قرآن كریم در این باره با اشاره به حكمت بعثت انبیا فرمود: «... لئلا یكون للناس علی الله حجه بعد الرسل؛ (1) تا برای مردم پس از فرستادن پیامبران در مقابل خدا بهانه و حجتی نباشد».

 در نهج البلاغه آمده: «لا تخلو الارض من قائم لله بحجه اما ظاهرا مشهورا و اما خائفا معمورا، لئلا تبطل حجج الله و بیناته...؛ (2) زمین هیچ گاه از حجت خالی نیست كه برای خدا با برهان روشن قیام كند یا آشكار و شناخته شده، یا بیمناك و پنهان تا حجت خدا باطل نشود و نشانه هایش از میان نرود».

در روایتی دیگر ‌‌آمده: «ان الارض لا تخلو من حجه؛ (3) زمین هیچ گاه بدون حجت الهی نخواهد بود».

در حدیث دیگر حجت به امام معنا شده و آمده: «لو بقیت الارض بغیر امام لساخت؛ (4) اگر زمین بدون امام باقی بماند ، از هم متلاشی می‌شود».

بنابراین مطالب زمین همیشه دارای حجت بوده است، و هیچ قومی بدون حجت نبوده اند اگرچه خبرشان به ما نرسیده باشد.

پی نوشت‌ها:

1. نساء (4)، آیه 165.

2. حكمت 147.

3. كافی، ج 1، ص 179 ، نشر دارالكتب الاسلامیه ، تهران 1388 ق.

4. همان .

قرآن ‌مجيد ديدن‌خدا را غير ممكن ‌مي‌داند و مي‌فرمايد:« چشم‌ها هرگز خدا را درك‌نمي‌كند.» (1)؛ علاوه ‌بر اين‌دلايل‌عقلي ‌نيز رؤيت‌خدا را امكان ‌پذير نمي‌داند؛ زيرا لازمه‌رؤيت‌و ديده‌شدن‌يك چيز اموري‌است‌كه‌هيچ‌يك‌از آن‌ها در مورد خداوند ممكن ‌نيست‌مانند جسم‌بودن‌، مكان‌داشتن‌، جهت‌داشتن‌؛ زيرا مي‌دانيم‌هر جسمي‌داراي‌اجزايي‌است‌. به‌علاوه‌همة‌اجسام‌دستخوش ‌دگرگوني‌و تغييرند و داراي‌عوارضي ‌مانند رنگ ‌و حجم‌و ابعاد هستند در حالي ‌كه‌خداوند نه‌جزء دارد و نه‌تغيير مي‌پذيرد و نه‌در معرض ‌حوادث‌است‌.

علامه‌طباطبايي‌مي‌گويد: « رؤيت‌با چشم‌خواه‌به‌همين‌كيفيتي‌باشد كه ‌امروز است‌و يا تحول ‌به‌شكل‌ديگري ‌پيدا كند، به‌هر حال‌يك‌امر مادي‌و طبيعي‌است‌كه‌با اندازه‌و شكل‌و رنگ‌و عمق سر و كار دارد و اين‌ها همه‌اموري‌مادي‌و طبيعي‌هستند و محال‌است ‌به‌ذات‌پاك ‌پروردگار چه‌در دنيا و چه ‌در آخرت‌ارتباطي ‌پيدا كند.» (2)

البته‌گروهي‌از دانشمندان‌اهل‌تسنن‌طرفدار ‌رويت‌اند. گاه‌با صراحت‌مي‌گويند كه‌خداوند با  چشم‌ظاهر ديده‌مي‌شود، ولي‌نه‌در دنيا بلكه‌در آخرت‌. آنان ‌به ‌آيه: صورت‌هايي‌در آن‌روز شاداب ‌است‌و به‌سوي ‌پروردگارش ‌مي‌نگرد.» (3) استدلال‌كرده‌اند در حالي‌كه‌تعبير "ناظرة‌" هم‌به‌معناي ‌نگاه‌كردن‌آمده‌و هم‌انتظار كشيدن‌. به‌قرينه‌آياتي‌كه‌نفي‌رويت ‌مي‌كند بايد معناي ‌انتظار كشيدن‌را پذيرفت‌. وقتي ‌رؤيت‌خدا از نظر عقلي‌و نقلي‌محال‌شد فرقي‌نمي‌كند رؤيت‌در دنيا باشد يا در آخرت‌.

گفتني است رؤيت خداوند با چشم حسي محال است، ولي مشاهدة فراحسي و قلبي او ممكن است. لذا در كلام امير المونين آمده است:

«لا تدركه العيون بمشاهدة العيان، ولكن تدركه القلوب بحقائق الإيمان؛(4) چشم‌ها او را آشكار نبيند، لكن دل‌ها به حقيقت‌هاي ايمان دركش كند».

اما اين كه اين رؤيت قلبي و ايماني خدا براي همه انسان‌هاي ميسور است، در دعاي عرفه امام حسين(ع) به طور مطلق دربارة رؤيت قلبي خداوندآمده است:

«عَمِيَت عينٌ لا تراك عليها رقيباً؛(5 ) كور است چشمي كه تو را در عالم و جهان هستي نمي‌بيند».

 پي نوشت ها:

1. انعام (6) آية 103.

2. ناصر مكارم، پيام قرآن، نشر دار الكتب الاسلاميه تهران بيروت، ج 4، ص 233.

3. قيامت (75) آية 22 و 23.

