضت  حضرت عليه كفر، قبل از هجرت و ادامه آن تا بعد از هجرت در مدينه و جنگ هايي كه بعد از هجرت با مشركان به راه انداخت ،  داراي آثار شوم و دردآور و مصداقي براي كلمه «ذنب» در نظر مشركان بود . معلوم است كه كفار قريش تا وقتي  كه شوكت و نيروي خود را محفوظ داشتند، هرگز پيامبر(ص) را مشمول مغفرت خود قرار نمي دادند. خون هايي كه از بزرگان آنان ريخته شده بود، از ياد نمي بردند . تا از راه انتقام و محو رسم و سنت پيامبر(ص) كينه هاي خود را تسكين نمي دادند، دست بردار نبودند. اما خدا با فتح مكه و يا فتح حديبيه - كه آن نيز منتهي به فتح مكه شد - شوكت و نيروي كفار قريش را از آنان گرفت . در نتيجه گناهاني كه رسول خدا(ص) در نظر مشركان داشت، پوشانيد و  حضرت را از شر قريش ايمني داد.

پس مراد از كلمه «ذنب» تبعات بد و آثار خطرناكي است كه دعوت رسول الله(ص) از ناحيه كفار و مشركان به بار مي آورد . اين آثار از نظر لغت «ذنب» است كه در نظر آنان، حضرت را مستحق عقوبت مي ساخت؛ همچنان كه موسي(ع) در جريان كشتن آن جوان قبطي، خود را گناهكار معرفي نمود: «و لهم علي ذنب فاخاف ان يقتلون». اين معناي گناهان گذشته (ما تقدم من ذنبك) رسول(ص) است.

اما گناهان آينده «ما تأخر» عبارت است از خون هايي كه بعد از هجرت از بزرگان قريش ريخت.  اما مغفرت خدا نسبت به گناهان  حضرت، عبارت است از پوشاندن آن ها و ابطال عقوبت هايي  كه به دنبال دارد؛ يعني، قدرت، شوكت و عظمت كفار قريش را از آنان گرفت. مويد اين معنا، جمله «و يتم نعمته عليك... و ينصرك الله نصراً عزيزاً»است.

حضرت رضا(ع)  مي فرمايد: در نظر مشركان عرب هيچ كس گناهكارتر و گناهش عظيم تر از رسول خدا(ص) نبود؛ براي اين كه آن ها 360 خدا داشتند . رسول خدا  همه آن ها را از خدايي انداخت و مردم را به اخلاص خواند. اين در نظر آن ها بسيار سنگين و عظيم بود و گفتند :« آيا آن همه خدا را يكي كرده ، خيلي شگفت آور است. بزرگان شان براي تحريك مردم به راه افتادند كه برخيزند و از خدايان دفاع كنيد كه اين وظيفه اي است مهم، ما چنين چيزي را در هيچ كيشي نشنيده ايم . اين جز سخني خود ساخته نيست».

اين جا است كه وقتي خدا مكه را براي پيامبرش فتح كرد، مي فرمايد: «انا فتحنا لك فتحاً مبيناً....»؛يعني،  فتح آشكار را برايت كرديم تا ديگر در صدد آزارت بر نيايند . همين طور هم شد. بعد از فتح مكه عده اي مسلمان شدند و برخي از مكه فرار كردند . كساني كه ماندند، قدرت بر انكار توحيد نداشتند و با دعوت مردم آن را مي پذيرفتند. پس با فتح مكه گناهاني كه رسول خدا(ص) نزد مشركان مكه داشت، آمرزيده شد؛ يعني، ديگر نتوانستند دست از پا خطا كنند. (4)

 دقت در آيه اول و دوم مويد مطالب فوق است . اگر ذنب را به معناي گناهي كه در ذهن ماست بگيريم، هيچ تناسبي بين آيه اول و دوم نيست .مي فرمايد ما پيروزي آشكاري را نصيب تو كرديم تا گناهان تو را ببخشيم .ما به تو نعمت  پيروزي داديم تا گناه تورا ببخشيم .آگر ذنب به معناي گناه در نزد ما بود بايد بفرمايد ما به تو بلا يا مشكلات داديم تا كفاره گناه تو شود 

مطلب ديگر اين كه ده ها آيه در قرآن داريم كه عصمت پيامبر را به طور صريح  اثبات مي كند . اين آيه اجمال دارد . اجمال اين آيه هم با صراحت آيات ديگر بر طرف مي شود .

پي نوشت ها:

1. طباطبايي ، الميزان ، ترجمه موسوي همداني ، پنجم ، قم ، انتشارات اسلامي ، 1374 ش ، ج6 ، ص 522- 524.

2.شعراء (26) آيه 14.

3. فتح (48) آيه 2.

4. ترجمه الميزان ،  ج18 ، ص 382.

اگر به كل آيات اين واقعه ( كهف (18) آيه 60-72)  دقت كنيد ، جواب روشن است.

بنا بر آيات فوق و روايات تفسيري كه در شرح آنها وارد شده، حضرت موسي به وحي خبردار مي شود كه بنده اي از بندگان خدا به درجات والايي از علم و معرفت رسيده و برگزيده خدا شده است و مآمور مي شود او را يافته و از او تعليم بگيرد:

«فَوَجَدا عَبْداً مِنْ عِبادِنا آتَيْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً قالَ لَهُ مُوسي‏ هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلي‏ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً؛ (در آن جا) بنده‏اي از بندگان ما را يافتند كه رحمت (و موهبت عظيمي) از سوي خود به او داده، و علم فراواني از نزد خود به او آموخته بوديم. موسي به او گفت: آيا از تو پيروي كنم تا از آنچه به تو تعليم داده شده و مايه رشد و صلاح است، به من بياموزي؟».

