پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
وقت ظهور امام زمان (عج ) راکسي نمي داند و کسي حق ندارد که وقت ظهور را معين نمايد . اگرفردي زمان ظهور را معين کرد ، وظيفه داريم او را تکذيب نماييم. هر زمان که تمام شرايط فراهم شد وخدا مصلحت دانست، حضرت ظهور مي کند. بنا بر اين کسي نمي تواند بگويد که وقت ظهور نزديک است .
نمي‌توان براي ظهور امام زماني را معيّن نمود و گفت: ظهور حضرت نزديک يا دور است. زمان ظهور امام از اسرار الهي است که خداوند مي‌داند. هر گاه خدا اراده نمود، حضرت ظهور مي‌نمايد.
افزون بر آن ظهور امام مبتني بر شرايط و نشانه‌هايي است. هر گاه زمينة ظهور امام فراهم شود و نشانه‌هاي ظهور محقق گردد، حضرت ظهور مي‌نمايد. نمي‌دانيم که اين شرايط فراهم شده و نشانه‌هاي ظهور محقق گرديده است يا نه؟
البته نشانه‌هاي ظهور در برخي کتاب‌ها (که درباره امام زمان نوشته شده) موجود است، ولي تا اين زمان نشانه‌هاي حتمي ظهور تحقق نيافته است.
افزون بر اين ظهور حضرت نيازمند علل و عواملي گوناگوني است، که يکي از آن ها علامت‌هايي است که در کتاب‌هاي حديثي نقل شده، بنابر اين هيچ کس نمي‌تواند ادعا کند که ظهور حضرت نزديک است، يعني مثلاً تا ده يا بيست يا پنجاه سال ديگر قطعاً امام زمان ظهور مي‌کند.
براي آگاهي بيش تر به کتاب دادگستر جهان از آيت الله ابراهيم اميني، مراجعه کنيد.

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
رواياتي در مورد تحليل خمس وارد شده كه مضمون آن ها اين است كه خمس را به شيعيان خويش حلال كرده ايم تا اين كه ولادت آنان حلال و طيب باشد و دچار خباثت در ولادت نشوند و نسل آنان پاكيزه باشد .
جند نمونه از روايات :
1 - حضرت مهدي (ع ) به محمد بن عثمان عمري كه از نواب خاص ايشان بود نوشت : اما الخمس فقد ابيح لشيعتنا و جعلوا منه في حل الي وقت ظهور امرنا لتطيب ولادتهم و لا تخبث؛
خمس را براي شيعيان خود مباح كرديم و براي آنان آن را حلال كرديم ( يعني خمس را به آنان بخشيديم ) تا ولادت فرزندان آنان پاكيزه باشد و از حرام خواري كه باعث خباثت در نسل مي شود، پاكيزه بمانند يا اگر با پولي كه خمس آن پرداخت نشده، كنيز خريدند و داراي فرزند شدند، فرزندان آنان حرام زاده نباشند .
در تفسير علي بن ابراهيم قمي در ذيل آيه ( و سيق الذين اتقوا.... ) از امير المومنين (ع ) نقل كرده : فلاني و فلاني حق ما را غصب كردند . با آن كنيز خريدند و يا ازدواج كردند. آگاه باشيد ما از حق خويش نسبت به شيعيان گذ شت كرديم تا مواليد و نسل آنان پاكيزه بماند .(1)
2 - مرحوم صاحب وسائل الشيعه ، حدود 21 روايت در اين زمينه نقل كرده است.
در توجيه اين گونه روايات بايد گفته شود كه از قرائن و شواهدي كه در روايات است، از جمله كلمه ( الناس) در مقابل ( الشيعه ) و ( پاكيزه ماندن نسل ) و غيره به دست مي آيد كه منظور ائمه ، تحليل انفال بوده، چون يكي از مواردي كه به نص قرآن كريم از مختصات پيامبر شمرده شده و طبيعتا بعد از پيامبر به امامان اختصاص پيدا مي كند، انفال است .
انفال به ثروت هاي عمومي از قبيل معادن, نفت , بيشه زارها , جنگل ها , درياها و ..... گفته مي شود كه اختيار آن ها به دست حاكم اسلامي (امام عادل ) است . بعد از رسول خدا و وقوع حادثه سقيفه و غصب خلافت , اين ثروت ها به دست غير ائمه افتاد ، از طرفي شيعيان و پيروان اهل بيت خواه نا خواه در جامعه اسلامي ناگزير از استفاده آن ها و تصرف در آن ها بودند. بر اساس اين روايات ائمه اين اموال را نسبت به شيعيان تحليل كردند تا دچار مشكل نشوند .
صاحب وسائل الشيعه كه از محدثان عالي قدر بوده و در حديث شناسي يد طولايي داشته، اين روايات را در باب انفال آورده است .(2) عنوان آن را ... جواز تصرف الشيعة في الانفال و الفئ وسائرحقوق الامام مع الحاجة و تعذر الايصال مطرح نموده است .
عناويني كه صاحب وسائل ذكر مي كند، فتوا و نظريه علمي خود او در برداشت از روايات بوده ، نظريه ايشان در مورد روايات تحليل خمس اين مي شود كه امامان (ع) سهم خود را از انفال و ثروت هاي عمومي در صورتي كه شيعيان نتوانند به امام برسانند ،بخشيده اند . آنان را از پرداخت خمس انفال نسبت به آن ها معاف كرده اند .
احتمال دوم اين است كه روايات تحليل گرچه در مورد خمس باشد، اذن خصوصي امامان نسبت به تصرفات در خمس مي باشد، چون مضمون روايات اين است كه تصرف در مال متعلق خمس جائز نيست مگر به اجازه و اذن امام . بنابراين روايات تحليل در حقيقت اذن در تصرف است در مواردي كه شيعيان از پرداخت انفال يا ازپرداخت خمس داراي مشكل بودند ، نه اينكه از روايات تحليل استفاده شود كه شيعيان مطلقا از پرداخت هر گونه خمسي معاف شده باشند، بنابراين پرداخت خمس واجب و لازم است، مگر در موارد خاصي، از جمله اينكه مثلا حكومت در دست ظالمان و طاغياني باشد كه بر تمامي اموال مسلمين تسلط دارند . آنان يا اصلا معتقد به خمس نيستند و يا از پرداخت آن امتناع مي ورزند .انفال را به صاحبان اصلي آن نمي پردازند .
در چنين مواردي ائمه (ع) براي سهولت و راحتي شيعيان خمس و انفال را بر شيعيان تحليل كرده باشند . امير المومنين (ع) بعد از غصب خلافت به همسرش فاطمه زهرا (س) فرمود :
احلي نصيبك من الفئ لاباء شيعتنا ليطيبوا (3) نصيب و حصه خود را از انفال نسبت به شيعيان حلال كن تا دچار حرام خواري و خباثت و حرمت فرزند نشوند .
پيامبر (ص) به علي (ع) موقعي كه از وضعيت آينده پرسيده بوده و علي گفته بود : حصه خود را خواهم بخشيد , پيامبر فرمود : بخشش شما نسبت به شيعيان بهترين صدقه و عطيه است ( ما تصدق احد افضل من صدقتك ) هيج صدقه اي برتر از صدقه تو نيست . (4)
جنگ هايي كه بين مسلمانان و كفار رخ مي داد ، غنايمي به دست آنان مي افتاد كه بايستي خمس آن غنايم را به ائمه و ذوي القربي پيامبر مي دادند، ولي چون حكومت ها با ائمه سر ستيز داشتند ، حق آنان را پرداخت نمي كردند . اين اموال خواه نا خواه در دست مسلمانان قرار مي گرفت . شيعيان نيز مانند بقيه مسلمانان درآن اموال تصرف مي كردند. ائمه براي اينكه براي شيعيان شان مشكلي پيش نيايد ، حق و مال خود را نسبت به آنان حلال شمردند .
در اين گونه موارد در صورتي كه رساندن خمس يا انفال به ائمه متعذر باشد يا پرداخت آن به ائمه به خاطر مسايل سياسي دچار مشكل باشد ،آن بزرگواران از حق خود گذشت كرده و به شيعيان حق و مال خود را تحليل كرده اند . بنابراين با اين توجيه ها مي گوييم روايات تحليل خمس از جمله روايت توقيع، ناسخ حکم خمس نيست و حکم خمس همچنان بر قوت خود باقي است .
پي نوشت ها :
1 . بحار الانوار ،ج96 ، ص 186 روايت 6 .
2 . وسائل الشيعه ، ج 6 ، ص 378 .
3. همان ، ص 381 ، حديث 10 .
4 . همان و سيد محسن حکيم ، مستمسک العروه الوثقي ، ج 9 ص 591 تا 607 .