4. نهج البلاغه، نشر موسسه امير المومنين قم 1375 ش، خطبه 179.

5. شيخ عباس قمي، مفاتيح الجنان، نشر بلاغت قم 1375 ش، دعاي امام حسين(ع) در روز عرفه، ص452.

در ابتدا بايد گفت: اين سوال با همه شقوق آن از يك فرض اشتباه ناشي شده است و آن اين كه تصور مي‌شود كه هر موجودي نياز به علت دارد، در حالي كه مطلب صحيح اين است كه هر پديده اي به علت نياز دارد، يعني چيزي كه نبوده و وجود يافته است، وجودش نياز به علت دارد. پس هر موجودي نياز به آفريدگار ندارد تا بگوييم خدا هم يكي از موجودات است، پس آفريدگار او كيست؟، بلكه هر آفريده‏اي آفريدگار مي‌خواهد و خدا آفريده نيست تا به حكم اين قانون آفريدگار بخواهد. كاملاً روشن است كه اگر موجودي فرض شود كه هميشه بوده و هيچ گاه معدوم نبوده تا به وجود آيد، نياز به آفريننده و علت نيز نخواهد داشت.وسوال ازكجا آمده هم در موردش بي معني است.

پاسخ سؤال را به بيان ساده‏تر مي‌توان بيان كرد:

اگر كسي سؤالات زير را از شما بپرسد، چه پاسخي به آن مي‌دهيد:

رطوبت هر چيز از آب است، رطوبت آب از چيست و از كجا است؟

چربي همه غذاها از روغن است، چربي روغن از چه و از كجا است؟

شوري همه چيز از نمك است، شوري نمك از چيست؟

وقتي به اتاق كار خود يا منزل مسكوني خود نگاه مي‌كنيد و مي‌بينيد روشن است، از خود مي‌پرسيد آيا روشنايي از خود اتاق است؟ فوراً به خود پاسخ منفي مي‌دهيد، زيرا اگر روشني اتاق از خود مي‌جوشيد، نبايد هيچ وقت تاريك بشود، در حالي كه پاره‏اي از اوقات تاريك و گاهي روشن است. پس روشني آن از جاي ديگر است. به اين نتيجه مي‌رسيم كه روشني اتاق و خانه ما در اثر ذرات يا امواج نور است كه به آن تابيده است. آن گاه از خود سؤال مي‌كنيم روشني خود نور از كجا است؟ پاسخ اين است كه روشني نور از خود آن است.

نيز به سؤال‏هاي قبلي پاسخ مي‌دهيم كه رطوبت آب، چربي روغن و شوري نمك از چيز ديگري نيست.

اين خاصيت طبيعي و ذاتي آن‏ها است. آب ذاتاً مرطوب است. روغن ذاتاً چرب است و نمك ذاتاً شور است. نيز نور ذاتاً روشن است. در هيچ نقطه جهان نمي‌توانيم نوري پيدا كنيم كه تاريك باشد و چيز ديگر آن را روشن كرده باشد. ذرات نور هر جا باشند، روشن اند و روشني جزء ذات آن‏ها است.

روشنايي ذرات نور از چيز ديگر و عاريتي نيست. ممكن است ذرات نور از بين برود، ولي ممكن نيست موجود باشند، ولي تاريك! بنابراين اگر كسي بگويد روشنايي هر محوطه‏اي از جهان، معلول نور است، پس روشنايي خود نور از كجا است، فوراً مي‌گوييم روشنايي نور جزء ذات آن است.

هم چنين هنگامي كه سؤال شود هستي هر موجودي از خدا است، پس هستي خدا از كيست، پاسخ مي‌دهيم هستي خدا ذاتي او و از خود او است و از جاي ديگر نيست، مانند اين كه بپرسيم اصل وجود و هستي از چه چيزي به وجود آمده؟ مبدأ اصل وجود چيست؟ معلوم است كه اصل وجود و هستي از چيزي به وجود نمي‌آيد، چون هر چيز ديگر غير از وجود، عدم و نيستي است و وجود و هستي از عدم و نيستي به وجود نمي‌آيد.

به عبارت ديگر وجود حق تعالي، اصل و حقيقت وجود است . همان گونه كه بي معنا است كه سوال كنيم، اصل و حقيقت وجود چگونه به وجود آمده يا مبدأ آن چيست؟ بي معنا است كه بگوئيم كه خدا چگونه به وجود آمده؟ چون فرض چنين سوالي اين است كه خدا نبوده و بعد به وجود آمده است و حالا در مورد چگونگي وجود خدا سوال مي‌كنيم. اما وقتي كه وجود خداوند ازلي و ابدي و مساوي با حقيقت و اصل وجود و هستي باشد، فرض اين كه خدا زماني نبوده، نيز اشتباه است، پس ديگر نوبت به سوال از چگونگي واز كجا به وجود آمدن اصلا نمي‌رسد.

در مورد مثال‌هاي زده شده نيز بايد توجه داشت كه منظور از ذاتي بودن رطوبت براي آب، شوري براي نمك، چربي براي روغن و... هرگز اين نيست كه مثلاً رطوبت آب چون ذاتي آن است، پس آفريدگاري ندارد، بلكه منظور اين است كه آفريدگار جهان، آب را طبعاً و ذاتاً مرطوب آفريده است، به طوري كه هرگز نمي‌توان رطوبت را از آب جدا كرد. همان گونه كه وجود و هستي را نمي‌توان از خداوند جدا فرض كرد. اين مثال‏ها براي نزديك كردن مطلب به ذهن زده مي‌شود وگرنه بين اين مثال‏ها و موضوع مورد بحث، تفاوت زيادي است، زيرا وقتي مي‌گوييم وجود همه چيز از خدا است و وجود خدا از او است، يعني آفريده كسي نيست و وجود و هستي، ذاتي او است.