حضرت خضر بنده برگزيده خدا بود كه مأموريت هاي ويژه داشت كه اسرار آن پنهان بود و طبيعي بود كه هر كس از آن اسرار پنهان خبر نداشته باشد ، چه بسا كار او را ظلم و ستم يا قبيح و لغو بداند و اگر مؤمن و غيور باشد تحمل نكرده و بر او اعتراض كند و او هم ناچار بايد او را قانع كند و وقت گذاشتن براي قانع كردن او ، او را از وظايفش باز خواهد داشت از اين رو در جواب تقاضاي حضرت موسي مي فرمايد:

«قالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطيعَ مَعِيَ صَبْراً وَ كَيْفَ تَصْبِرُ عَلي‏ ما لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْراً؛ گفت: «تو هرگز نمي‏تواني با من شكيبايي كني! و چگونه مي‏تواني در برابر چيزي كه از رموزش آگاه نيستي شكيبا باشي؟!».

دقت كنيد؛ حضرت خضر قاطعانه به حضرت موسي مي گويد: تو نمي تواني صبر كني ! زيرا تو مؤمن و غيور هستي و در مقابل كاري كه به ظاهر و به نظرت خلاف شرع و ظلم و قبيح يا لغو است  و وجهش و سرّ پنهانش را نمي داني ، نمي تواني چشم بر بندي و اعتراض نكني .

حضرت موسي هم مي گويد:

«قالَ سَتَجِدُني‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِراً وَ لا أَعْصي‏ لَكَ أَمْراً؛ (موسي) گفت: «به خواست خدا مرا شكيبا خواهي يافت و در هيچ كاري مخالفت فرمان تو نخواهم كرد!».

دقت كنيد حضرت در اينجا وعده قطعي بر صبر نداده بلكه مي گويد اگر خدا بخواهد مرا صابر خواهي يافت و سعي خواهم كرد تا بتوانم تحمل كنم و از اعتراض خودداري ورزم.

حضرت خضر هم مي گويد پس اگر كاري به نظرت خلاف و ظلم آمد صبر كن تا به وقت خودم توضيح دهم:

«قالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَني‏ فَلا تَسْئَلْني‏ عَنْ شَيْ‏ءٍ حَتَّي أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرا؛ (خضر) گفت: «پس اگر مي‏خواهي بدنبال من بيايي، از هيچ چيز مپرس تا خودم (به موقع) آن را براي تو بازگو كنم».

با اين اوضاع وقتي در اولين اتفاق موسي مي بيند كه او كشتي سالم ديگران را معيوب كرده و در مال آنان تصرف ظالمانه نموده ، اين كار را شرعي نمي بيند و سكوت بر آن را مورد رضاي خدا نمي شمارد و بر خود فرض مي بيند كه فرياد اعتراض بلند كند. سكوت در اين شرايط نه بر او و نه بر هيچ كس ديگر جايز نيست و نهي از منكر واجب است. (1)

او وعده داده كه اگر خدا بخواهد سكوت كند و خدا سكوت در برابر ظلم را نمي خواهد و او هم وعده سكوتي كه مورد رضاي خدا نباشد ، نداده است از اين رو وقتي كه كار خضر را مي بيند كه به فهم او ظلم و مورد قهر خداست ، وعده اي كه داده بي اهميت مي شمارد و ناديده مي انگارد و وظيفه خودش مي بيند كه فرياد بزند و از اين بي اهميتي به وعده اي كه داده و توجه نكردن به آن تعبير به "فراموشي" شده است (2) و  وقتي خضر به او وعده اش را يادآوري مي كند كه بايد تا زماني كه خودم توضيح دهم، صبر مي كردي ، راضي از نهي از منكري كه كرده ، مطمئن مي شود كه خضر حتما توجيه قانع كننده اي دارد از اين رو از عجله خود عذر مي خواهد:

«قالَ لا تُؤاخِذْني‏ بِما نَسيتُ وَ لا تُرْهِقْني‏ مِنْ أَمْري عُسْرا؛ (موسي) گفت: «مرا بخاطر اين فراموشكاريم مؤاخذه مكن و از اين كارم بر من سخت مگير!».

حضرت موسي گر چه پيامبر اولو العزم است اما خضر از راز و رمز هايي از خلقت آگاه و به علومي رسيده كه حضرت موسي از آن محروم است و منعي ندارد كه در عين اين كه حضرت موسي پيامبر اولو العزم است و كسي در زمينه اي ديگر بر او پيشي گرفته و وي براي تعليم از او به محضرش مشرف شود. جمله حضرت موسي به خضر بر اين علم خاص خضر دلالت دارد:

«هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلي‏ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً ؛ آيا از تو پيروي كنم تا از آنچه به تو تعليم داده شده و مايه رشد و صلاح است، به من بياموزي؟».

پس اعتراض حضرت موسي با عصمت او منافات ندارد زيرا كاري ديده كه به ظاهر خلاف شرع بوده و وجهش را نمي دانسته است و موظف به نهي از منكر بوده است. اگر كار او خلاف و گناه و منافي با عصمت بود ، خدا و خضر او را بر اصل نهي از منكر توبيخ مي كردند در حالي كه خدا داستان موسي را براي الگو بودنش آورده و هيچ جا هم او را به خاطر اعتراض تقبيح نكرده است. شيطان هم بر او تسلط نداشته كه عهدي كه داده از خاطرش ببرد بلكه اهميت نهي از منكر ، او را به بي توجهي نسبت به عهدي كه داده بود ، واداشت؛ در عين اين كه او از اول هم عهد به ترك نهي از منكر نداده بود بلكه قبول كرده بود كه تا حضرت خضر توضيح نداده ، سخني نپرسد و اعتراض را تا آن وقت به تأخير بيندازد.