پرسشگر محترم با سلام و تشکر از ارتباطتان با اين مرکز
دنيا سراي فاني زودگذر و تغيير پذير و نابود شدني است. علاقه و تمايلات انسان نيز از اين امر مستثنا نيست. هيچ چيزي در اين سرا باقي نماند،‌حتي لذّت ها و خوشي هاي آن در دنيا باقي نمي ماند، تا چه رسد به سراي ديگر و جهان آخرت. "ما عندكم ينفد و ما عنداللّه باق؛ آنچه نزد شما (در دنيا) است،‌از بين مي رود و آنچه نزد خدا است باقي مي ماند".(1)
جبرئيل به پيامبر (ص) گفت :احبب ما أحببت فانّك مفارقه، و عش ما شئت فانّك ميّت، و اعمل ما شئت فانّك تلاقيه؛
هر چه را مي خواهي دوست بدار اما از آن جدا خواهي شد .هر چه مي خواهي زندگي کن اما روز ي خواهي مرد . هر کاري مي خواهي انجام ده که روزي نتيجه آن را خواهي ديد.(2)
(دنيا) وسيله اى بيش نيست ; كه انسان با آن به آخرت مى رسد. خصوصيات مهم اين وسيله :
1- فانى است , نه باقى ; (3)
2- بسيار كوتاه است ;(4)
3- جاى رفتن است , نه ماندن ;(5)
4- محل امتحان و ابتلا است , زيرا اميرمؤمنان فرمود: «خداى سبحان دنيا را مقدمه زندگىِ پس از آن قرار داده و آن را براى مردم بوتة آزمونى كرد تا آن كه را نيكوكارتر است , باز شناسد .براى دنيا آفريده نشده ايم و مأموريّت مان تلاش در جهت آن نيست , بلكه براى آزمايش در دنيا نهاده شده ايم».(6)
5- بيش و كمى , صحت و سلامت , مرگ و زندگانى و... در آن مقرر شده است .
اميرمؤمنان در اين باره كلامى نغز دارد: «...خداوند دنيا را با راحت گشائى ها و سختى هاى تنگدستى , سلامت را با آفات كوبنده و بيمارى هاى فاجعه آفرين ......... آميخت و مرگ را بيافريد».(7)
خاصيت دنيا اين است كه پر از اضداد باشد . خواص را جز خداوند متعال , معيّن نفرمود. امير مؤمنان در شعر زيبايى مى فرمايد:
«و ما الدهر الا كماترى رزيةُ مال او فراق حبيب ٍ(8)؛دنيا هميشه همين طور بوده است : يا عزيزى را از دست مى دهى يا مالى را!».
گرفتن آن چه را که به آن دل بسته ايم ،جنبه امتحان دارد . خداوند براي پرورش شخصيت افراد آن ها را به انواع مختلف امتحان مي کند که مهم ترين آن ازدست دادن مال و فرزند و قطع علاقه ها مي باشد.
يكي از مهم ترين سنت هاي الهي، امتحان و آزمايش الهي است. انسان ها در هر لحظه از زندگي خود در حال گذراندن آزمون هاي متفاوت هستند، در دوره گذار به سر مي‏برند .آزمون ها هميشگي، دائمي و فراگير مي‏باشند. هنگامي كه چشم انسان در معرض نگاه حرام است، آزمايشي الهي است . زماني كه در معرض مال حرامي است، آزموني را پيش رو دارد . زماني كه در مقابل امر و نهي الهي است، باز هم آزمون برقرار است. هم چنين در مقابل دوست، مردم جامعه، افراد خانواده، همسر و... كه يا سربلند بيرون مي‏آيد و يا اينكه سر بزير و سرافكنده. از لحظه‏اي كه تكليف متوجه انسان است تا زماني كه مرگ انسان را فرا مي‏گيرد، چنين است .صرف گفتن شهادتين و ايمان آوردن كافي نيست كه انسان دين دار واقعي باشد . بايد ايمان از مرحله زبان به اعماق جان رسوخ نمايد. خدا در سوره عنكبوت مي‏فرمايد:
"آيا مردم گمان كردند به حال خود رها مي‏شوند و آزمايش نخواهند شد؟! ما كساني را كه پيش از آنان بودند آزموديم، (و اين ها را نيز امتحان مي‏كنيم) (9)
مفهوم آزمايش خداوند با آزمايش هاي ما بسيار متفاوت است. آزمايش هاي ما براي شناخت بيش تر و رفع ابهام و جهل است، اما آزمايش الهي "پرورش و تربيت" است.
در قرآن بيش از بيست مورد امتحان به خدا نسبت داده شده است. اين يك قانون كلّي و سنّت دائمي پروردگار است كه براي شكوفا كردن استعدادهاي نهفته و پرورش دادن بندگان،‌آنان را مي آزمايد؛ به اين معنا كه انسان‌ها را به ميدان عمل مي كِشد تا ورزيده و آزموده و پاك شوند و لايق قرب خدا گردند.
امتحان خدا به كار باغبانيِ پر تجربه اي شبيه است كه دانه هاي مستعد را در زمين هاي آماده مي پاشد. دانه‌ها با استفاده از مواهب طبيعي شروع به رشد مي كنند . با مشكلات مي جنگند . با حوادث پيكار مي نمايند . در برابر طوفان هاي سخت و سرماي كشنده وگرماي سوزان، ايستادگي به خرج مي دهند تا شاخة گلِ زيبايي، يا درختي تنومند و پرثمري بار آيد كه بتواند به زندگي و حيات خود در برابر حوادث سخت ادامه دهد. اين رمز آزمايش هاي الهي است.
قرآن مجيد به اين حقيقت تصريح كرده : "او آنچه را شما در سينه داريد،‌ مي آزمايد تا دل هاي شما كاملاً خالص گردد . او به همة اسرار درون شما آگاه است".(10)
اگر آزمايش الهي نبود، استعداد‌ها شكوفا نمي شد .ميوه هاي اعمال بر شاخسار نمايان نمي گشت. معلوم است كه امتحان براي پاداش و كيفري است كه بشر با آن مواجه خواهد شد.(11)
علامه طباطبائي (ره) مي فرمايد: امتحان الهي صرفاً براي اين است كه صلاحيت باطني انسان از نظراستحقاق ثواب و يا عذاب به منصّه ظهور برسد (12). اين يك شيوه كلي و سنت دائمي پروردگار است كه براي شكوفا كردن استعدادهاي نهفته و از قوه به فعل رساندن آن‌ها را مي آزمايد، يعني همان گونه كه فولاد را براي استحكام بيش تر در كوره مي گذارند تا به اصطلاح آبديده شود، فلز خالص تر به دست آيد، آدمي را نيز در كوره حوادث سخت پرورش مي دهند تا مقاوم و خالص گردد. (13)
علي عليه السلام مي فرمايند: گرچه خداوند بزرگ به روحيات بندگانش از خودشان آگاه تر است، ولي آن‌ها را امتحان مي كند تا كارهاي خوب و بد كه معيار پاداش و كيفر است، از آن‌ها ظاهر گردد. (14)

پي نوشت ها :
1. نحل (16) آيه‌96.
2. المحجةالبيضا،ج2 ،ص 184.
3. غررالحكم , ج 4،ص 1205.
4. تحف العقول , ص 396.
5. نهج البلاغه , حكمت 128.
6.همان , نامه 55.
7.همان , خطبه 91.
8.شرح ديوان امام علي (ع) قاضي مير حسين ميبدي , ص 321.
9. عنكبوت(29) 2 و 3.
10. نهج البلاغه، كلمات قصار، جمله 93.
11. ترجمة تفسير الميزان، ج 20، ص 5 - 10؛ تفسير نمونه،‌ج1، ص 526 - 530 و ج 24، ص 314 - 318، با اقتباس و تلخيص.
12. تفسير نمونه، ج 4،ص 61.
13. نهج البلاغه فيض الأسلام ، كلمات قصار، جمله 90 .
14. اصول كافي، ج 4، ص 148.

با سلام و سپاس از مكاتبه شما
قضا: يعني حكم و قطع و حتميت. در نظام آفرينش،‌موجودات مادي از چندين راه ممكن است به وجود بيايند، مثلاً اگر به خانة شما از چند كوچه راه باشد، ورود به خانة شما از چند راه ممكن است. حال اگر از ميان چندين راه ممكن، علل و اسباب پيدايش يكي از آن‌ها فراهم شد و تنها همان يكي تحقق يافت،‌اين مرحله از تحقق را قضا مي نامند.
قدر: يعني اندازه و اندازه گيري و تعيين حدّ و حدود چيزي و در اصطلاح به اين معنا است كه خداوند براي هر چيزي اندازه اي قرار داده و آن را بر اساس اندازه گيري و محاسبه و سنجش آفريده است.
خداوند براي هر چيزي علت ها و اسباب هايي قرار داده كه هستي و مشخصات آن بستگي به آن‌ها دارد. اين طور نيست كه هر چه در جهان پديد مي آيد، بدون رابطه با قبل و بعد و صرفاً اتفاقي و بي حساب باشد. همان گونه كه در بارش برف و باران و ... علل و عواملي دخالت دارد . هرگز چنين كاري بي علل و اسباب انجام نمي پذيرد، همچنين كارهاي بشر از روي تصادف و اتفاق از او سر نمي زند، بلكه نخست چيزي را تصور مي كند، سپس به آن مي انديشد و پس از آن كه فايدة واقعي يا پنداري آن را پذيرفت،‌به انجام آن مي كوشد. پس انجام هر حادثه اي در جهان علت و سببي دارد و اين نظامي است تخلف ناپذير و خداوند نيز اين چنين مقرّر كرده است.
براي اطلاع بيش تر به كتاب آموزش كلام اسلامي نگارش محمد سعيدي مهر، جلد دوم، ص326-334 مراجعه نماييد.