اما وقتي مي‌گوييم روشنايي همه چيز از نور است و روشنايي نور از خود او است، معنايش اين نيست كه نور آفريدگاري ندارد، بلكه معنايش اين است كه آفريدگار جهان نور را اين طور آفريده است كه روشنايي جزء ذات او باشد و روشنائي از نور جدا نيست، همان گونه كه وجود و هستي از خداوند جدا نيست.

در نتيجه روشن است كه طبق براهين اثبات خدا، خدايي را در عالم ثابت مي دانيم كه نبودن به صورت مطلق براي او محال است هيچ يكي از فروض ياد شده در باره او مطرح نيست. حال به چند نكته اشاره مي شود:

اما اينكه چگونه از خدايي كه جسم نيست، موجود جسماني خلق شد؟  نظرات مختلفي ارائه شده است، اما همه اين نظرات مختلف در يك نكته با هم اتفاق دارند و آن اينكه اين نوع‌آفرينش با واسطه است. در واقع جسمانيت نه اقتضاي ذات الهي، بلكه از ناحيه واسطه اي است كه فيض از آن جريان مي يابد.بنابر اين اگر خداوندي كه خود جسماني نيست، مخلوقات جسماني را آفريده، بالواسطه آفريده، در عالم نظام علل  مطرح است و واسطه فيض باعث آن هاست.

خداوند متعال هستي و وجود موجودات جسماني را افاضه كرده، ولي جسمانيت آن ها لازمه وجود خود آنان است، از همين رو معروف است كه حكيم بوعلي گفته است:

ما خلق الله مشمشة،‌مشمشة بل أوجدها، خداوند زردآلو را به عنوان زردآلو خلق نكرد، تنها به آن هستي و وجود داد. به دليل ساختار وجودي آن زردآلو شد. پس آنچه از خداوند است، افاضه وجود است، ولي هر موجود بر اساس اقتضاي وجودي خود نوع خاص مي‌شود. تفصيل اين بحث را در منابع ذيل جويا شويد.(1)

ترديد نيست كه ذهن ما انسان ها محدود است، ولي مي تواند وجود نامحدود خدا را به طور غير مستقم تعقل كند  مثلا ذهن ما مي تواند اين را تصور كند كه آيا فضا متناهي است يا غير متناهي ودر مجموع گرچه درك مستقيم وجود نامتناهي خدا براي انسان محدود ومتناهي دشوار است، ولي از طريق مفاهيم كلي و عقلي مي توان آن را شناخت وبه آن ايمان آورد. تفصيل مسله در منبع ذيل مراجعه نمايد. (2)

 چه اين كه در كلام نوراني امير مومنان(ع) در باره راه كار شناخت خدا وند آمده:

«دلت عليه اعلام الظهور و امتنع علي عين البصير، فلا عين من لم يره تنكره و لا قلب من اثبته يبصره.... فهو الذي تشهد له اعلام الوجود علي اقرار قلب ذي الجحود؛ (3) نشانه‌هاي آشكاري در سراسر هستي بر وجود او شهادت مي‌دهند، هرگز برابر چشم بينندگان ظاهر نمي‌گردد، نه چشم كسي كه او را نديده مي‌تواند انكارش كند. نه قلبي كه او را شناخت مي‌تواند مشاهده‌اش نمايند. پس اوست كه همه نشانه‌هاي هستي بر وجود او گواهي مي‌دهند. دل هاي منكران را به قرار به وجودش واداشته است.

اما اين كه  دليل ضرورت وجود خداچيست؟ بايد اشاره نمود كه در نگاه فلسفي نه تنها وجود آدميان بلكه وجود عالم و آدم (تمام غير الله) وجودشان نسبت به حضرت حق تعالي، عين ربط، فقر، نياز و وابستگي است. اگر لحظه‌اي عنايت حق از آن سلب شود، از هستي ساقط مي‌شوند.

وقتي آفتاب طلوع مي‌كند، تمام نيم كره زمين روشن مي‌شود. اين روشني با اين كه تحقق يافته و موجود است اما عين ربط و وابستگي به خورشيد است و هيچ استقلالي از خود ندارد. اگر لحظه‌اي خورشيد چهره در نقاب كند، ديگر روشنايي در عالم وجود ندارد.

وقتي منظرة زيبايي را در ذهن و قوة خيال خود مي‌سازيد و تصور مي‌كنيد، آن منظره چنان به توجه نفس شما وابسته است كه اگر لحظه‌اي توجه نفس از آن گرفته شود، آن منظرة زيبا محو و نابود مي‌شود و ديگر وجود و تحقق در ذهن شما ندارد.

عالم و آدم نيز وجودشان نسبت به خداوند شبيه اين مثال است، گرچه وابستگي جهان به حق تعالي فراتر از اين مثال‌ها است. تفصيل اين بحث را در منبع ذيل جويا شويد (4)

پي‌نوشت‌ها:

1. صدرا، اسفار، نشر دار الاحيا التراث العربي بيروت. 1415 ق، ج 3، ص 138، ص 68 و 135. و نيز امام خميني، آداب الصلوه، نشر  موسسه آثار  امام خميني بيروت، 1378ش، ص 135.