خلاصه آن كه حضرت موسي مامور به ظاهر است و براساس شريعت خود قضاوت مي كند كه قصاص قبل از جنايت درست نيست؛ اما حضرت خضر مامور به باطن بوده است.

پي نوشت ها:

1. ملا حويش آل غازي ، بيان المعاني ، دمشق ، مطبعه الترقي ، 1382 ق ، ج‏4، ص، 193.

2. سيد عبد الحسين طيب ، أطيب البيان في تفسير القرآن، تهران ، انتشارات اسلام ، 1378 ش ، ج‏8، ص 386. 

چند قرن بود كه بني اسرائيل توسط فرعون و قبطيان به بردگي و بيگاري گرفته شده ،قبطيان فرزندان پسر آنان را مي كشند و دختران شان را براي خدمتكاري و توليد نسل و...، زنده نگه مي دارند:

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعاً يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيي‏ نِساءَهُمْ إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ؛ (1)

فرعون در زمين بزرگي طلبيد و اهل زمين را متفرق كرد . گروهي را به استضعاف كشاند و پسران شان را مي كشت . زنان شان را زنده نگه مي داشت و او از فسادگران بود.

فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ؛(2)

قبطيان گفتند:آيا به اين دو(موسي و هارون) ايمان آوريم ،در حالي كه قوم آن دو بردگان مطيع ما هستند.

وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَني‏ إِسْرائيلَ؛(3)

موسي گفت: اين كه بني اسرائيل را به بردگي گرفته اي، نعمتي است كه بدان بر من منت مي گذاري؟

آيات بالا صراحت دارد كه قبطيان ظالم و بني اسرائيل مظلوم بودند كه فرعون و فرعونيان آنان را به بردگي گرفته و از هيچ ستمي بر آنان دريغ نمي ورزند و...

حالا موسي كه در كاخ بزرگ شده و به عنوان فرزند فرعون شناخته مي شود ، روزي مخفيانه از قصر خارج شده و به شهر مي آيد . مي بيند كه مظلومي اسرائيلي با ظالمي قبطي دست به گريبان هستند . معلوم است كه  مظلوم اسرائيلي به ظلم اعتراض كرده و ظالم براي سركوب او آمده و حالا دست به گريبان هستند .قبطي نه دشمن  اسرائيلي درگير، بلكه دشمن همه اسرائيليان از جمله موسي است كه اسرائيلي مي باشد و هنوز نسبش مشخص نيست.

وَ دَخَلَ الْمَدينَةَ عَلي‏ حينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِهِ عَلَي الَّذي مِنْ عَدُوِّهِ (4)

فرياد كمك طلبي اسرائيلي مظلوم و توسري خور، بلند است. موسي چون جوانمرد است و نمي تواند ظلم را تحمل كند، با قبطي در گير مي شود و يك مشت به او مي زند كه قبطي مي ميرد.

موسي از  اقدام خود چون عمل صالح و دفاع از مظلوم و دفع ظلم است، ناراحت نيست . ذات اين عمل صالح و ارزشمند و جهاد با دشمنان خدا است اما عوارض ناخوشايندي در پي دارد . موسي با توجه به اين عوارض اقدام به آن را تسويل شيطان مي نامد ،زيرا مي داند كه با توجه به اين اقدام بايد آواره شود و از مصر فرار كند و بي پناه و بي ياور سر به بيابان نهد و در معرض تلف واقع شود . شيطان زمينه هايي پيش مي آورد تا اولياي خدا را گرفتار سختي و گرفتاري سازد. شايد در اين فتنه ها و سختي ها شكست بخورند.

او ترسان از برخوردي است كه قبطيان با او خواهند كرد . از اين رو به قصر باز نمي گردد. روز بعد دوباره همان اسرائيلي را با ظالمي ديگر دست به گريبان مي بيند . موسي او را توبيخ مي كند كه بدون عده و ياور و بدون ايجاد زمينه ، با ظالمان در افتادن، كار غلطي است . بعد مي خواهد با  قبطي ظالم درگير شود كه فرياد او بلند شده و موسي و قتل ديروز را افشا مي كند . در اين بين مؤمن فرعوني از قصر دوان دوان مي رسد و موسي را خبر مي دهد كه درباريان حكم اعدامش را ظالمانه و بدون محكمه و بدون شنيدن دفاع وي صادر كرده اند . او بايد فرار كند . موسي هم فرار كرده و بدون اين كه از اقدامش كه به قتل ظالمي قبطي منجر شده ،پشيمان باشد، به درگاه خدا رو كرده و از خدا مي خواهد وي را از عواقب ناگوار اين اقدام نجات دهد . خدا هم دعايش را اجابت مي كند.

بنا بر اين اقدام موسي  دفاع از مظلوم و دفع ظلم بود كه منجر به قتل شد . موسي هيچ وقت از اين اقدام پشيمان نشد و آن را گناه ندانست كه از آن توبه كند  بلكه اعلام كرد :خدايا! به شكرانه قدرتي كه به من داده اي ،قسم مي خورم و با خود عهد مي بندم كه هيچ گاه پشتيبان ستمكاران نباشم.(5)  خدا هم هيچ جا  كار او را قتل انسان بي گناه و ظلم نشمرد.

بله او اين زمينه و پيشامد را كار شيطان شمرد تا او را به رنج و سختي اندازد تا شايد او ببرد و از ادامه مسير حق باز ماند.

اشاره  در جمله ( هذا من عمل الشيطان ) دعوا و نزاع است، يعني اين دعوا و به جنگ يك انسان بي گناه آمدن از عمل شيطان است ،نه كشتن و فعل من .

پي نوشت ها:

1. قصص(28)آيه4.

