ماههاي حرام ذي القعده،ذي الحجه، محرم و رجب مي باشند. (1) 

پي نوشت:

1. ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1374، ج 7، ص 406.

كمك به خانواده ايثار گران و مجاهدان، از وظايف حكومت اسلامي مي باشد و دلائل متعددي پشتوانه اين اقدامات مي باشد كه مهمترين آنها عبارتند از:

اجراي عدل و قسط اقتضا مي كند كه به هر فردي از افراد جامعه براساس ميزان خدمات و اقداماتي كه براي جامعه انجام مي دهد, توجه شده و حق متناسب خود را دريافت نمايد. بر اين اساس رزمندگان سلحشوري كه جان بر كف نهاده و با ايثار و فداكاري خود امنيت ملي, تماميت ارضي , منافع ملي كشور را از هجوم بيگانگان به قيمت جان خود يا قسمتي از اعضاي بدن خود يا از دست دادن بهترين سال هاي خود در زندان هاي دشمن, تأمين نموده اند براساس عدل و انصاف حكومت اسلامي بايد متولي امور زندگاني آنها و جبران خسارت هاي وارده باشد. چنانكه حضرت علي (ع) در فرمان خود به مالك اشتر مي نويسد: (هرگاه كسي از سپاه تو به درجه شهادت رسيد و يا شخصي از دشمنانت در اثر قتل و جرح به گرفتاري شديد مبتلا گرديد در اين صورت همانند وصي دلسوز و مورد اعتماد كارهاي خانواده آنان را اداره كن تا اثر فقدانش در ميان اهل بيت او ظاهر نگردد.(1)

حضرت اين مسأله را يك حركت حكومتي و عمومي تلقي مي نمايد و اين مسأله علاوه بر جنبه اقتصادي شامل ساير امور عاطفي، تربيتي، آموزشي، آينده كاري مي شود. سيره آن حضرت در طول حياتشان همواره بر توجه كامل به امور خانواده هاي شهدا و ايثارگران نسبت به نيازهاي آن زمان بود. همچنين در پيمان صلح امام حسن آمده است: (معاويه مؤظف است همواره از خراج مبلغ يك ميليون درهم تسليم امام حسن (ع) نمايد تا ميان بازماندگان شهداي جنگ جمل و صفين كه در ركاب علي (ع) كشته شده اند تقسيم شود).(2) بنا بر آموزه هاي اسلامي هرگونه كوتاهي در رسيدگي به امور اين عزيزان ظلم به حقوق مسلم آنان بوده و منافي عدل و قسط مي باشد چگونه مي توان كساني را كه در راه تأمين امنيت و آسايش ديگران و حفظ كيان اسلامي بهترين شخص خود را كه از همه لحاظ تأمين كننده زندگي آنها بوده از دست داده اند يا معلول و مجروح شده اند يا بهترين سال هاي عمر خود را در زندان هاي دشمن يا در جبهه ها از دست داده اند و خود و خانواده اش گرفتار عقب ماندگي اقتصادي، تحصيلاتي و... شده اند را با افرادي مرفه كه در پشت جبهه ها در سايه امنيت و آرامش ناشي از فداكاري اين عزيزان به زندگي خود پرداخته و از همه مواهب دولت اسلامي برخوردار شده اند را مساوي دانست. آيا اين عين ظلم و بي عدالتي نيست؟

استادشهيد مطهري داستاني در اين رابطه نقل مي كند كه آموزنده است :"

زن بيچاره مشك آب را به دوش كشيده بود و نفس نفس زنان به سوي خانه‏اش مي‏رفت. مردي ناشناس به او برخورد و مشك را از او گرفت و خودش به دوش كشيد. كودكان خردسال زن چشم به در دوخته منتظر آمدن مادر بودند. در خانه باز شد. كودكان معصوم ديدند مرد ناشناسي همراه مادرشان به خانه آمد و مشك آب را به عوض مادرشان به دوش گرفته است. مرد ناشناس مشك را به زمين گذاشت و از زن پرسيد: «خوب، معلوم است كه مردي نداري كه خودت آبكشي مي‏كني، چطور شده كه بي‏كس مانده‏اي؟».

- شوهرم سرباز بود. علي بن ابي طالب او را به يكي از مرزها فرستاد و در آنجا كشته شد. اكنون منم و چند طفل خردسال.

مرد ناشناس بيش از اين حرفي نزد، سر را به زير انداخت و خداحافظي كرد و رفت، ولي در آن روز آني از فكر آن زن و بچه هايش بيرون نمي‏رفت. شب را نتوانست راحت بخوابد. صبح زود زنبيلي برداشت و مقداري آذوقه از گوشت و آرد و خرما در آن ريخت و يكسره به طرف خانه ديروزي رفت و در زد.

- كيستي؟.