2. مطهري، مجموعه آثار، نشر صدرا 1377ش،  ص1011.

3. نهج البلاغه، نشر موسسه امير المومنين، قم 1375 ش ، خطبه 49.

4. صادقي، نتايج كلامي حكمت صدرايي، نشر بوستان  كتاب 1389 ش، ص 231.

در مورد سوال مذكور توجه داشته باشيد خداوند غير مادي بوده و مانند امور مادي قابل تصور نيست تا كسي بخواهد تمام زواياي او را تصور كند بنابراين انسان وجود خداوند يگانه را با عقل پذيرفته و با استفاده از منابع عقلي و نقلي ، اجمالاً به برخي از صفات وي پي مي برد بدون آنكه درك تفصيلي و روشني از حقيقت وجود خدا داشته باشد. آن چنانكه در بسياري از موارد انسان با دلائل مختلف اجمالاً به اموري علم داشته، بدون آنكه تصوري روشن از آن داشته باشد مثلاً همه انسانها به اصل وجود هوا در فضا علم داشته بدون آنكه تصور روشني از اكسيژن و... در ذهن داشته باشند يا همه به انسانهايي قبل از خود مانند جد اول، جد سوم و...علم داشته بدون آنكه تصوري روشني از خود آنها در ذهن داشته باشند. اما در عين حال انسان بواسطه عقل و منابع نقلي قادر به شناخت برخي از ويژگيهاي آنها مي باشد.

در مورد خداوند نيز همين گونه است يعني انسان بواسطه عقل و دلائل نقلي مي تواند به برخي از صفات خداوند پي ببرد اما در مورد اين سوال كه چگونه خداوند از چيزي به وجود نيامده است بايد گفت: اساساً اشتباه از آنجا ناشي مي شود كه بين خداوند كه پديده و ايجاد شده از جانب غير نيست، با موجودي كه پديده و محتاج غير بوده، مقايسه شده است در واقع  خداوند مانند سائر موجودات پديده فرض شده است و حال آنكه خداوند به هيچ عنوان پديده نيست لذا به هيچ عنوان عدم و در نتيجه پيدايش براي او معنا ندارد البته با توجه به محدوديت عقل، درك وجوب ذاتي و عدم پيدايش براي امري دشوار است.

خلاصه آنكه خداوند واجب الوجودي است كه به هيچ عنوان عدم براي او فرض نمي شود تا پيدايش براي او معنادار باشد و براي وجود از هيچ چيزي تاثير نمي پذيرد برخلاف سائر موجودات كه پديده بوده و نيازمند به ديگري هستند. لذا هستي هر موجودي از خدا است و هستي خدا ذاتي خود اوست آن چنانكه رطوبت هر چيز از آب است، رطوبت آب ذاتي است شوري همه چيز از نمك است، شوري نمك ذاتي است.

اما در موري سوال دوم بايد گفت: انسان متشكل از روح و جسم بوده و آنچه ثبات وي را در طول حيات حفظ مي كند همان روح است و در مورد جسم كه پيشينه داشتن بي معناست. اما در مورد روح دليلي بر اين كه اين روح قبلا در عالمي ديگر حضور داشته و يا ازلي باشد وجود ندارد و مي توان گفت روح نيز مخلوق خداوند و حادث است، يعني از عدم به عالم وجود آمده.

در واقع اگر بخواهيم معناي عدم را بفهميم ابتدا لازم است به معناي وجود پي ببريم، چرا كه معناي عدم بدون معناي وجود قابل فهم نيست، زيرا عدم و وجود از مفاهيم متضايف هستند كه بدون يكي ديگري فهميده نمي‌شود، مثل مفهوم بالاو پايين.

عدم نقيض و نقطه مقابل وجود است و از آن‌جا كه وجود به معناي هستي و بودن مي‌باشد نتيجه مي‌گيريم كه عدم به معني نيستي و نابودي است. عدم بطلان محض است و اصلاً چيزي نيست. و اين كه ما درباره عدم‌هاي مختلف بحث مي‌كنيم در واقع نوعي از مجاز گويي است(3) بر اين اساس راحت ترين معناي عدم آن است كه بگوئيم انسان زماني وجود نداشته و بعد ها به وجود آمده است.

پي نوشت ها:

1. نحل (16) آيه 43.

2. توضيح المسائل مراجع، تهيه و تنظيم سيد محمد حسن بني هاشمي، پانزدهم، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1386 ش، ج 1، ص76. (در همين تعريف فقهي نيز تفاوت هايي وجود دارد كه در رساله ها آمده است).

3. رك: طباطبايي، سيدمحمد حسين، بداية الحكمة، به تحقيق: علي شيرواني،چ  دار الفكر، قم، 1382، ص331.

خداوند نه مرد است و نه زن. او فوق امور طبیعی و مادیات است؛  زن و مرد بودن در مورد خداوند معنا ندارد. امّا این كه چرا برای خدا از ضمیر مذكر استفاده می‏شود، این از ویژگی‏های ادبیات عرب است كه برای موردی كه جنسیت در آن متصور نیست نیز ضمیر مذكر می آورند.