2.مؤمنون(23)آيه47.

3.شعراء(26)آيه22.

4.قصص،آيه 15.

5.همان،آيه17.

در سوره اعلي خداوند خطاب به پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: «سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي‏ إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفي‏»(1)؛ و ما به زودي قرآن را بر تو قرائت مي كنيم و هرگز فراموش نخواهي كرد، مگر آنچه را خدا بخواهد كه او آشكار و پنهان را مي داند.

اين آيه شريفه در مورد نزول قرآن و وحي است و به پيامبر اكرم(ص) دلداري مي دهد كه نگران فراموش كردن آيات الهي مباش و هنگام نزول وحي عجله نكن آنكس كه اين آيات را براي هدايت انسان ها بر تو فرستاده هم او حافظ و نگهبان آنها است. او نقش اين آيات را در سينه تو ثابت مي دارد به طوري كه هرگز آنها را فراموش نكني.(2)

بنابراين اين آيه شريفه عصمت پيامبر اكرم(ص) در زمينه دريافت و تبليغ وحي را اثبات مي كند و تمام علماي شيعه و بيشتر اهل سنت پيامبر اكرم(ص) را در اين زمينه معصوم مي دانند. زيرا اگر در زمينه دريافت و تبليغ وحي ايشان معصوم نباشند، اصل نزول قرآن و وحي الهي خدشه دار مي شود و اين مطلب با حكمت و غرض الهي از نزول قرآن نمي سازد.

اما درباره اينكه قلمرو عصمت پيامبران الهي و به خصوص پيامبر اسلام(ص) تا چه اندازه است بين طوايف مسلمين اختلاف است، شيعه اثناعشري معتقدند كه پيامبران از آغاز تولد تا پايان عمر از همه گناهان اعم از كبيره و صغيره معصومند و حتي از روي سهو و نسيان هم گناهي از ايشان سر نمي زند، ولي بعضي طوايف ديگر عصمت انبيا را تنها از كبائر مي دانند و بعضي ديگر از هنگام بلوغ و برخي از هنگام نبوت و از بعضي طوايف اهل سنت نقل شده كه اساسا منكر عصمت انبيا شده اند و صدور هر گناهي را از ايشان حتي در زمان نبوت هم ممكن پنداشته اند.(3)

بنابراين متاسفانه برخي از اهل سنت سهو و نسيان رسول خدا(ص) را قبول دارند، چه در زمينه وحي و چه در زمينه هاي ديگر غير از دريافت و حي و تبليغ  وحي همانطور كه بعضي ديگر قائلند كه حتي گناه هم از ايشان سر مي زند.

پي نوشت ها:

1. اعلي(84) آيات6و7.

2. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، انتشارات اسلاميه، ج26، ص393.

3. مصباح، محمد تقي، آموزش عقائد، چاپ و نشر بين الملل، ص197.

پيامبراني كه نامشان در قرآن ذكر شده عبارتند از:

1. آدم

2. ادريس

3. نوح

4. هود

5. صالح

6. اسماعيل صادق الوعد(مريم(19)ايه54-55)

7. شعيب        

8. ايوب

9. ذو الكفل

10. الياس

11. اليسع

12. يونس

13. ابراهيم

14. لوط

15 اسماعيل بن ابراهيم

16. اسحاق

17. يعقوب

18. يوسف

19. موسي

20. هارون

21. داوود

22. سليمان

23. زكريا

24. يحيي

25. عيسي

26. عزیر

27.پیامبر اسلام ،محمد صلی الله علیه وآله

پيامبراني نيز هستند كه در قرآن مجيد به آنان اشاره شده ولی نامشان ذکرنشده است ، مانند: «اشموئيل » در آيه 248  بقره ، «ارميا» در آيه 259  بقره ، «يوشع » در آيه 60  كهف ، «خضر» در آيه 65  كهف .

در بعض روايات هم ذوالقرنين و لقمان پيامبر شمرده شده اند . 

آيه اي در قرآن كه به نام لوط معروف و مشهور باشد وجود ندارد ولي در قرآن مجيد 27 بار كلمه لوط تكرار شده است  كه ما فقط به سه آيه اشاره مي كنيم.(1)

 1- وَ لُوطاً آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً  (2)                       

 2 -وَ أَدْخَلْناهُ فِي رَحْمَتِنا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ(3) 

 3- وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ (4)  

پي نوشت ها:

1.دانشنامه قرآن، بهاء‌الدين خرمشاهي، نشر ناهيد، تهران،1377 ش، ج 2، واژه لوط؛ قرشي سيد علي اكبر،قاموس قرآن، ناشر: دار الكتب الإسلامية، تهران، 1371ش،نوبت ششم، ج‏6، ص 215.

2.انبياء(21) آيه74.

3.صافات(37) آيه133.

4.همان، آيه 75.

ابتدا مناسب است از باب تيمن و تبرك آيات شريفه مورد نظر ذكر و سپس پاسخ به صورت كوتاه شروع شود.

خداي متعال فرمود:

"وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ لِأَبيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ في‏ ضَلالٍ مُبينٍ"

"وَ كَذلِكَ نُري إِبْراهيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنينَ"

"فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأي‏ كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلينَ"

"فَلَمَّا رَأَي الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِني‏ رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ"

"فَلَمَّا رَأَي الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ يا قَوْمِ إِنِّي بَري‏ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ"

"إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ"

و ابراهيم پدرش آزر را گفت: آيا بتان را به خدايي مي‏گيري؟ تو و قومت را به آشكارا در گمراهي مي‏بينم.

بدين سان به ابراهيم ملكوت آسمانها و زمين را نشان داديم تا از اهل يقين گردد.