پاسخ:

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز

سکوت به خاطر فضيلت و اهميتي که دارد، در اديان الهي مورد تاکيد قرار گرفته است .فوايد سكوت را مى‏توان به طور فشرده در امور زير خلاصه كرد:

1- سكوت انسان را در مقابل بسيارى از گناهان بيمه مى‏كند. پيامبر اكرم در جمله كوتاه و پرمعنى خود مى‏فرمايد:

«مَنْ صَمَتَ نَجا؛( 1) آن‏كس كه سكوت كند، نجات مى‏يابد».

بسيارى از گناهان به وسيله زبان انجام مى‏گيرد. چنان كه پيامبر مى‏فرمايد: «انَّ اكْثَرَ خَطايَا ابْنِ آدَمَ فِي لِسانِه؛( 2)بيش تر اشتباهات انسان در زبان است».

در حديث ديگر از حضرت نقل شده: «اخْزُنْ لِسانَكَ الّا مِنَ الْخَيْرِ فَانَّكَ بِذلِكَ تَغْلِبُ الشَّيْطانَ؛ ( 3) زبانت را جز از سخن نيك نگاهدار كه به اين وسيله بر شيطان پيروز مى‏شوى».

2 - سكوت، انسان را به فكر و انديشه كه سرچشمه حيات معنوى اوست دعوت مى‏كند. افراد ساكت نوعاً فكور و پرمايه و اهل عملند، برعكس افراد پرحرف كه غالباً كم‏مايه‏اند . كم تر از خود عمل نشان مى‏دهند.در حديثى از پيغمبر اكرم نقل شده:

«اذا رَأَيْتُمُ الْمُؤْمِنَ صَمُوتاً وَقُوراً فَادْنُوا مِنْهُ فَانَّهُ يُلْقِي الحِكَمَةَ؛ ( 4)هنگامى كه مؤمن را ساكت و با وقار يافتيد با وى تماس بگيريد كه حكمت تعليم مى‏دهد».

نيز از على عليه السلام نقل شده: «اذا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلامُ ( 5)؛هنگامى كه عقل انسان كامل شد، سخنش كم مى‏شود».

سكوت بهترين وسيله براى زنده كردن نيروى انديشه است. هنگام سخن گفتن نيروهاى فراوان فكرى مصرف مى‏شود، اگر انرژي ها ذخيره گردد ،نيروى عظيمى را تشكيل خواهد داد كه به وسيله آن حقايق بزرگى را مى‏توان درك نمود؛ به علاوه سكوت، آرامبخش روح و تعديل كننده احساسات است.

3- پرحرفى كه نقطه مقابل سكوت است، انسان را لاابالى بار مى‏آورد، زيرا لغزش هاى انسان را زياد و حيا را كم مى‏كند. با شكسته شدن سدّ حيا كه نتيجه كثرت لغزش هاست، اعمال خلاف را براى شخص ساده مى‏نمايد ،چنان كه اميرمؤمنان على عليه السلام مى‏فرمايد:

«مَنْ كَثُرَ كَلامُهُ كَثُرَ خَطَأُهُ، وَمَنْ كَثُرَ خَطَأُهُ قَلَّ حَياؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَياؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ، وَمَنْ قَلَّ وَرَعُهُ ماتَ قَلْبُهُ، وَمَنْ ماتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النّارَ ( 6)؛

آن‏كس كه زياد سخن مى‏گويد ، زياد اشتباه مى‏كند.آن‏كس كه زياد اشتباه كند، حياى او كم مى‏شود. كسى كه حيايش كم شد ، پارساييش نقصان مى‏گيرد.كسى كه پارساييش نقصان گيرد، قلبش مى‏ميرد. كسى كه قبلش بميرد ،داخل آتش دوزخ مى‏شود».

شايد به همين ملاحظه است كه «سكوت» يكى از عبادات مهم شمرده شده است:

«الْعِبادَةُ عَشَرَةُ اجْزاءٍ تِسْعَةٌ مِنْها فِي الصَّمْتِ؛ ( 7) عبادت ده جزء دارد كه نُه جزء آن در سكوت است».

اشتباه نشود، سكوت از قبيل عزلت و كناره‏گيرى كه موضوع گناه را از بين مى‏برد نيست، بلكه يك نوع خوددارى از گناه است. در مواردى كه ميل به بعضى از گناهان از قبيل غيبت، دروغ و... پيدا مى‏كند، هرگاه خويشتن‏دارى و سكوت اختيار نمايد، فضيلتى را علاوه بر سلامت براى خود كسب كرده است.

سكوت در مواردى كه سخن گفتن لازم است، يكى از بزرگ ترين معايب محسوب مى‏گردد . نشانه ضعف و زبونى و ناتوانى و عدم شهامت روحى و ترس از غير خداست.

همان طور كه بيش تر گناهان با زبان انجام مى‏شود، قسمت مهمى از عبادات و اعمال نيك از قبيل ذكر خدا، ارشاد مردم، تعليم و تربيت، امر به معروف و نهى از منكر، جهاد با سخن و... با زبان انجام مى‏گيرد.(8)

پي نوشت ها:

1. فيض كاشانى ،محجّة البيضا،ج 5 ،ص 192.

2.همان ،ص 194.

3.همان ،ص 194.

4. همان ،ص 195.

5.نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 71.

6.همان، شماره 349.

7. محجّة البيضا، ج5 ،ص 196.

8.زندگى در پرتو اخلاق، ص 68.

پرسش 2:

نقش و كاركرد انبياي الهي در عالم چيست؟

پاسخ:

2@@

پرسش از نقش و كاركرد انبيا در حقيقت پرسش از جايگاه و ضرورت اصل نبوت است . با تبيين ضرورت و اهميت اين مقام جايگاه و كاركرد صاحبان اين منصب و دارندگان اين مسئوليت در عالم نيز روشن مي گردد .

انسان به رغم روح حقيقت جو و طالب درك واقعيت هاي وجودي خود و عالم ، ناگزير از زندگي جمعي و اجتماعي است تا از رهگذر آن نيازهاي گوناگون زندگي خود را تأمين کند، به علاوه رسيدن به سعادت و قرار گرفتن در حد نهايت كمال انساني ، همواره آرزو و مطلوب انسان بوده ؛ با وجود اين مسائل انسان با تمام وجود احساس مي کند که نيازمند قانون جامع و كاملي براي رفتار و عمل است تا از طريق عمل به اين قانون و دستورعمل و اجراي آن سعادت همه جانبة خود را به دست آورد.

اما در عين حال اگر خوب دقت شود روشن خواهد گشت، قانوني که بشر پيوسته در آرزوي آن است و با نهاد خداداي لزوم آن را براي تأمين سعادت خود درک مي کند، چيزي نيست که از طريق عقل جزئي و منفعت انديشي و يکسو نگر آدميان به دست آيد، بلکه مبدئي فرا بشري لازم است که با شناخت کامل از همه خواست‌هاي ظاهر و باطني و دنيايي و آخرتي و نيازهاي فردي و اجتماعي، هم شناخت جامع و كاملي به انسان در مورد خود و عالم پيرامون او بدهد؛ هم قانوني را وضع نمايد که سعادت بشر را در تمام عرصه‌هاي ياد شده، بدون کم و کاست و در بهترين مسير و كم ترين زمان برآورده سازد. چنين قانوني تنها از رهگذر نبوت و فرايند وحي قابل دستيابي است.(1)

بر اين اساس نبوت و قانون وحي براي اداره زندگي اجتماعي و تأمين سعادت در ابعاد مختلف براي بشر ضرورت انکارناپذير دارد، اما اين آغاز راه و يا حداکثر هدف ميانه است . هدف نبوت بسي فراتر از امور ياد شده است و آن عبارت از فراهم نمودن زمينه براي دست‌يابي بشر به مقام قرب الهي و حاکم شدن توحيد بر همه شئون آدميان در دنيا و آخرت است.(2)

امام صادق(ع)بر همين اساس درباره ضرورت نبوت مي فرمايد :

«چون ثابت کرديم که آفريننده و سازنده‌اي داريم که برتر از ما و از همه آفريده‌هاست و اين صانع، حکمت مدار و بلند مقام است و هيچ‌ يک از آفريدگان شايسته و سزاوار آن نيستند که از نزديک با او گفت‌وگو نمايند، معلوم مي شود که خداوند حکيم ميان خلق خود، سفرايي دارد که ميان او و بندگانش واسط‌ اند . پيام‌هاي خالق را به مخلوق مي رسانند . آدميان را به مصالح و منافع و وسايل بقاي آنان و موجبات فناي شان آگاهي مي دهند .پس ثابت مي شود که ميان آفريدگان، کساني هستند که از سوي خداي حکيم و عليم مأموريت امر و نهي دارند، و آن ها پيامبران و برگزيدگان اويند.