اصولا در زبان عربی برخلاف زبان فارسی از دو نوع ضمایر مذكر و مؤنث برخوردار است. عرب‏ها در اموری كه مخصوص زنان باشد، از واژگان مؤنث و در امور مخصوص مردان از واژگان مذكر استفاده می نمایند. اما در دو مورد دیگر، یكی در اموری كه بین زنان و مردان مشترك باشد و دیگری در اموری كه جنسیت در مورد آن ها اصلاً مطرح نیست، مانند خدا و فرشتگان، از ضمایر و واژگان مذكر بهره می‏گیرند.(1)

پی‌نوشت‌ها:

1 .ر.ك: محمّد تقي مصباح يزدي، حقوق و سياست در قرآن، قم، انتشارات موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره )، بيتا، ج 2، درس 206.

برخي خواسته اند با تمسك به داستان (جزیره خضراء) بگویند كه امام عصر (ع), فرزنداني دارد و بر آن جزیره, زیر نظر وي, جامعه نمونه و تمام عیار اسلامي را تشكیل داده اند. (9)

لكن با بررسی هاي گسترده اي كه انجام گرفته, جزیره خضراء, افسانه اي بیش نیست و هیچ واقعیت ندارد. (10)

علامه مجلسي این داستان را جداگانه در نوادر بحار نقل كرده و مي نویسد:

(چون در كتاب هاي معتبر بر آن دست نیافتم, آن را در فصلي جداگانه آوردم). (11)

شیخ آقا بزرگ تهراني این داستان را داستاني تخیلي و رمانتیك شمرده است. (12)

افزون بر این, داستان به گونه اي است كه نمي توان آن را پذیرفت:

تناقضات فراوان, سخنان بي اساس و ... در سلسله سند آن, افراد ناشناخته اي وجود دارند كه نمي توان بر آنان اعتماد كرد. (13)

بنا بر این, نمي توان زن و اولادي براي حضرت مهدي (ع) ثابت كرد.

برای اگاهی بیشتر ،به كتاب  موعود شناسی و پاسخ به شبهات،علی اصغر رضوانی،مراجعه نمائید .

پي نوشت ها :

1. كتاب الغیبة, شیخ طوسي، ص 162 .بحار الانوار، تهران ،اسلامیه    ،ج 2 ص 153 .

2. كتاب الغیبة,محمد بن ابراهیم  نعماني ، تهران، صدوق، تحقیق علی اكبر غفاری    ، ص 172 .

3. موعود شناسی و پاسخ به شبهات،علی اصغر رضوانی، قم ، انتشارات مسجد مقدس جمكران 1384 ش چاپ دوم ،481 .

4. (جمال الاسبوع), ابن طاووس 510/, به نقل از (دراسة في علامات الظهور والجزیرة الخضراء), سید جعفر مرتضي عاملي/260, نمونه.

5 . (دراسة في علامات الظهور والجزیرة الخضراء) ،همان.

6 .همان

7. (بحار الانوار), ج317/52.

8. (اثبات الوصیّة), مسعودي 221/.

9. (نجم الثاقب یا زندگي مهدي موعود), محدث نوري, /252 ـ 260,  مشهد. جعفری

10. (دراسة في علامات الظهوروالجزیرة الخضراء) سید جعفر مرتضي عاملي/ 263.

11. (بحار الائنوار), ج52, 159.

12. (الذریعة الي تصانیف الشیعة) شیخ آقا بزرگ تهراني ج;108/5 دارالاضواء, بیروت (طبقات اعلام الشیعه), شیخ آقا بزرگ تهراني, قرن هشتم 145/.

13.مجله حوزه ، شماره 70-71 ، ص 58 .

براي امام زمان(عج) القاب متعدد ذكر شده است. برخي آن ها عبارتند:

صاحب الزمان

مهدي 

احسان  

اُذُن سامعه 

 ايدي

بقية اللّه

برهان اللّه

باسط

حجّة اللّه

حامد

حاشر

خاتم الاوصياء

 خجسته 

ذخيره 

 خازن

خلف

 خلف صالح 

خليفة الاتقياء

 داعي 

صاحب الامر 

 صاحب الغيبة

صاحب الزّمان

صاحب الرجعه

 صاحب الدّار

صاحب الناحيه 

صاحب العصر

صاحب الكرّة البيضاء

صاحب الدّولة الزهراء

صالح

صاحب الامر

صراط

عالم

عدل 

عاقبة الدار

عصر

غاية الطّالبين 

غاية القصوي 

فجر

فردوس الاكبر

الفرج الاعظم 

فتح

امير الامره   

منتقم 

منتظر

صاحب 

قايم  

قابض(1)  

جهت آگاهي بيشتر به كتاب هاي زير مراجعه نماييد:

مجتبي تونه اي، موعود نامه ، واژه "لقب "

حسين نوري، نجم الثاقب، مشهد مقدس، كتاب فروشي جعفري، ص59.

پي نوشت:

1. مير زاحسن نوري، نجم الثاقب، مشهد مقدس، كتاب فروشي جعفري، ص5، مجتبي تونه اي، موعود نامه، ذيل واژه "لقب".

ابتدا به عنوان مقدمه باید بگوییم كه نام بردن از امام عصر (عج) به چند صورت امكان پذیر است:

1. یاد كردن آن در كتاب‌ها؛

2. یاد كردن آن به كنایه؛ مثلاً‌بگوید اسم او اسم رسول خدا است؛

3. یاد كردن نام ایشان در مواقع ترس كه ممكن است ضرر جانی برای امام (عج) یا آن فرد داشته باشد؛ مانند یاد كردن نام ایشان در دوران غیبت صغرِی

4. یاد كردن نام آن حضرت در حالتی كه ترسی در كار نیست و تقیه لازم نیست؛ مانند دوران ما.