چون شب او را فروگرفت، ستاره‏اي ديد. گفت: اين است پروردگار من. چون فرو شد، گفت: فرو شوندگان را دوست ندارم.

آن گاه ماه را ديد كه طلوع مي‏كند. گفت: اين است پروردگار من. چون فروشد، گفت: اگر پروردگار من مرا راه ننمايد، از گمراهان خواهم بود.

و چون خورشيد را ديد كه طلوع مي‏كند، گفت: اين است پروردگار من، اين بزرگتر است. و چون فروشد، گفت: اي قوم من، من از آنچه شريك خدايش مي‏دانيد بيزارم،

من از روي اخلاص روي به سوي كسي آوردم كه آسمان ها و زمين را آفريده است، و من از مشركان نيستم. (1) 

در مقدمه  پاسخ مختصري از موقعيت ويژه اين پيامبر بزرگ خدا  بيان مي كنيم :

حضرت ابراهيم از جمله پيامبران بزرگ و اولو العزم الهي بود كه به مشيّت و خواست خداي متعال در معرض امتحانات سخت و عجيبي قرار گرفت تا جايي كه حتي مامور به ذبح فرزندش اسماعيل شد، اما از عهده همه آن ها به خوبي بيرون آمد.

داستان حضرت ابراهيم در سوره هاي مختلف قرآن آمده كه هر كدام به فرازهايي از زندگاني پر عبرت ايشان اشاره مي كند به گونه اي كه در سوره بقره آيه اي وجود دارد مبني بر اين كه خداي متعال او را به كلماتي آزمود و مقصود از كلمات امتحانات سختي است كه آن حضرت از عهده آن به خوبي بر آمد

خداي متعال فرمود:

"وَ إِذِ ابْتَلي‏ إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي‏ قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ" ( 2)

 (به خاطر آوريد) هنگامي كه خداوند، ابراهيم را با وسايل گوناگوني آزمود. و او به خوبي از عهده اين آزمايش ها برآمد. خداوند به او فرمود: من تو را امام و پيشواي مردم قرار دادم! ابراهيم عرض كرد: «از دودمان من (نيز اماماني قرار بده!) خداوند فرمود: پيمان من، به ستم كاران نمي‏رسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو كه پاك و معصوم باشند، شايسته اين مقام اند.(

از بررسي آيات قرآن و اعمال مهم و چشم گيري كه ابراهيم انجام داد و مورد تحسين خداوند قرار گرفت،استفاده مي‏شود كه مقصود از" كلمات"  كه خداوند ابراهيم را به آن آزمود)  وظايف سنگين و مشكل بوده كه خدا بر دوش ابراهيم گذارده بود. اين پيامبر مخلص، همه آن ها را به عالي ترين وجه انجام داد.دستورها عبارت بودند از:

بردن فرزند به قربانگاه و آمادگي جدي براي قرباني او به فرمان خدا! بردن زن و فرزند و گذاشتن آن ها در سرزمين خشك و بي آب و گياه مكه در جايي كه حتي يك نفر سكونت نداشت! قيام در برابر بت پرستان بابل و شكستن بت ها و دفاع بسيار شجاعانه در آن محاكمه تاريخي و قرار گرفتن در دل آتش، و حفظ خونسردي كامل و ايمان در تمام اين مراحل! مهاجرت از سرزمين بت پرستان و پشت پا زدن به زندگي خود و ورود در سرزمين هاي دور دست براي اداي رسالت خويش، و ...(3)

اما آن چه مربوط به سوال است اين كه چنين امتحان هاي سخت الهي موجب شد. حضرت آمادگي طي كردن مراحل توحيد را پيدا كند آن گونه كه در سوره انعام از آيه 74 تا آيه 79 به آن اشاره شده است كه حضرت در مقام استدلال و احتجاج با مشركين از آسان ترين راه هاي ممكن كه همان راه شناخت و پي بردن از آثار عظيم و مورد توجه مردم بت پرست آن روزگار، آنان را به خالق متعال( با استدلال هاي ساده اما منطقي) كه همان رسيدن به توحيد است، راهنمايي كرد

 و اما دلايل توحيدي ابراهيم پيامبر چگونه شكل گرفت؟

اگر بخواهيم هر آن چه در تفاسير و در توضيح اين مطلب آمده است را بيان كنيم، پاسخ بسيار طولاني خواهد شد. پس به طور خيلي مختصر به سر فصل هاي موضوع اشاره و دست يابي به تفصيل مطلب را به مراجعه به تفاسير ارجاع مي دهيم. 

از آنجا كه اين سوره جنبه مبارزه با شرك و بت پرستي دارد و روي سخن بيشتر در آن از بت پرستان است و براي بيدار ساختن آن ها از راه هاي مختلف استفاده شده، در اينجا به گوشه‏اي از سرگذشت ابراهيم قهرمان بت‏شكن اشاره كرده و منطق نيرومند او را در كوبيدن بت ها ضمن چند آيه به خاطر آورده است.

نخست  پدر (عموي) خود را مورد سرزنش قرار داد و به آنها چنين گفت: آيا اين بت هاي بي ارزش و موجودات بيجان را خدايان خود انتخاب كرده‏ايد.. چه گمراهي از اين آشكارتر كه انسان مخلوق خود را معبود خود قرار دهد.         

بعد از اين آيه در مسير استدلال حضرت تغيير اساسي ايجاد و نگاه استدلال، ملكوتي و آسماني مي شود

ايشان در تعقيب نكوهشي كه از بت ها داشت و دعوتي كه از آزر براي ترك بت پرستي نمود،در اين آيات، خداي متعال به مبارزات منطقي ابراهيم با گروه‏هاي مختلف بت پرستان اشاره كرده و چگونگي پي بردن او را به اصل توحيد از طريق استدلالات روشن عقلي شرح مي‏دهد.