آن ها حکيماني‌اند که حکمت الهي را آموخته و با آن مبعوث شده‌اند. آن ها در خلقت جسماني با ساير مردم فرقي ندارد، ولي حالات معنوي اخلاقي و صفات و کمالات وجودي کاملاً از آن ها متمايز هستند، از طرف خداوند به حکمت و متانت تأييد شده‌اند. افزون بر آن ها (بعد از انبيا) در هر دوره زماني ره‌آورد نبوت از طريق دلايل و براهين آن ها به وسيله اوصيا حفظ شده است تا زمين از حجتي که نشانه صدق عدالت را همراه دارد خالي نباشد».(2)

در نتيجه مهم ترين كاركرد انبيا رساندن پيام هاي معرفتي خداوند براي بشر ، تبيين حقايق عالمي كه در آن به سر مي برد ، مسيري كه در پيش رو دارد و به علاوه تشريح قانون جامع و كاملي كه موجب سعادت و رستگاري او در دنيا و آخرت شده ، كمال انساني او را به دنبال دارد است .

در عين حال انبيا جز ابلاغ پيام الهي به هدايت و دستگيري عملي و كمك به آحاد جامعه براي التزام عملي به اين دستورات هم مي پرداختند . تنها به بيان حقايق بسنده نكرده ،در مقام عمل هم در حد توان به افراد مختلف براي تبعيت عملي از دستورات ياري مي رساندند .

در كنار ابلاغ پيام و هدايت فردي ، انبيا موظف بودند در صورت ايجاد شرايط مناسب ،زمينه عملي تشكيل حكومت و برقراري كامل دستورات الهي را بر عهده گرفته، با موانع تحقق دستورات به مبارزه برخيزند . عملا بستر اجراي فرامين خداوند و شكل گيري جامعه اي بر اساس دستورات خداوند را فراهم سازند .

پي‌نوشت‌ها:

1. پيامبر اعظم در نگاه عرفاني امام خميني، ص 224.

2. اصول کافي، ج 1، ص 168، ح 1، نشر دار الکتب الاسلاميه، تهران 1367ش.

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
نماز مي خوانيم چون خدا واجب کرده ،خدا واجب کرده، چون مي دانسته بندگانش براي رسيدن به سعادت وخوشبختي واقعا نياز به خواندن نماز دارند. عبوديت و پرستش يكي از نيازهاي اساسي روح انسان است. و هيچ چيزي جاي آن را پر نمي‌كند،
انسان موجودي است مرکب از جسم و روح . همان گونه که انسان براي رشد جسمش نياز به غذا دارد، براي رشد و تکامل روحش هم نياز به غذا دارد . غذاي روح و آن چه سبب رشد و تکامل آن مي گردد ، اطاعت وعبادت پروردگار است .
فلسفة نماز و عبادت در همة ابعاد، قابل درك براي بشر نمي باشد . در آيات و روايات تنها بخشي از آثار و حكمت هاي نماز و ساير عباد ات بيان شده است. اصولاً معلوم نبودن فلسفه احكام در برخى موارد فقط به خاطر اين است كه آدم‏هاى متعبد و پذيراى امر الهى از آدم‏هاى متكبّر و صاحب نخوت شناخته شوند. حضرت على(ع) مى‏فرمايد:
«و لكنّ اللَّه سبحانه ابتلى خلقَه ببعض ما يجهلون اصله...؛ خداوند بعضى از دستورهايى را به بشر مى‏دهد كه ريشه و فلسفه‏اش براى بشر معلوم نيست، تا اين كه حالت تسليم در مردم پيدا شود . خوب‏ها از بدها تميز داده شوند، اطاعت كنندگان از معصيتكاران شناخته گردند».(1)

در ذيل به برخي از آثار نماز اشاره مي شود .
1 - قرب معنوي
يکي از آثار بسيار مهم نماز قرب به خداوند است. اين اثر روح عبادت و نماز را تشکيل مي‏دهد . در يکي از آيات قرآن هدف آفرينش انسان عبادت بيان شده (2) که حکايتگر بعد معنوي نماز و اهميت آن است، امام علي(ع) فرمود: "الصلوة قربان لکل تقي (3)، نماز وسيله تقرب هر پرهيز کاري به خداوند است". در برخي از روايات از نماز به عنوان معراج مؤمن ياد شده که اشاره به آثار معنوي آن مي‏باشد.
2 - ياد خدا و آرامش رواني
در قرآن آمده است: "اقم الصلوة لذکري(4)، نماز را بر پا دار تا به ياد من باشي".
يکي از نويسندگان در تفسير اين آيه مي‏نويسد: "روح و اساس و هدف و پايه و مقدمه و نتيجه و بالاخره فلسفه نماز ياد خدا است. "ذکر اللَّه" است که در آيه فوق به عنوان برترين نتيجه بيان شده است"(5) ذکر و ياد خداوند نقش تعيين کننده در آرامش رواني دارد. نماز به عنوان ذکر خدا به انسان‏هاي نماز گذار آرامش مي‏دهد، "ألا بذکر اللَّه تطمئن القلوب(6)، آگاه باشيد ياد خدا مايه اطمينان است".
3 - عامل باز دارنده از گناه
يکي از آثار مهم نماز جلوگيري از گناه است: "إنّ الصلوة تنهي عن الفحشا و المنکر"(7). طبيعت نماز از آن جا که انسان را به ياد خدا نيرومندترين عامل بازدارنده ، يعني اعتقاد به مبدأ و معاد مي‏اندازد، داراي اثر بازدارندگي از فحشا و منکر است. انسان که به نماز مي‏ايستد و تکبير مي‏گويد، خدا را از همه چيز بالاتر مي‏شمرد... بدون شک در قلب و روح چنين انساني، جنبشي به سوي حق و حرکت به سوي پاکي و جهشي به سوي تقوا پيدا مي‏شود..."(8)
4 - گناه زدايي
يکي از آثار بسيار مهم نماز گناه زدايي است. نماز وسيله شستشو از گناهان و مغفرت و آمرزش الهي است(9). پيامبر(ص) از ياران خود سؤال کرد: اگر بر در خانه يکي از شما نهري از آب صاف و پاکيزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهيد، آيا چيزي از آلودگي و کثافت در بدن او مي‏ماند؟ در پاسخ عرض کردند،نه. حضرت فرمود: نماز درست همانند اين آب جاري است. هر زمان که انسان نماز مي‏خواند، گناهاني که در ميان دو نماز انجام شده است، از بين مي‏رود."(10)
5 - غفلت زدايي‏
بزرگ‏ترين مصيبت براي رهروان راه حق آن است که هدف آفرينش خود را فراموش کند. غرق در زندگي مادي و لذائذ زودگذر گردند، اما نماز به حکم اين که در فواصل مختلف در هر شبانه روز پنج بار انجام مي‏شود، مرتباً به انسان اخطار مي‏کند و هشدار مي‏دهد و هدف آفرينش او را خاطر نشان مي‏سازد... و اين نعمت بزرگي است که انسان وسيله‏اي در اختيار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه به او بيدار باش گويد.(11)
6 - تکبر زدايي‏
يکي از عوامل مهم تکبر زدايي نماز است، زيرا انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پيشاني بر خاک در برابر خدا مي‏گذارد و خود را ذره کوچکي در برابر عظمت او مي‏بيند، از اين رو پرده‏هاي غرور و خودخواهي را کنار مي‏زند. از اين رو علي(ع) بعد از بيان فلسفه عبادت، يکي از آثار نماز را تکبر زدايي بيان نمود: "خداوند ايمان را براي پاکسازي انسان ها از شرک واجب کرده است و نماز را براي پاکسازي از کبر"(12).
7 - عامل پرورش فضائل اخلاقي
نماز روح اخلاص و خداباوري را در انسان افزايش مي‏دهد و نتيجه آن پرورش فضايل اخلاقي است، انسان با نماز خواندن خود را از جهان محدود ماده و چهار ديوار طبيعت بيرون مي‏برد و به ملکوت آسمان‏ها دعوت مي‏کند و با فرشتگان همصدا مي‏شود و خدا را درهمه حال حاضر و ناظر مي‏داند.
8 - همگرايي
علاوه بر آثار مذکور که معمولاً آثار خودي نماز محسوب مي‏شوند، يکي از آثار مهم اجتماعي و سياسي نماز، همگرايي است، برگزاري نماز جمعه و جماعت، وحدت مسلمانان را به نمايش مي‏گذارد ،زيرا مسلمانان با صفوف فشرده در کنار هم قرار گرفته و با اوضاع سياسي و اجتماعي جهان آگاهي پيدا مي‏کنند. خطيب جمعه با بيان احکام و طرح مسايل سياسي و اجتماعي به نمازگزاران رشد سياسي مي‏دهد .شايد به خاطر آثار مهم نماز جمعه و جماعت است که در آموزه‏هاي ديني به اين دو فريضه اهميت خاصي داده شده است.(13) پيامبر اسلام(ص) فرمود:
"خداوند نماز جمعه را بر شما واجب کرده است. هر کس آن را در حيات من يا بعد از وفات من از روي سبك شمردن يا انکار ترک کند، خداوند او را پريشان مي‏کند . به کار او برکت نمي‏دهد. بدانيد نماز او قبول نمي‏شود، بدانيد زکات او قبول نمي‏شود، بدانيد حج او قبول نمي‏شود،..، تا از اين کار توبه کند..."(14).
9 - نفي طاغوت و ايستادگي در مقابل ستم‏
انساني که فقط خداوند را عبادت نمايد، در مقابل او سر تعظيم و تسليم فرود آورد، هر چه غير خداوند است، براي او حقير و کوچک مي‏شود . کسي نمي‏تواند با ظلم و ستم بر او چيره شود. در مقابل گردنکشان و ظالمان سر تسليم فرود نمي‏آورد . با طاغوت کنار نمي‏آيد. خداوند اين مسئله را يکي از اهداف بعثت پيامبر(ص) دانسته : "و در ميان هر امتي، پيامبري را مبعوث کرديم تا خداوند را عبادت نماييد . از طاغوت (هر چه در مقابل خدا است) پرهيز کنيد.(15)
پي‌نوشت‏ها:
1. ابن ابي الحديد ، شرح نهج البلاغه ، ج9 ، 45.
2. ذاريات(51)، آيه 56.
3. نهج البلاغه، کلمات قصار، جمله 136، با اقتباس از: تفسير نمونه، ج 16، ص 292.
4. طه(20)، آيه 14.
5. تفسير نمونه، ج 16، ص 289.
6. رعد(13)، آيه 28.
7. عنکبوت (29)، آيه 45.
8. تفسير نمونه، ج 16، ص 284.
9. همان، ص 290.
10. وسايل الشيعه، ج 3، ص 7.
11. تفسير نمونه، ج 16، ص 290 - 291.
12. نهج البلاغه، کلمات قصار 252.
13. جمعه (62) آيه‏ 9، تفسير نمونه، ج 24، ص 125 به بعد.
14. وسايل الشيعه، ج 5، ص 7.
15. نحل (16)، آيه 36.