مورد اول و دوم به اتفاق علما اشكالی ندارد؛ زیرا علمای شیعه بالاجماع با این كار مخالفت نكرده‌اند. مورد سوم نیز به اتفاق نظر علمای شیعه اشكال دارد و حرام است. اما درباره مورد چهارم اختلاف نظر وجود دارد. برخی از علمای شیعه معتقدند كه این كار اشكال دارد و برخی معتقدند كه اشكالی ندارد؛ به عنوان مثال علامه مجلسی معتقد است كه كلاً یاد كردن امام زمان (عج) با نام " محمد" اشكال دارد؛ چه در دوران غیبت صغری و چه در دوران غیبت كبری. (1)

در مقابل علی بن عیسی اربلی از فقهای بزرگ شیعه معتقد است كه منع تلفظ به نام مهدی (عج) تنها از روی تقیه بوده است و اكنون دیگر این تقیه وجود ندارد و در نتیجه این منع هم برطرف شده است.(2)

با توجه به مقدمه مذكور باید بگوییم در برخي از احاديث، علت اين نهي نيز ذكر شده است. در حدیثی از امام باقر (ع) به نقل از حضرت علی (ع) می خوانیم كه درباره نام حضرت فرموده اند: «هُوَ مِمَّا اسْتَوْدَعَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ فِي عِلْمِه‏» (3) «نام امام مهدي (عج) از اسراري است كه خداوند نزد پيغمبر وديعه گذارده » و پيامبر(صلي الله عليه وآله) اجازه ي ذكر آن را نداده اند.

 در حدیثی دیگر از امام رضا (ع) می خوانیم كه: « وَ إِنَّمَا نَهَيْتُكُمْ عَنِ التَّصْرِيحِ بِاسْمِهِ الْخَفِيِّ‌عَنْ أَعْدَائِنَا فَلَا يَعْرِفُوهُ‌» (4) «شما را از تصريح به اسم آن حضرت نهي كرده ايم تا اسمش بر دشمنان ما مخفي بماند و آنان او را نشناسند».

علماي شيعه نيز با توجّه به احاديث نهي، از ذكر اسم خاص آن حضرت، پرهيز كرده اند، ولي در مورد زمان و مدّت اين نهي، اختلاف دارند.

پی نوشت ها:

1. علامه مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء ، سال 1404 هـ ق، ج51 ص 32.

2. اربلی، علی بن عیسی، كشف الغمة، بیروت، دارالاضواء، 1405ق، ج3، ص 326.

3. علامه مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء ، سال 1404 هـ ق، ج‏51، ص 34.

4. محدث نوري، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البيت، 1408ق، ج‌، ص 285.

 دركتاب های معتبر «اباصالح» از القاب امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به شمار نیامده؛ در اصول كافی، ج1، ص328 باب الاشاره و النص الی صاحب الدار روایات زیادی آورده، ولی به اباصالح اشاره ای نكرده است.

در بحار الانوار چاپ بیروت، ج51، ص28 باب دوم، اسماء و القاب و كنیه های امام زمان، اشاره ای به اباصالح نشده است. در این كتاب ها بر اساس روایات به این نام ها اشاره كرده اند: بقیه الله، حجه الله، خلف صالح، قائم، مهدی، صاحب الامر، صاحب الدار، صاحب الزمان، صاحب، ابوالقاسم، صاحب العصر، منتظر. در كتاب های تاریخ غیبت كبری، نوشته سید محمد صدر، ترجمه دكتر افتخار زاده، جامع الاحادیث المهدی و... هم  درباره اباصالح بودن امام زمان علیه السلام چیزی نیافتیم.

در كتاب  النجم الثاقب  (صالح) را از القاب حضرت ذكر كرده است .(1) وی نقل می كند كه برخی «اباصالح» را كنیه ان حضرت شمرده اند. (2)

برخی گفته اند در زمین 360 صالح وجود دارد ( 3 )

 از امام صادق (ع) روایت كرده اند كه فرموده اند:

اگر در دشت و صحرا از جاده منحرف شده و راه گم كردید پس «صالح » و یا «اباصالح » را صدا كن و بگو: «ای صالح » و یا بگو «ای اباصالح » ما را دریابید و راه را بر ما نشان دهید، خداوند شما را رحمت فرماید. (4)

البته به این حقیقت باید توجه كرد كه در جهان هستی، همه عوامل دست اندركار، در خدمت حضرت صاحب الامر است. اگر كسی به توحید عرفانی رسیده باشد این حقیقت را می یابد كه همه حركات و فعالیت ها در نظام هستی، زیر نظر حضرت صاحب الامر است و از این نظر آن حضرت اصل همه چیز است و فرمان همه به دست او است.

بر این پایه، موكل بیابان ها، موكل دریاها و عوامل دیگر در اطاعت او هستند. حال اگر گم شدی و یا به خطر افتادی می توانی موكل بیابان یا دریا را صدا بزنی و می توانی سرور همه كائنات و سرور همین صالح را صدا بزنی و اگر دارای ادب بیشتری باشی، صاحب موكل را صدا می زنی و می گوئی: یا اباصالح اغثنی.