نخست مي‏گويد: همانطور كه ابراهيم را از زيان هاي بت پرستي آگاه ساختيم هم چنين مالكيت مطلقه و تسلط پروردگار را بر تمام آسمان و زمين به او نشان داديم

اين آيه گويا اجمالي از تفصيلي است كه در آيات بعد درباره مشاهده وضع خورشيد و ماه و ستارگان و پي بردن از غروب آنها به مخلوق بود نشان آمده است.

و در پايان همين آيه مي‏فرمايد: هدف ما اين بود كه ابراهيم اهل يقين گردد.

شك نيست كه ابراهيم  به يگانگي خدا يقين استدلالي و فطري داشت. اما با مطالعه در اسرار آفرينش، اين يقين به سر حد كمال رسيد.

در آيات بعد اين موضوع به طور مشروح بيان شده و استدلال ابراهيم از افول و غروب ستاره و خورشيد بر عدم الوهيت آنها روشن مي‏شود.

نخست مي‏گويد: هنگامي كه پرده تاريك شب جهان را در زير پوشش خود قرار داد، ستاره‏اي در برابر ديدگان او خودنمايي كرد، ابراهيم صدا زد اين خداي من است؟! اما هنگامي كه آن ستاره غروب كرد، با قاطعيت تمام گفت: من هيچ گاه غروب كنندگان را دوست نمي‏دارم و آنها را شايسته عبوديت و ربوبيت نمي‏دانم.

 بار ديگر چشم بر صفحه آسمان دوخت اين بار قرص ماه با فروغ و درخشش دلپذير خود بر صفحه آسمان ظاهر شده بود هنگامي كه ماه را ديد، صدا زد اين است پروردگار من؟ اما سرانجام ماه به سرنوشت همان ستاره گرفتار شد و چهره خود را در پرده افق كشيد، ابراهيم حق طلب گفت: اگر پروردگار من مرا به سوي خود رهنمون نكند، در صف گمراهان قرار خواهم گرفت.

در اين هنگام شب به پايان رسيده و خورشيد از افق مشرق سر برآورده بود،همين كه چشم حقيقت بين ابراهيم بر نور خيره‏كننده آن افتاد، صدا زد خداي من اين است؟! اينكه از همه بزرگ تر و پرفروغ تر است! اما با غروب آفتاب و فرو رفتن قرص خورشيد ابراهيم آخرين سخن خويش را ادا كرد و گفت: اي جمعيت، من از همه اين معبودهاي ساختگي كه شريك خدا قرار داده‏ايد، بيزارم

اكنون كه فهميدم در ما وراي اين مخلوقات متغير و محدود و اسير چنگال قوانين طبيعت خدايي است قادر و حاكم بر نظام كاينات، من روي خود را به سوي كسي مي‏كنم كه آسمان ها و زمين را آفريد و در اين عقيده خود كمترين شرك راه نمي‏دهم، من موحد خالصم و از مشركان نيستم.(4) 

اين بود خلاصه استدلال ساده، اما محكم و خلل ناپذير حضرت در نشان دادن مراحل توحيد كه از راه بسيار ساده و عوام فهم، مردم آن روزگار را به معبود خويش رهنمون كرد.

اضافه بر اين در ديگر تفاسير نوشته شده است :

 ابراهيم با ديدن ملكوت آسمان‏ها و زمين، بيشتر با سنّت، خلقت، حكمت و ربوبيّت الهي آشنا شد. به فرموده‏ي امام باقر عليه السلام خداي متعال به چشم ابراهيم عليه السلام، قدرت و نوري بخشيد كه عمق آسمان‏ها و عرش و زمين را مشاهده مي‏كرد.

ابراهيم بعد از رسيدن به يقين كه عالي‏ترين درجه‏ي ايمان است،به استدلال روي آورد، پس چون شب بر او پرده افكند، ستاره‏اي ديد و گفت: اين پروردگار من است.

پس چون غروب كرد، گفت: من زوال پذيران را دوست ندارم.

توضيح اين كه:

در زمان ابراهيم عليه السلام ستاره‏ پرستي رايج بوده و ستاره را در تدبير هستي مؤثّر مي‏پنداشتند.

سؤال: آيا پيامبر بزرگي همچون حضرت ابراهيم حتّي براي يك لحظه مي‏تواند ستاره يا ماه و يا خورشيد را بپرستد؟

پاسخ: مجادله و گفتگوي حضرت ابراهيم با مشركان، از باب مماشات و نشان دادن نرمش در بحث، براي رد عقيده‏ي طرف است، نه اينكه عقيده‏ي قلبي او باشد زيرا شرك با عصمت منافات دارد. گفتن كلمه‏ي "يا قَوْمِ" در دو آيه‏ي بعد نشانه‏ي مماشات در گفتن "هذا رَبِّي"                    

 است، به همين دليل وقتي غروب ماه و خورشيد را مي‏بيند، مي‏گويد: من از شرك شما بيزارم، و نمي‏گويد از شرك خودم

به علاوه در آيه‏ي قبل خوانديم كه خداوند، ملكوت آسمان‏ها و زمين را به ابراهيم نشان داد و او به يقين رسيد و آغاز اين آيه با حرف "فاء" شروع شد، يعني نتيجه آن ملكوت و يقين اين نوع استدلال بود.

موجودي كه طلوع و غروب دارد، محكوم قوانين است نه حاكم بر آنها. ابراهيم، ابتدا موقّتاً پذيرش آن را اظهار مي‏كند تا بعد با استدلال ردّ كند.