اسخ:

1پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز

در موضوع هدف الهي از خلقت جهان هستي، دو نظريه اصلي وجود دارد:

1- عرفا معتقدند چون خداوند اراده نموده از خفا بيرون آيد و جمال اسما و صفات خود را در اشيا و افراد مشاهده نمايد، پس در جهان و انسان ظهور و تجلى نمود و دست به خلقت آنان زد، پس هدف خداوند از آفرينش انسان و ساير پديده‏ها ظهور و تجلى است.(1)

2- فلاسفه اسلامى گفته‏اند: چون خداوند داراي همه كمالات است و هيچ نقصى در او نبوده و بى نياز مطلق است، هيچ گونه كمبودى ندارد تا بخواهد با آفرينش جهان يا انسان، آن را جبران نمايد و يا سودى از آفرينش عالم و آدم نصيب او شود. خداوند چون كامل است، لازمه كمالش فيّاض و بخشندگي است، پس بايد فيض بخشى و بخشندگى كند، در نتيجه بايد جهانى زيبا و كامل بيافريند. بنابراين صدور وجود و هستى از خداوند واجب است.(2)

اما در واقع هر دو به يک نتيجه ختم مي­شود و آن اين که آفرينش جهان هستي لازمه صفاتي مانند علم، قدرت، حکمت، رحمت و فياضيت الهي است. يعني همان گونه که علت به صورت ضروري، وجود معلول را اقتضا مي کند، صفات الهي نيز علت وجود جهان هستي است و چون علت وجود دارد ( صفات کمالي خداوند ) معلول نيز وجود خواهد داشت (جهان هستي با همه زيبايي ها و کمالات).

جهان هستي با تمام نظم و زيبايي هايش نمادي از لطف، مهرباني، علم، قدرت، حکمت و... خداست، به طوري که بدون آفرينش، صفات جمال و جلال خدا مخفي و پنهان مي ماند .

هر «بود»ي، «نمود»ي دارد؛ نمي شود روغن باشد اما چربي نداشته باشد. رحمت باشد، اما بخشش و فيض وجود نداشته باشد!

بنابراين از همين جا مي توان نتيجه گرفت كه خلقت جهان نتيجه صفات خداوند است. خداوند فيض و بخشش دارد . لازمه آن اين است كه هر چه امكان وجود دارد، فيض و هستي خداوند را دريافت كند . چون قابليت وجود براي جهان هستي بود، خداوند آن را آفريد.

از اين رو هستي بخشي جهان، با تمامي نظم و زيباييش و صورتگري انسان با تمامي استعداد و توانمنديش، جلوه گر جلال و جمال خداست . شايسته است که ما سپاس گزار خدا و قدر شناس او باشيم.

خداوند از آن جا كه "علم" و "قدرت" و "فضل" و "جود" بي نهايت دارد، جهان و انسان را آفريده ، لازمه اين سه صفت آن است كه خلقت خداوند بهترين و كامل‏ترين آفرينش باشد، يعني در مجموعه هستي اگر وجود مخلوقي، زيبايي و كمال آفرينش مجموعه عالم را افزايش دهد، لازم است خدا آن موجود را خلق كند، زيرا عدم خلقت آن موجود، يا ناشي از عدم اطلاع و آگاهي از زيبايي آن است، يا در اثر ضعف و ناتواني از خلقت آن است.

چنانچه خدا با توجه به علم و قدرت بي نهايت، باز آن زيبايي را خلق نكند، ناشي از عدم "فضل" و "جود" و بخشندگي است اما خدا از بخل منزه است . "جود" و رحمت و بخشندگي او بي نهايت است. پس جهاني كه خدا خلق مي كند، بايد كامل‏ترين صورت ممكن را داشته باشد .

در نتيجه هدف از خلقت كائنات رفع نقص و برطرف نمودن نياز يا رسيدن به كمالي تازه نبوده كه همه اين امور از ساحت خداوند به دور است .بلكه كائنات با همه شكوه و عظمتي كه دارند ،نتيجه و لازمه صفات خداوند متعال هستند . اين صفات نيز عين ذات الهي هستند ، پس خداوند به خاطر آن كه خداست مي آفريند ؛ به همين خاطر فلاسفه تاكيد مي كنند كه در افعال الهي علت فاعلي همان علت غايي و هدف محسوب مي شود .

پى‌نوشت‏ها:

1. سيد حسن ابراهيميان، انسان‏شناسى، ص 115 و 114.

2. همان، ص 116 و 115، با تلخيص.

پرسش 2:

انسان در آفريده شدنش هيچ انتخاب و اختياري نداشته ، ارتباط اين مساله با عدل الهي چگونه است ؟شايد اگه انتخاب با من بود تمايلي به زندگي در دنيا نداشتم.

پاسخ:

1)@@

عدل آن است كه هر چيزي در جاي خود قرار گيرد. طبق اين معنا آفرينش انسان و همه موجودات عالم طبق نظام عدل است؛ زيرا بر اساس علت هايي كه در جهان قرار داده شده و بر اساس اينكه هر چيزي كه در عالم، امكان وجود و تحقق داشته باشد، از طرف خداوند فيض وجود را دريافت مي كند؛ چون انسان به طور عام امكان وجود دارد و چون شخص من و شما بر اساس علت هاي طبيعي در اين عالم، امكان خلقت و تولد از ناحيه علل داشته ايم، بايد وجود را دريافت نموده و از فيض وجود محروم نباشيم . اگر غير اين بود، عدالت خداوند دچار اشكال بود.

اما اينكه دوست نداشتيد به دنيا بياييد، اگر چه شايد به عنوان يك ميل دروني امكان پذير است، اما بر اساس واقعيت ها، اين تمايل مطابق با سلسله علل و نظم آفرينش نيست. اين امر واقعيت ها را تغيير نمي دهد ، مثلا بنده دوست دارم كه زمستان گرم باشد و تابستان سرد ، يا اصلا فصل سردي نباشد ، يا در برابر ويروس ها بيمار نشوم و... اما قوانين و قواعدي در عالم برقرار است كه بر اساس اصول خود عمل مي كند .ميل وخواسته من و شما در عملكرد آن ها تاثيري نخواهد داشت .

اصل به دنيا آمدن ما هم از همين قبيل است ؛در واقع بر اساس يك رابطه علٌي و معلولي و در نتيجه ازدواج و پيوند والدين مان خلق شده و به دنيا آمديم ، همانند ولادت همه موجودات ديگر و رخ دادن همه حوادث ريزو درشت عالم كه تابع علل است ؛ چنان كه نسل هاي بعدي هم از نتيجه ازدواج ما به وجود خواهند آمد ، اين يك قانون عام در عالم است كه به صورت حتمي و جبري در عالم حضور ما در اين عالم حضوري اختياري نيست و نمي توانست اختياري باشد.

قبل از اينكه انساني متولد شود، نبوده تا اختيار و حق انتخاب او معنا داشته باشد. هر معلولي وجود خود را از ناحيه علت دريافت مي كند و اين اختصاص به انسان ندارد.

اما ممكن است كه فرد يا افرادي چون شما -در ظاهر- از اصل آفرينش و طراحي اين ساختار ناراحت باشند و آرزو كنند اي كاش به دنيا نمي آمدند ، قرار گرفتن چنين ساختار علت و معلولي را برنتابند.