اگر یا صالح بگوئی یا یا اباصالح بگوئی، به فریاد تو می رسند گرچه یا اباصالح گفتن زیباتر است و با وجود او، مأمورانی از مأموران او را صدا زدن خوب نیست؛ ولی آنكه به فریاد تو می رسد همین صالح است و او از سوی امام زمان مأمور است و ممكن است برای برخی اشخاص، خود حضرت ظاهر شود ولی این امر بسیار كم است.

از آنچه گذشت معلوم شد كه كنیه اباصالح را خود مردم گرفتار ابداع كرده اند و از سوی امامان روایتی در این باره نرسیده است و كلمه صالح به معنای موكل بیابان ها است و اب در این عبارت به معنای سرور، پدر، فرمانده و امام است و علت این كه شیعیان یا صالح نگفته اند و یا اباصالح گفته اند این است كه خواسته اند ادب را مراعات كنند و از خود حضرت كمك بخواهند نه از مأموری از مأموران او.

بنا بر این یا اباصالح همان یا صاحب الامر است.

و روی همین اساس است كه علمای ربانی و مؤمنین پیرو اهل بیت (ع) در جلسات و اجتماعات معنوی و پر شورشان، آن هم نه فقط در حال گم شدن در دشت و صحرا، بلكه در همه گمراهی های فكری و عملی و علمی و نابسامانی های مادی و معنوی در غیبت كبری، امام زمان اباصالح (ع) را به كمك و یاری می طلبند. (5)

پي نوشت ها :

1. نجم الثاقب، میرزا حسین نوری، مشهد، انتشارات جعفری،1361 ه ش ،چاپ دوم ،ص 50.

2.همان ،ص 495.

3. همان، ص 496.

4. همان، ص 394.

5. پايگاه حوزه.http://www.hawzah.net/fa/MagArt.html?MagazineID=0MagazineNumberID=4426Ma...

--------------------

در رابطه با علامه جعفری به گفتار زیر توجه نمائید. البته اگاهی دقیقی از دیدگاه علما ی دینی در باره ایشان نداریم. ولی نوعا نسبت به وی دیدگاه متبتی دارند .به نظر می رسد، شرح نهج البلاغه وی ،مهمترین اثرشان باشد.

علامه محمد تقي جعفري در مرداد 1304 خورشيدي پدرش در تبريز ديده به جهان گشود. پدرش ميرزا كريم در هيچ مكتب و مدرسه اي درس نخوانده بود، ولي حافظه اي بسيار قوي داشت و سخنان واعظان و خطيبان شهر را با بياني نافذ و شيوا بيان مي كرد. شغل وي نانوايي بود و هيچ گاه بي وضو، به خمير و نان دست نمي زد. او به كار و تلاش علاقه زيادي داشت.

محمد تقي نزد مادر مقداري مقدمات دروس را آموخت و چون به مدرسه رفت او را به كلاس چهارم بردند. وي با استعداد شگرفت خود، اين مقطع را در مدرسه اعتماد تبريز با رتبه دوم، و كلاس پنجم را با رتبه اول پشت سر گذاشت. با وجود اين استعداد درخشان، بعد از مدتي به دليل تنگ دستي خانواده ناگزير دبستان را در ميانه راه رها كرد و به كسب و كار روي آورد.

ميرزا كريم، از اين وضع بسيار متأثر گرديد و به محمد تقي و برادرش تأكيد كرد: «شما به دنبال درس برويد. خداوند روزي رسان است.» از اين رو، آن دو طالب دانش، هم زمان با سال هاي پاياني جنگ دوم جهاني، تحصيلات علوم ديني را در مدرسه طالبيه تبريز پي گرفتند.

محمد تقي در پانزدهمين بهار زندگي اش، زادگاه خويش را به قصد اقامت در تهران ترك گفت و در مدرسه مروي نزد استاداني فاضل، مطالعه و تحصيل متن رسائل و مكاسب را ادامه داد. او پس از سه سال خوشه چيني از خرمن دانش خردمندان و انديشمندان حوزه، به شهر مقدس قم مهاجرت، و ضمن تحصيل در مدرسه دارلشفاي قم، لباس روحانيت به تن كرد و دروس خارج را در آنجا فرا گرفت.

دوران تحصيل در نجف نيز برايشان سخت مي گذشت، ولي از شدت اشتياق، همه آن سختي ها را تحمل مي كرد. خودش مي گفت: «گاهي دو يا سه ساعت كار دستي مي كردم تا شهريه به دستم برسد كه ميزان آن هم كافي نبود.» علامه پس از يازده سال اقامت در نجف و حضور در حوزه هاي درسي آن ديار، به ايران بازگشت. ايشان بيشترين بهره هاي علمي را از محضر آيات عظام: محمدرضا تنكابني، شيخ كاظم شيرازي، سيد عبدالهادي شيرازي، سيد ابوالقاسم خوئي و سيد محسن حكيم بوده است.