- همان بنده خداي ديروزي هستم كه مشك آب را آوردم، حالا مقداري غذابراي بچه‏ها آورده‏ام .  

- خدا از تو راضي شود و بين ما و علي بن ابي طالب هم خدا خودش حكم كند.

در باز گشت مرد ناشناس داخل خانه شد. بعد گفت: «دلم مي‏خواهد ثوابي كرده باشم. اگر اجازه بدهي، خمير كردن و پختن نان يا نگهداري اطفال را من به عهده بگيرم.»

- بسيار خوب، ولي من بهتر مي‏توانم خمير كنم و نان بپزم. تو بچه‏ها را نگاه‏دار تا من از پختن نان فارغ شوم.

زن رفت دنبال خمير كردن. مرد ناشناس فورا مقداري گوشت كه خود آورده بود كباب كرد و با خرما با دست خود به بچه‏ها خورانيد. به دهان هر كدام كه لقمه‏اي مي‏گذاشت مي‏گفت: «فرزندم! علي بن ابي طالب را حلال كن اگر در كار شما كوتاهي كرده است.».

خمير آماده شد. زن صدا زد: «بنده خدا همان تنور را آتش كن.»

مرد ناشناس رفت و تنور را آتش كرد. شعله‏هاي آتش زبانه كشيد. چهره خويش را نزديك آتش آورد و با خود مي‏گفت: «حرارت آتش را بچش، اين است كيفر آن كس كه در كار يتيمان و بيوه زنان كوتاهي مي‏كند.».

در همين حال بود كه زني از همسايگان به آن خانه سر كشيد و مرد ناشناس را شناخت. به زن صاحبخانه گفت: «واي به حالت! اين مرد را كه كمك گرفته‏اي نمي‏شناسي؟! اين اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب است.».

زن بيچاره جلو آمد و گفت: «اي هزار خجلت و شرمساري از براي من! من از تو معذرت مي‏خواهم.»

- نه، من از تو معذرت مي‏خواهم كه در كار تو كوتاهي كردم «3» اين داستان، نشانگر اين است كه حاكم اسلامي وظيفه دارد ،به اين خانواده هاي معظم كمك نمايد.

پي نوشت ها:

1. علامة المجلسي، بحار الأنوار، بيروت - لبنان، ناشر دار إحياء التراث العربي سال چاپ 1403 - 1983 م، ج 77، ص 251.

2. رسول جعفريان، حيات فكري و سياسي امامان شيعه، قم، انتشارات انصاريان، 1384ش، چاپ هشتم، ص 158 ـ 162.

3. مرتضي مطهري، مجموعه‏آثار، ج‏18، ص 348.

 با سلام و تشكر به خاطر ارتباط تان با این مركز.

محمدرضا فرزند رضاخان پهلوي، چهارم آبان 1298 در تهران به دنيا آمد. او سال هاي كودكي را در ايران گذراند و در 1306 در 8 سالگي به ولايت عهدي برگزيده شد. سال اول ابتدايي را در تهران گذراند و سپس در 1310 براي ادامه تحصيل عازم سوئيس شد. پس از بازگشت از سوئيس در 1315 مقدمات ازدواج وي فراهم شد و در 1318 با فوزيه خواهر ملك فاروق پادشاه مصر ازدواج كرد. اين ازدواج دوامي نداشت و محمدرضا پس از چندي فوزيه را طلاق داد و با ثريا اسفندياري و بعد از وي با فرح ديبا ازدواج كرد. محمدرضا در 25 شهريور 1320، پس از آن كه پدرش توسط متفقين بركنار شد، به سلطنت ايران منصوب شد. محمدرضا در سالهاي نخستين حكومت خود، تحت نفوذ شديد استعمار انگليس قرار داشت. در 1332 با به قدرت رسيدن محمد مصدق و موج احساسات ضداستعماري مردم به ايتاليا گريخت. دولت امريكا كه آثار قريب الوقوع موفقيت ايران را در خلع يد از انگليس و ملي كردن صنعت نفت احساس مي‌كرد، توسط سازمان سيا و از طريق ايادي داخلي اش و با برانگيختن جمعي از اوباش! موفق شد با همكاري انگلستان دولت مصدق را سرنگون و شاه را مجدداً به ايران بازگرداند. پس از كودتا ، سركوب و نابودي كليه گروه‌ها و شخصيت‌هاي مخالف رژيم آغاز شد.