اكثر انسان ها چه تصريح كنند و چه نكنند ، وجود خود را بر نبود و عدم شان ترجيح مي دهند ؛ حتي اگر چنين قضاوتي عملا صورت نپذيرد ، عقل انسان ها بر برتري و ارزش وجود بر عدم گواهي مي دهد.

اگر چه به اختيار خود در اين عالم قرار نگرفته ايم، اما حال كه‌آمده ايم ،مي توانيم بهترين و لذت بخش ترين زندگي را براي خود رقم بزنيم و اين در اختيار و اراده ما قرار دارد.

پس مسلماً به دنيا آمدن ما جبري و به دور از اختيار ماست، اما بايد دانست كه هر جبري مذموم و ناپسند نيست؛ اختيار داشتن ما نيز (بنابر قانون عليت) در اختيار ما نيست. چه بخواهيم يا نخواهيم، موجود داراي اختيار آفريده شديم، اما مي توانيم از اختيار داشتن استفاده نيک يا بد داشته باشيم .

اگر از زاويه ديگر بررسي كنيم مي بينيم اگر موجودي امكان و شرايط به وجود آمدن را داشته باشد ، اما خداوند اين فرصت را از او دريغ كرده ،او را به وجود نياورد ، قدرت و فياضيت مطلق خود را زير سوال برده است ؛ پس ايجاد بستر به وجود آمده هر موجودي كه لياقت خلقت را دارد ، به واسطه صفات الهي لازم بوده و كمال و ارزش محسوب مي گردد . پس اساس اين ساختار كلي در عالم و حقيقت خلقت موجودات و جريان دادن نظام علي و معلولي در آن امري مطلوب و قابل قبول بلكه مورد خواست و مطالبه عقل است و عدم آن امري نادرست شمرده مي شود .

اما در اينكه در نگاهي جزيي و مصداقي ،جبري كه بر تك تك افراد وارد مي شود ،چه توجيهي دارد ؟ بايد گفت : اصولا دو نوع حيات براي انسان متصور است :

1- حيات حيواني و مادي:

اين نوع حيات بين انسان و حيوان مشترك است . اموري از قبيل خوردن، آشاميدن و راه رفتن جزء اين حيات است. در اين گونه حيات اختيار راه ندارد، زيرا چنين سوالي بي معنا و ناممكن است و برخوردار شدن از اين حيات معلول علل خاص و طبيعي خود است كه در آن ها دخالتي نداريم .

2- حيات انساني و معنوي كه حيات فكري و عقلاني است و از مختصات آدمي است.

از ديدگاه معرفتي اسلام ، به خاطر اين نوع از خلقت خداوند او را بر ساير مخلوقات برتري داده است. اين حيات اختياري بوده و انسان چنان آفريده شده كه با اختيار خويش توانايي آن را دارد كه در مسير تكامل قدم نهاده و به جايي رسد كه جز خدا نبيند، يا آن قدر سقوط كند كه مانند حيوان بلكه بدتر شود . دعوت اسلام هم به سمت همين حيات اختياري است: "يا ايّها الّذين آمنوا استجيبوا للَّه و للرسول إذا دعاكم لما يحييكم؛ (1)اي كساني كه ايمان آورديد! دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنيد، هنگامي كه شما را به سوي چيزي مي خوانند كه مايه حيات تان است".

بنابر اين درست است كه انسان به اختيار خود نيامده اما بدين معنا نخواهد بود كه هيچ اختياري در كيفيت زندگي خود و به جائي كه خواهد رسيد ،نداشته باشد ؛ جمادات، گياهان، حيوانات و ملائك و انسان هر كدام در مرتبه‏اي از كمال قرار دارند . اشرف مخلوقات انسان مي­باشد كه تمامي كمالات در وجود او به ظهور رسيده و يا به صورت بالقوه موجود مي­باشد كه با سعي و اختيار خويش به آن‏ها فعليّت مي بخشد. هر كدام از موجودات به فراخور مرتبه وجودي خويش به وجود آمده‏اند. در نتيجه جماداتي مثل سنگ قابليت حيوان شدن را ندارند، چنان كه براي حيوانات قابليّت انسان شدن نيست.

بشر در کارهاي ارادي خود مانند سنگ و گياه و حيوان نيست که به حکم غريزي کارهايي را انجام دهد. انسان هميشه خود را در سر چهار راه هايي مي بيند . هيچ گونه اجباري ندارد که فقط يکي از آن ها را انتخاب کند ؛ ساير راه ها بر او بسته نيست. انتخاب يکي از آن ها به نظر، فکر، اراده و خواست شخصي او مربوط است. يعني طرز فکر و انتخاب او است که يک راه خاص را معين مي کند.(2)

بنابراين انسان مانند هر موجود ديگر در آفرينش خود اختيار نداشت ، اما در چگونگي زندگي اختيار دارد . بهشت و جهنم به انسان دادني نيست ، بلكه بهشت و جهنم ساختني است. انسان آن را مي سازد و در ساختن از اختيار برخوردار است. اصل‌آمدن اگر چه اختياري نبود ، اما چگونه زندگي كردن و چگونه ساختن خواستني انسان است.

نظام عالم هستي كه برپايه روابط بي تخلف علي و معلولي است، اين گونه رقم خورده كه در مجموعه اين عالم هستي به شرف وجود نايل شويم ؛ حال چه از اين امر راضي باشيم و چه نباشيم. با توجه به درك جايگاه و موقعيتي كه در آن به سر مي بريم و موقعيت هاي گوناگوني كه در برابر ماست ، مي توانيم بهترين سرنوشت و آينده را براي زندگي حقيقي خود در دنيا و آخرت رقم بزنيم .همه اين ها بسته به ميزان شناخت و معرفت ما در خصوص خداوند عالم و حقايق ديگر اين نظام عظيم است تا در سايه اين شناخت درست و قدم زدن در مسير بندگي خداوند هم از زندگي زيباي دنيايي لذت ببريم و هم در شرايط ممكن انتخاب و اختياري كه داريم ، بهترين حيات را براي آينده مان رقم بزنيم .

پي نوشت‏ها:

1. انفال (8) آيه 24.

2. شهيد مطهري، مجموعه آثار، ج1، ص386.

پرسش 3:

آيا بين توانايي هاي انسان ها و شرايط حاکم بر زندگي آن ها با رسيدن به کمال مورد نظر الهي تناسبي وجود دارد ؟

پاسخ:

2@@

اين مسئله با دو رويکرد قابل تحليل است:

از نظر تکليفي و تحليل مسئله بر محور تکليف بايد اشاره گردد که قرآن کريم در اين باره به روشني سخن گفته:

«لا يکلفه الله نفسا الا وسعها؛ (1) خدا هيچ کس را مگر به قدر توانايي او تکليف نکند».

در آيه ديگر نيز فرمود: «لا تکلف نفس الا وسعها؛(2) هيچ کس را جز به اندازه طاقت تکليف نکند».

بر اساس اين گونه آموزه ها معلوم مي‌شود که خداوند هر فردي را به اندازه توانش تکليف داده است . بديهي است که کمال لايق او از رهگذر همين تکاليف او تامين خواهد شد. بيش تر از توان تکليفي متوجه او نيست و استعداد او به اندازه عمل به آن تکليف بوده ، از طريق عمل به آن به کمال لايق خود بار يافته ، استعداد خود را شکوفا مي‌کند . چون از آن بيش تر استعداد و توان نداشته ، تکليفي بيش تر از آن متوجه او نشده ، در اين باب اين سخن عطار نيشابور شنيدني است:

جهد هر کس قدر حال او بود سير هر کس تا کمال او بود

گر مگس پران کند چندان که هست کي کمال سر سرش آيد بدست

تحليل مسئله بر اساس سير و سلوک عرفاني و آموزه‌هاي وحياني ناظر به جنبه هاي فرا تکليفي و اخلاقي و عرفاني :

در آموزه‌هاي وحياني و عرفاني بر اين مطلب تاکيد شده که انسان هر اندازه بيش تر تلاش کند، به کمالات بالاتري دست پيدا خواهد نمود .خواستن توانستن است، انسان مي تواند با تلاش و جديت به بالاترين قله کمال ممکن دست يابد. قرآن کريم فرمود:

« و ان ليس للانسان الا ما سعي؛ (3) اين که براي آدمي جز سعي و کوشش او نخواهد بود».