پس (بار ديگر) چون ماه را در حال طلوع و درخشش ديد، گفت: اين پروردگار من است. پس چون غروب كرد، گفت: اگر پروردگارم مرا هدايت نكرده بود، قطعاً از گروه گمراهان مي‏بودم.

پس چون خورشيد را برآمده ديد گفت: اينست پروردگار من، اين بزرگ تر (از ماه و ستاره) است. امّا چون غروب كرد، گفت: اي قوم من! همانا من از آنچه براي خداوند شريك قرار مي‏دهيد بيزارم.

در اين آيه نيز ابراهيم عليه السلام در مقام بحث و گفتگو است، نه در مقام بيان عقيده‏ي شخصي، و هم چنان كه گذشت كلمه‏ي "يا قَوْمِ" و نيز "مِمَّا تُشْرِكُونَ" (شرك مي‏ورزيد، نه مي‏ورزم) دليل آن است كه خود آن حضرت، ماه و خورشيد و ستاره را نمي‏پرستيده است.

و در پايان فرمود:

من از سر اخلاص روي خود را به سوي كسي گرداندم كه آسمان ‏ها و زمين را پديد آورد و من از مشركان نيستم.

عبور از افول و ناپايداري و رسيدن به ثبات، جلوه‏اي از ديد ملكوتي است كه خداوند به حضرت ابراهيم داده است.

 "حَنِيفاً" از "حنف"، به معناي خالص و بي‏انحراف، و گرايش به راه حقّ و مستقيم است.

 "فَطَرَ" كه به معناي آفريدن است، در اصل مفهوم شكافتن را دارد. شايد اشاره به علم روز داشته باشد كه مي‏گويد: جهان در آغاز، توده‏ي واحدي بوده، سپس از هم شكافته و كرات آسماني يكي پس از ديگري پديد آمده است.(5)                     

نتيجه:

ابراهيم پيامبر مطابق با فهم عرف  و نيز عقيده مردم آن روزگار كه دچار نوعي بت پرستي و نيز معبود دانستن بعضي از آثار عظيم خلقت بودند در مقابل فهم و عقيده  غلط آن ها به پا خاست و با روشي بسيار ساده و منطقي به ايشان فهماند هر آن چه زوال پذير است، شايسته ربوبيت نيست و نمي توان بر آن اعتماد  و در مقابلش كرنش و تعظيم كرد حضرت در اين جا تصديق مي كند كه من روي خود را سوي موجودي مي توجه مي دهم كه آفريدگار هر آن چه در آسمان ها و زمين است و او را پرستش مي كنم .

پي نوشت ها:

1.سوره انعام، آيات 74 تا 79.

2.سوره بقره، آيه 124.

3. مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، تهران، انتشارات دار الكتب الاسلاميه، سال 1374 هجري شمسي، ج 1، ص 437.

4. تفسير نمونه پيشين،ج ‏5، از ص 33 تا  ص 311 با تلخيص و اقتباس.

5. قرائتي محسن،تفسير نور، تهران،انتشارات مركز فرهنگي درس هايي از قرآن،سال 1383 هجري شمسي،چاپ يازدهم، ، ج‏3، از ص 293 تا ص298 با تلخيص و اقتباس.

 كشتن آن قبطي، مصداق كشتن انسان بي گناه نبوده است.

. چند قرن است كه بني اسرائيل توسط فرعون و قبطيان به بردگي و بيگاري گرفته شده ،قبطيان فرزندان پسر آنان را مي كشند و دخترانشان را براي خدمتكاري و توليد نسل و...، زنده نگه مي دارند:

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِيَعاً يَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ يَسْتَحْيي‏ نِساءَهُمْ إِنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ (1)

فرعون در زمين بزرگي طلبيد و اهل زمين را متفرق كرد. گروهي را به استضعاف كشاند و پسرانشان را مي كشت. زنانشان را زنده نگه مي داشت و او از فسادگران بود.

فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ(2)

قبطيان گفتند:آيا به اين دو(موسي و هارون) ايمان آوريم در حالي كه قوم آن دو بردگان مطيع ما هستند.

وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّها عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَني‏ إِسْرائيلَ(3)

موسي گفت: اين كه بني اسرائيل را به بردگي گرفته اي، نعمتي است كه بدان بر من منت مي گذاري؟

آيات بالا صراحت دارد كه قبطيان ظالم و بني اسرائيل مظلوم بودند كه فرعون و فرعونيان آنان را به بردگي گرفته و از هيچ ستمي بر آنان دريغ نمي ورزند و...

حالا موسي كه در كاخ بزرگ شده و به عنوان فرزند فرعون شناخته مي شود، روزي مخفيانه از قصر خارج شده و به شهر مي آيد و مي بيند كه مظلومي اسرائيلي با ظالمي قبطي دست به گريبان هستند. معلوم است كه  مظلوم اسرائيلي به ظلم اعتراض كرده و ظالم براي سركوب او آمده و حالا دست به گريبان هستند. قبطي نه دشمن  اسرائيلي درگير، بلكه دشمن همه اسرائيليان از جمله موسي است كه اسرائيلي مي باشد و هنوز نسبش مشخص نيست.

وَ دَخَلَ الْمَدينَةَ عَلي‏ حينِ غَفْلَةٍ مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فيها رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِهِ عَلَي الَّذي مِنْ عَدُوِّهِ (4)

فرياد كمك طلبي اسرائيلي مظلوم و توسري خور، بلند است. موسي چون جوانمرد است و نمي تواند ظلم را تحمل كند، با قبطي در گير مي شود و يك مشت به او مي زند كه قبطي مي ميرد.