آثار زيادي از اين استاد بزرگوار مانده است كه به چند نمونه اشاره مي كنيم:

1. رسائل فقهي شامل طهارت و صلاه و صوم و غيره

2. حقوق جهاني بشر از ديدگاه اسلام و غرب (فارسي و انگليسي)

3. ارتباط انسان و جهان

4. ايدئال زندگي و زندگي ايدئال

5. نقد نظريات ديويد هيوم در چهار موضوع فلسفي

6. بررسي و نقد برگزيده افكار راسل

7. زيبايي و هنر از ديدگاه اسلام

8. شرح نهج البلاغه

9. شرح و تفسير مثنوي معنوي

علامه جعفري هنگام تلافي حالات عاطفي با اصول اخلاقي، به اصول اخلاقي پايبند بود. به عنوان مثال ايشان وفاي به عهد را بر شديدترين روابط عاطفي ترجيح مي داد. براي نمونه يكي از دخترانش كه در تلاش هاي علمي و فكري پدر نقش مؤثري داشت و در مسائل خصوصي و خانوادگي و حتي در تشكيل جلسه هاي درس و مباحثه و كنفرانس ها، مشاور ايشان بود، در حدود چهل سالگي از دنيا رفت و پدر را در سوگ خويش نشاند. ايشان در اين مصيبت گفت: «من وزيرم را از دست دادم.» اين متفكر والا مقام با وجود علاقه شديد به دخترش كه در برنامه هاي علمي ـ آموزشي يارش بود، هنگامي كه هنوز جنازه وي را به خاك نسپرده بودند، براي سخنراني و وفاي به عهد در وقت مقرر، در جمع دانشجويان و پژوهشگران حضور يافت.

اين رفتار شگفت، شكوه و عظمت روح وي را به اثبات مي رساند؛ زيرا در تلاقي وفاي به عهد باري حضور در محفلي علمي، با چنين واقعه تأثرانگيز و ضربه عاطفي ناشي از آن، ترجيح مي دهد افراد را در انتظار نگذارد و سخنراني مي كند.

اين مرد الهي در عرصه عمل نيز ناشر بزرگ كرامت بود و صفايش با يك برخورد ساده و خالي از تكلف، روح هاي پرشور را به زيبايي صيقل مي داد. عقايد و افكار اين مرد بزرگ به روح بهجت و طراوت مي بخشيد و سلامت نفس و فروتني وي ـ با وجود مقام والايي كه در دانش و انديشه داشت ـ مثال زدني و كم نظير بود. بدگماني و ريا در او راه نداشت و كينه كسي را به دل نمي گرفت. به تعبير يكي از شاگردان فاضلش، شاهكار زندگي اين متفكر اسلامي، شيوه زندگي اش بود زيرا؛ زيبا در زمانه اي كه تكبر و غرور، برخي از اهل علم را فرا گرفته بود، آن بزرگوار ساده زيست و شاخص و نماد عالمي ديني بود كه ديدارش، اطمينان قلبي خاصي به افراد مي داد.

علامه محمد تقي جعفري در رديف انديشمنداني است كه لذت ترك لذايذ دنيوي را چشيده و براي درك حيات معنوي درد حيات كشيده، رنج هاي طاقت فرسا را به جان خريده، ناملايمات را تحمل كرده، ديو نفس را كشته، جام آرزوها را شكسته و در انتظار وصول به حقيقت، سر از پا نشناخته است.

او با كاوش و پژوهش در كارگاه هستي و كشف رموز آن، هويت خويش را جاودان ساخت. وجود پرفروغ اين فرزانه گران مايه، همواره گرمابخش و روشنگر محافل علمي و مجالس درسي بود. وي با عزمي استوار و همتي بلند، جانش را در درياي حكمت شست و براي ارتقاي حيات تكاملي، در ميدان عمل پاي نهاد و نستوه و خستگي ناپذير، پيشتاز عرصه هاي علم و معرفت گرديد. ايشان در دوران اقامت در نجف تشكيل خانواده داد و در اين شرايط نيز سختي هاي زندگي گريبان گيرش بود. همسرش نقل كرده است:«تابستان ها در نجف زيرزميني اجاره مي كرديم كه بسيار فرسوده و قديمي بود و حتي مار در آن ديده مي شد، ولي چون جاي ديگر براي گذراندن تابستان گرم نداشتيم، ناگزير در چنين جايي سكونت مي كرديم.»

با تمام اين سختي ها، علامه جعفري علاقه شگفتي به تحصيل داشت و با جديت به تحصيل علم ادامه مي داد و لحظه اي از تلاش دست نكشيد.

نخستين كسي كه از غرب به ايران آمد و با علامه جعفري در منزلش مصاحبه كرد، پروفسور روزنتال آلماني بود كه در محافل اروپايي در حقوق و فلسفه، دانشوري صاحب نظر بود.

آن زمان، ايشان در محله پامنار تهران، در منزلي محقر به اتفاق خانواده روزگار مي گذراند. هنگام انتقال به منزل جديد، برخي از نزديكان و اطرافيان، به دليل رفت و آمد محققان خارجي به منزل اين متفكر ارجمند، به وي پيشنهاد كردند فرشي براي اتاق پذيرايي تهيه شود، كه ايشان با همان روحيه و منش زاهدانه خود نپذيرفت و تا زنده بود، همچنان اتاق پذيرايي اش بدون فرش بود.

آن دانشور متدين، حدود نيم قرن از عمر خود را در راه دفاع از اصول عقيدتي و معارف تشيع صرف كرد و سرانجام در 25 آبان سال 1377 خورشيدي، در پي بيماري، ديدار حق را لبيك گفت و تمامي دوستداران و دانشجويان و دانشمندان را در سوگ خود نشاند.(1)

پی نوشت ها

1 .http://rasekhoon.net/article/show-61285.aspx