در اين آيه سعي و تلاش در رسيدن انسان به کمال بيش تر موثر دانسته شده، چه اين که خداوند در آيه ديگر تصريح فرموده که اگر کسي در راه او تلاش کند ،خداوند او را کمک و هدايت خواهد کرد:

«والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا؛ (4) کساني که در راه ما تلاش مي‌کنند ، ما او را در راه خود هدايت مي‌کنيم». بر اساس اين گونه آموزه‌ها معلوم مي‌شود که انسان هر اندازه بيش تر تلاش کند و در مسير تکامل حرکت کند ، کمالات بيش تري نصيب او خواهد شد. هيچ گاه خداوند راه تکامل را به روي کسي نبسته و رسيدن به کمال وقف عده‌اي خاص نيست بلکه همگان مي‌توانند اين مسير را بروند و به اندازه تلاش خود به کمالات مطلوب خود نايل آيد. از اين رو بزرگان اهل عرفان با تدوين و تنظيم آثاري نظير «منازل السالکين» راهکار ترقي معنوي و تکامل روحي و الهي آدميان طرح و تبيين کرده ،مولوي در اين باب با استناد به حديثي از پيامبر مي‌گويد:

سايه حق بر سر بنده بود عاقبت جوينده يابنده بود

گفت پيغمبر که چون کوبي دري عاقبت زآن در برون آيد سري

چون نشيني بر سرکوي کسي عاقبت بيني تو هم روي کسي(5)

گر چه تکليف هر کس به اندازه توان اوست، ولي راه کمال و رسيدن به بالاترين قله معنويت اختصاصي نيست بلکه همگان مي‌توانند با تلاش به بالاترين کمال ممکن برسند . راه براي همه باز است . به گفته استاد حسن زاده آملي : «در گشاده است صلا در داده خان آراسته»

پي‌نوشت‌ها:

1.بقره (2) آيه 286.

2.همان، آيه 233.

3.نجم (53) آيه 39.

4.عنکبوت (29) آيه 69.

5.مثنوي معنوي (دفتر سوم) ص 554.

اسخ:

2پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز

سوال شما به توحيد افعالي بازگشت دارد كه به دوشاخه توحيد در خالقيت و توحيد در ربوبيت قابل تقسيم است. توحيد در خالقيت يعني در جهان يك خالق و آفريننده بيش تر نداريم . كسي كه به خالق هاي متعدد معتقد باشد، مشرك است. توحيد در ربوبيت يعني اين كه گرداننده و مدير همة جهان، خالق واحد است.

در يك تفسير ساده و روشن مفهوم توحيد افعالي اين است كه سراسر جهان فعل خدا است .تمام كارها، حركت ها ، تأثيرو تأثيرها به ذات پاك او منتهي مي شود و به او قائم است . در حقيقت "لا مؤثر في الوجود الا الله، هيچ موجودي تأثير مستقل ندارد جز خدا" . حتي اگر كارد مي برد و آتش مي سوزاند و آب سرد مي كند، همه به اراده و فرمان او است .خلاصه اينكه دراين عالم هر موجودي داراي هر اثري است، از ناحية خداوند است.

البته اين امر هرگز به معني نفي عالم اسباب و مسببات و حاكميت قانون عليت نيست، زيرا خداوند خودش خواسته كه همة كارها از طريق علل و اسباب طبيعي و عادي آن جاري گردد.يعني اراده و قصد ما در انجام كارها در اختيار خودمان است . ما هستيم كه قصد مي كنيم در بين كارهاي ممكن كدام يك را انجام دهيم و مجبور به انتخاب يك گزينه معين نيستيم .

اما در عين حال ما همانند همه موجودات عالم همان طوري كه در ذات خود استقلال نداريم، در تأثيرگذاري و تحقق كارها هم استقلال نداريم. به عبارت ديگر همه موجودات موجودند به وجود خدا و مؤثرند به تأثير خداوند.در نتيجه اعمال و افعال ما منافات با توحيد افعالي ندارد ، پس هم خداوند تاثير در انجام همه اموردارد و هم به شكلي كلي و مطلق مانع اراده و اختيار ما نمي شود .

با اين بيان روشن شد كه خداوند نحوه تاثير گذاري خود برعالم را در نگاهي كلي بر تاثيرگذاري علل و اسباب و استفاده موجودات مختار از اختيارو آزادي عمل شان بنا نهاده است . قوانين و سنت هاي الهي و رابطه علت و معلول هاست كه بر اساس قانون گذاري خداوند چگونگي تاثير و تاثرات را در مجموعه عالم رقم مي زند . خداوند معمولا -جز مواردي مانند نبريدن چاقوي حضرت ابراهيم يا نسوختن آتش نمرود و...در اين قوانين دخالت نمي نمايد. قدرت و تاثير گذاري خود را به واسطه همين عوامل متجلي مي سازد .

البته تاثيرات خداوند در زندگي ما انسان ها و در اداره عالم بسيار وسيع تر از امور مادي و روابط ساده علي و معلولي يا قوانين حاكم بر جهان ماده است . بدون تاثير مستقيم خداوند و اراده تمام و هميشگي او در بقاي عالم ، با لحظه اي عدم التفات خداوند اثري از عالم و موجودات آن باقي نخواهد ماند ، اما در خصوص همين مسايلي كه مورد سوال تان بوده ، نحوه تاثير گذاري خداوند در موارد كلي با واسطه علل و وسايط گوناگون اعم از موجودات مختاري چون انسان ، يا علل و عوامل طبيعي يا سنت هاي جاري در عالم و يا توانايي موجوداتي چون ملائكه صورت مي پذيرد .

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
هرچند اين مباحث در حوزه علومي مانند فلسفه اخلاق مورد بحث و بررسي بسيار است و در خصوص نسبيت امور و انديشه ها و رفتارها بحث هاي گوناگوني مطرح است كه مجال بيان آن ها نيست ، اما به نظر مي رسد در مورد تبيين دقيق مفهومي تعابيري مانند مطلق ، نسبي ، مصلحت و مانند آن دچار ابهام و اشتباه هستيد .
عالم ما عالم حقايق مطلق و غير نسبي است . در امور واقعي و حقيقي عالم كه دائره اشيا و موجودات و قواعد و قوانين را در بر مي گيرد، همه چيز مطلق و غير قابل تغييرند و نسبيت در آن ها بي معناست .
نسبي بودن امور تنها به بُعد اعتباري و مفهومي و انتزاعي امور بر مي گردد. در حوزه عقل عملي يعني خوب و بايستني ها و بد و نبايستني ها تعريف مي شود .
همچنين مقوله مصلحت كه تنها بخش بسيار كوچكي از رفتارهاي اجتماعي انسان را، آن هم در شرايطي خاص در حوزه روابط فردي و اجتماعي شامل مي شود ، به هيچ وجه در چنين وسعتي كه تصور كرده ايد نيست .
در پرسش تان گفته ايد : "در زندگي انسان که تمامي جوانب آن در سيطره زمان و مکان است که خود وابسته به ميزان رشد عقل و معرفت وي نسبت به جهان مي باشد و نيز در جهاني که همه علوم تجربي آن که به طور تجربي و فيزيکي اثبات و گسترش مي يابند، اثري از امور مطلق مشاهده نمي شود" .
در اين عبارت هرچند ابهام و نابساماني گزاره ها درك صحيح ارتباط آن ها را دشوار ساخته ، اما واقعا براي ما روشن نيست كه ارتباط جوانب زندگي انسان با زمان و مكان ، تفاوت ميزان معرفت افراد نسبت به جهان و گسترش علوم تجربي بشر چه ارتباطي با غير مطلق بودن امور اين عالم دارد ؟
نسبي بودن در خصوص امور اعتباري تا حد زيادي قابل فهم است اما در امور خارجي و عيني نسبي بودن امري كاملا دور از ذهن است كه نيازمند توضيح است ؛ عالم ما را فارغ از حجم ادراكات بشر در خصوص آن و تفاوتي كه اوضاع و احوال زماني و مكاني در حجم اين معرفت و نوع نگرش بشر به عالم ايجاد مي كند ، حقايق مطلق و غير قابل تغيير فراگرفته اند .
اصولا حقيقت عنوان عامي است كه در تعبير دقيق خود به نوعي مساوي و مساوق با عنوان وجود است و هرچيز موجود حق است ، بر اين اساس در خصوص امور اعتباري و انتزاعي هم حقيقت به كار برده مي شود تا مفهومي دقيق از ماهيت درستي و انطباق مفاهيم با وقعيات را تداعي نمايد ؛ پس تعبير حقيقت تنها منحصر در امور رفتاري انسان ها و مفاهيم و اعتباريات و مانند آن ها نيست .
اما در هر حال يكي از مشهورترين كاربردهاي حقيقت در حوزه رفتارهاي انساني و امور بايسته است كه در اين راستا هرچند حقايق و اصول كلي مفاهيم چندان تغييري نمي يابند ، اما مصاديق و موارد اين مفاهيم وامور كلي آن ها داراي تفاوت ها و تغييراتي مي گردند و به نوعي نسبيت پذيرند .
اما در اين ميان اخلاقيات و آنچه در حوزه عقل عملي تعريف مي شود، بيش ترين ارتباط را با اين مقوله دارد ؛ اما در عين حال نبايد اين نكته كليدي را از ياد برد كه نسبيت هم داراي اصول مطلق و قواعد ثابتي است . در نتيجه نسبي بودن امور و مفاهيم حالتي شناور و كاملا غير ثابت پيدا نمي كند بلكه براي خود داراي ضوابط و اصول معيني است تا به حوزه ادراكات و بينش ها و معرفت هاي فردي تسري نيابد .
در واقع ماهيت نسبي بودن اخلاق خود به نوعي مطلق است، يعني اين گونه نيست كه نحوه ادراك هر فرد از درستي و نادرستي يك رفتار يا اخلاقي و غير اخلاقي بودن يك عمل قابل قبول باشد و همين شناوري ادراك و مصاديق را بتوان پذيرفت، بلكه اگر به نوعي نسبيت در اين حوزه معتقديم ، تنوع و تغيير مصاديق و نحوه برخوردها ناشي از چند اصل و الگوي ثابت مانند شرايط فرهنگي و اجتماعي و مانند آن است، نه جميع امور دخيل در اين تحليل حتي ادراكات و گرايش هاي كاملا شخصي .
پس در پاسخ سوال شما مي توان گفت كه برخورد با حقيقت دقيقا جنبه اي مطلق و غير نسبي دارد ، اما مصاديق برخورد در موقعيت هاي گوناگون تا حدي متفاوت مي گردند ، از منظر دين در حوزه رفتارهاي فردي نوعي تكليف مداري نقش اساسي را ايفا مي نمايد و همه حقيقت نيز با همين ماهيت تكليفي سنجيده مي شود .
وقتي گفته مي شود كه موظف به انجام برخي تكاليف هستيم، اين امر هرچند داراي اصول و تعاريف پايه اي و ثابتي است ، اما درعين حال نحوه تبيين و تشخيص اين تكاليف در فروع مختلف رفتاري و در موقعيت هاي گوناگون شرايطي متفاوت پيدا كرده تا حدودي نسبي مي شود .
در واقع تكليف بر اساس درستي عمل با توجه به همه جوانب آن سامان مي يابد ؛ بر اساس قبول حسن و قبح عقلي درست آن چيزي است كه از منظر عقل عملي خوب خوانده مي شود كه منشا اين امر به دو اصل كلي يعني حسن عدل و قبح ظلم برمي گردد كه امري كاملا عقلي است . همه اصول و مباني و مصاديق ديگر به نوعي از فروع و شاخه هاي اين دو اصل محسوب مي شوند، يعني خوب بودن صداقت تا جايي كه مصداق عدالت است، عقلاني است . اگر قرار باشد با راستگويي جان ديگري در خظر قرار بگيرد، صداقت حسن نيست ، چون ظلم است، نه عدل .
البته تشخيص دقيق خوب و امر حَسَن در مواردي نيازمند تبيين درست و كامل برخي اصول و كليات است كه مجاري گوناگوني مانند برخي دستورات شرعي اين خلأ را جبران كرده ،تشخيص تكليف را براي انسان آسان مي نمايند ؛ مثلا در همين داستان زنداني و وضعيتي كه در آن قرار گرفته ، منطق دقيق اخلاقي مي گويد كه وي نبايد با راستگويي جان ديگران را به خطر بيندازد . در نتيجه تكليف او در آن موقعيت خاص كاملا روشن است .
البته در برخي از موارد ، موقعيت داراي ابعاد گوناگون و پيچيدگي هايي مي شود كه تشخيص تكليف در آن موقعيت خاص دشوار است ، اما اين بدان معنا نيست كه در واقع بر اساس اصول و قواعد كلي تعريف شده نتوان تكليف و وظيفه درست را درآن موقعيت خاص تشخيص داد ؛ البته در ضوابط شرعي قاعده معيني براي اشتباهات افراد در تشخيص تكليف و وظيفه و رفتار درست تعريف شده كه اثرات رواني اشتباه در انتخاب اين امر را مي كاهد ، اما در عين حال در همان مواقع تكليف صحيح تنها يك چيز است .