موسي از  اقدام خود چون عمل صالح و دفاع از مظلوم و دفع ظلم است، ناراحت نيست. بلكه ترسان از معامله اي است كه قبطيان با او خواهند كرد. از اين رو به قصر باز نمي گردد. روز بعد دوباره همان اسرائيلي را با ظالمي ديگر دست به گريبان مي بيند. موسي او را توبيخ مي كند كه بدون عده و ياور و بدون ايجاد زمينه با ظالمان در افتادن، كار غلطي است. مي خواهد با  قبطي ظالم درگير شود كه فرياد او بلند شده و موسي و قتل ديروز را افشا مي كند. در اين بين مؤمن فرعوني از قصر دوان دوان مي رسد و موسي را خبر مي دهد كه درباريان حكم اعدامش را ظالمانه و بدون محكمه و بدون شنيدن دفاع وي صادر كرده اند و او بايد فرار كند. موسي هم فرار كرده و بدون اين كه از اقدام اش كه به قتل ظالمي قبطي منجر شده، پشيمان باشد، به درگاه خدا رو كرده و از خدا مي خواهد وي را از عواقب ناگوار اين اقدام نجات دهد. خدا هم دعايش را اجابت مي كند.

بنا بر اين اقدام موسي در دفاع از مظلوم و در دفع ظلم بود كه منجر به قتل شد. موسي هيچ وقت از اين اقدام پشيمان نشد و آن را گناه ندانست كه از آن توبه كند. بلكه اعلام كرد: خدايا! به شكرانه قدرتي كه به من داده اي، قسم مي خورم و با خود عهد مي بندم كه هيچ گاه پشتيبان ستمكاران نباشم(5) خدا هم هيچ جا  كار او را قتل انسان بي گناه و ظلم نشمرد.

پي نوشت ها:

1. قصص(28)آيه4.

2. مؤمنون(23)آيه47.

3. شعراء(26)آيه22.

4. قصص، آيه 15.

5. همان، آيه17.

آنچه قرآن كريم از حالت روحي حضرت اسماعيل (ع) در آن هنگام نقل كرده، اين است :

  فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَري‏ فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَري‏ قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُني‏ إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرينَ  (1)  ؛

 هنگامي كه با او به مقام سعي و كوشش رسيد، گفت: پسرم!  در خواب ديدم كه تو را ذبح مي‏كنم، نظر تو چيست؟ گفت پدرم! هر چه دستور داري اجرا كن، به خواست خدا مرا از صابران خواهي يافت!گفت: هر چه به آن مأموري، انجام ده كه اگر خدا بخواهد، مرا از صابران خواهي يافت.

حضرت اسماعيل راضي به رضاي خداي متعال شد. رضاي حق در جاذبه معشوق نسبت به عاشق، نقش اصلي را ايفا مي كند. اسماعيل آن قدر غرق در توحيد و عشق الهي بود كه براي رسيدن به وصال حق حاضر شد خود را تسليم پدر در اجراي امر الهي بكند.اسماعيل مي دانست كه در اين كار مصلحت بزرگي نهفته است . وجود  مصلحت، موجب شد كه اصلا خودش را نبيند، چون خوديتي براي خود قايل نبود. وقتي به پدرش گفت: ان شاء الله مرا از صابران خواهي ديد، حتما مي دانست نتيجه صبر هر چه باشد، به رضاي معبود ختم مي شود.

اسماعيل در واقع با تن دادن به اين كار بزرگ و صبوري پيشه كردن به مقام بزرگي رسيد . نتيجه چنين امتحاني به نفع او شد. او هر چند به ظاهر قرباني نشد، اما "ذبيح الله" لقب گرفت.

در معركه عشق پروانه و شمع، پروانه مي سوزد تا عشق بر افروزد. اين جذبه نور است كه پروانه را به سوي خود

 مي كشد. پروانه با سوختن خود عاشقي خود را ثابت مي كند. آن چه اسماعيل در قربانگاه از خود نشان داد، چنين عشقي بود. تسليم به همراهي صبر در مقابل بذل جان به شكوفايي عشق واقعي مي انجامد. 

 آن چه مهم است، اين كه اسماعيل  تقابلي در اطاعت امر خداي متعال كه نسبت به تمام موجودات عالم هستي  "ارحم الراحمين" است، با عشقي كه رضاي حق در آن متبلور بود، نمي ديد.وجود چنين امتحاني سخت موجب شد انسان هايي كه مي خواهند در مسير حق گام بردارند، الگو گرفته، براي تحصيل رضاي حق مشكلات پيش روي خود را تحمل كنند تا بهترين نتيجه را بگيرند.

 از آيه قرآن مي شود فهميد  اسماعيل در رويارويي با آن امتحان بزرگ و حساس، روحيه خود را نباخت. به پدرش گفت: اگر خدا بخواهد ،مرا از صابران خواهي يافت،پس او در آن حال به رحمت الهي كاملاً اميدوار بوده و خداوند با رحمت خود بر او جلوه كرده كه او را صبور و شكيبا نموده، با رضايت خاطر چنين پيشنهادي  را پذيرا شد. اين امر براي همه  انسان ها درس‌آموز است كه هر گاه با امتحانات الهي مواجه شدند، روحيه اميدواري را از دست نداده و با اعتقاد كامل به رحمت الهي در مسير خواست و اراده حق قرار گيرند و از آن  سرپيچي نكنند.

خداي متعال آن ها را مورد محبت و رحمت خود قرار مي دهد و اسماعيل‌گونه نجات مي يابند.

تجربه ذبح اسماعيل، هرگز براي كسي قابل تكرار نيست . آن مسئله اختصاص به همان مورد دارد. در دين اسلام ذبح فرزند، جايز نيست؛ ولي از آن ماجرا مي‌توان در امور كلي و آزمون‌هاي الهي كه در زندگي رخ مي‌دهد، تجربه گرفت.

پي نوشت :

1. صافات(37) آيه 102 .