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
شدت ناراحتي و دغدغه ها باعث شد تا حد اقل مشكلات و شبهات خود را نتوانيد در نامه مختصرتان منتقل كنيد ؛ اي كاش پس از فروكش كردن ناراحتي تان توضيح در خصوص مشكل و ابهام هاي تان مي داديد و ريشه اصلي درد را روشن تر بيان مي كرديد .
تحقيق و پي جويي حقيقت و ترديد در بسياري از اموري كه به زعم ديگران عين حقيقت و غير قابل انكار است ، نه نشانه كفر و كافري ،كه بهترين زمينه و بستر رسيدن به ايمان حقيقي است .نبايد از اينكه در برخي مباني و اصول ترديد كرديد ،تا اين حد نگران باشيد ، اما به قول شهيد مطهري شك پل خوبي است اما منزلگاه خوبي نيست ؛ يعني بايد از ترديد و سردرگمي پلي بسازيد براي رسيدن به حقيقت آرامش بخشي كه نتيجه ايمان كامل و يقيني ناب است.
گفتيد هيچ چيز را بدون دليل ومدرك قبول نداريد ؛ مگر شرط عقلاني و انساني زيستن غير از اين است كه انسان با كمك تعقل و منطق به پذيرش يا رد عقايد و افكار بپردازد ؟ اين امر يكي از ضروري ترين لوازم و شرايط حقيقت جويي و انصاف است و به هيچ وجه نشانه به پوچي رسيدن نيست .
اما در مورد غيب ؛ گفتيد كه: " كي ديده ؟ هركي ديده واسه خودش ديده !"
دوست عزيز اگر بنا بر عقلانيت و دليل محوري است، نبايد اين تعابير عاميانه و غير علمي را به كار ببريد ؛ غيب تعبيري است در برابر شهود ، در واقع غيب به هر چيزي اطلاق مي شود كه از حواس و ادراكات ظاهري از جمله حس باصره پنهان باشد ؛ با اين وضعيت تعبير "كي غيب را ديده" قدري عوامانه نيست ؟ اگر قرار بود كسي غيب را ببيند، ديگر اطلاق غيب به آن امر مجازي و غير حقيقي بود .
از طرف ديگر مگر ديدن و درك حسي تنها عامل اثبات وجود داشتن و تحقق يك چيز است ؟ آيا درد و ناراحتي و شادي و سرور و ديگر حالات دروني خود و ديگران را مي بينيد ؟ پس چطور به وجود اين حالات در ديگران باور پيدا مي كنيد ؟ آثار و پيامدهاي اين امور به شما نشان مي دهد كه فلاني درون خود درد دارد يا ديگري سرور و شادي وجودش را در بر گرفته است .
حتي در امور مادي مانند الكتريسيته كم نيستند حقايقي كه تنها از طريق برخي آثار و پيامدها و لوازم و نتايج به وجود آن پي مي بريم . تفاوت بين سيمي كه جريان الكتريسيته در آن جريان دارد ،با سيمي كه خالي از اين جريان است ،با هيچ يك از حواس ظاهري ما درك نمي شود ، بلكه تنها با اتصال آن به بدن و آثاري كه بر سيستم عصبي بدن ايجاد مي كند ، يا آثاري مشابه مي توان به وجود اين جريان پي برد .
اين كه در اين عالم چيزي هست كه فعلا از نظر ما پنهان است، احتمالي است همچون احتمال اينكه هيچ چيز در پس عالم وجود ندارد ؛ در واقع تنها در برابر دو گزينه قرار داريم :
وجود غيب يا ماوراء طبيعت و عدم آن ؛ در اين ميان عده اي در طول تاريخ ادعا كرده اند كه جهان هستي منحصر در جهان ماده نمي شود و حقيقت عالم داراي ابديتي است كه در ماوراء ماده ادامه مي يابد .براين امر دلايل گوناگوني آورده اند ؛ در عين حال عده اي ديگر نيز با دليل يا بي دليل اين امر را انكار كرده اند .
به نظر مي رسد داوري در خصوص اين امور ،امري كاملا عقلاني و به دور از احساسات باشد . تنها لازم است به دلايل افرادي كه به وجود خداوند و عالم آخرت و ديگر امور غيبي معتقدند ، مراجعه كرده، به طور كاملا عقلاني و منصفانه و به دور از احساسات به تحليل و بررسي آن ها بپردازيد .نتيجه اين امر هر چه شد، بدان ملتزم و معتقد شويد .
فراموش نكنيد افرادي چون پيامبران و امامان هم كه به وجود غيب ايمان داشتند و وجود آن را ترويج مي نمودند ، اصرار نداشتند كه بدون دليل و منطق و تنها با تعبد محض اين امر را براي ما اثبات نمايند .به همين خاطر انبيا همواره مردم را به تعقل و فكر و انديشه فرا مي خواندند .
خليفه الله يعني انسان هم برخلاف آنچه تصوير كرده ايد، به واسطه بهره مندي از نعمت عقل ، نه تنها ضعيف و حقير نيست ،بلكه دارا ترين مخلوقات خداوند است كه مي تواند بالاترين حقايق را به كمك اين قوه ارزشمند به دست آورده، از نتايج اين معارف و ادراك ها بهترين بهره برداري ها را بنمايد .
نه قرار است ايمان ما بر اساس آنچه گذشتگان گفته اند، سامان اساسي بيابد و نه اينكه بناست فردي در آينده بيايد و همه چيز را همچون ديدن يك فيلم براي ما مشهود و ملموس كند ، باز انسان است و اختيار و قوه عاقله اش كه حقيقت را به كمك عقل و فطرت الهي دريابد و به آن ايمان آورد . براي شما و ديگران هم راهي جز اين نيست ؛ پس بدون تشويش و ناراحتي و رفتارهاي احساسي گام به گام در مسير رسيدن به حقيقت پله هاي لازم را يك يه يك بپيماييد . همراهي دوستان تان در اين مركز را هم غنيمت بدانيد .
منتظر سوالات اساسي و منطقي و روشن شما هستيم .