شاه تحت رهنمودهاي امريكا براي مقابله با اسلام و اشاعه فرهنگ غربي در كشور لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي را به مجلس برد و چون شرايط اسلامي بودن اعضا و قيد سوگند به قرآن را در آن حذف كرده بود، با مخالفت شديد و يكپارچه روحانيت به رهبري امام خميني‌(ره‌) مواجه شد و پس از يك كشمكش دوماهه سياسي مجبور به لغو آن شد. پس از آن، محمد رضا پهلوي طرح 6 ماده‌اي موسوم به انقلاب سفيد را در ششم بهمن 1341 به همه پرسي نمايشي گذاشت و مدعي موافقت مردم با آن شد. درگيري مستمر روحانيت و افشاي ماهيت امريكايي اصلاحات شاه برخورد خشن رژيم با روحانيت را در پي داشت. در اين دوره مدرسه فيضيه در قم مورد تاخت و تاز نيروهاي مسلح حكومت قرار گرفت و عده زيادي از طلاب و مردم كشته و زخمي شدند .

تداوم اعتراضات و مبارزات عمومي به رهبري امام خميني‌به دستگيري ايشان و قيام پانزدهم خرداد انجاميد و هزاران كشته و مجروح برجاي گذاشت‌. پس از آزادي امام بار ديگر اين اعمال با تصويب لايحه كاپيتولاسيون در مجلس شوراي ملي كه امريكايي‌ها را از محاكمه و مجازات در برابر هر جرمي در ايران معاف مي‌ساخت به اوج رسيد و سخنراني و بيانيه شديداللحن امام موجب تبعيد ايشان به تركيه و استقرار دوره جديدي از خفقان در كشور شد.

با اَعمال خشن ساواك، مبارزان مذهبي چاره‌اي جز مبارزه زيرزميني نيافتند. شاه نيز كه احساس ثبات مي‌كرد، در 1346 ش. تاجگذاري كرد. ورود سيل آساي امريكاييان و ساير همپيمانان آن، به ويژه اسراييلي‌ها به ايران‌، وابستگي سياسي و اقتصادي رژيم پهلوي را آشكار‌تر مي‌ساخت‌. در پي اقدامات شاه، در 1354ش. تقويم رسمي كشور از هجري شمسي به شاهنشاهي تبديل شد و در كنار آن بسياري از رسوم و آداب غير اسلامي در كشور رايج شد. با افزايش قيمت نفت و رشد درآمدها، صنايع مونتاژ و روبنايي در ايران پاي گرفت و وابستگي به غرب تشديد شد. از سوي ديگر كشاورزان براي كسب درآمد بيشتر از روستاها به شهرها مهاجرت كرده و به كارگران ساده بخش صنعت مونتاژ مبدل شدند. مهاجرت روستاييان به شهرها عوارض اجتماعي و اقتصادي چندي را به دنبال داشت كه از جمله آن ها از هم گسيختگي فرهنگي و نيز كاهش شديد محصولات زراعي و وابستگي بيشتر ايران به مواد غذايي غرب بود. در اين شرايط دلزدگي از تمدن غرب در مردم ايران پديدار شده بود. سياست ضد اسلامي شاه كه مورد حمايت غربي‌ها و بعضاً ديكته شده از جانب آن ها نيز بود، با وجود مبارزه بنياديني كه با فرهنگ معنوي ايران داشت‌، نتوانست بخش عظيمي از مردم را جذب خود سازد. برعكس، با اشاعه آداب و رسوم غربي كه تزلزل مباني اخلاقي و اجتماعي جامعه را در پي داشت، احساسات ضدغربي و ضدرژيم تشديد مي‌شد. اين آزردگي و دلزدگي، در كنار بي حرمتي گاه و بيگاه و صريح رژيم به مقدسات اسلام كه نقطه اوج آن درج مقاله‌اي در هفدهم دي 1356 در روزنامه اطلاعات بود، موجب آغاز دور جديدي از مبارزه اجتماعي و سياسي مردم به رهبري امام خميني‌شد.

محمدرضا روز 26 دي 1357 از ايران گريخت و به ترتيب به كشورهاي مصر، امريكا، مكزيك و پاناما رفت‌. وي سپس بيمار شد و به قاهره بازگشت و در 5 مرداد 1359  در يكي از بيمارستان‌هاي اين كشور جان سپرد.

بر گرفته از:

http://www.hayatname.blogfa.com/post-62.aspx

درباره حكومت شاه و خاندان وی به كتاب های زیر مراجعه فر مایید :

1. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، خاطرات ارتشبد حسين فردوست .

2. بازیگران عصر پهلوی ، محمود طلوعی .

3. روحانیت و عصر پهلوی، آیت قنبری .

ام البنین، ( متوفي سال 70 هـ) (فاطمه كلابیه)، دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن وحید بن كعب بن عامر بن كلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بكر بن هوازن است. او از زنان مؤمن، شجاع و فداكار بود. گزارش شده است كه امیر المؤمنین (ع) پس از شهادت حضرت زهرا (ع) به برادرش عقیل- كه انساب عرب را خوب می ‏دانست- فرمود:

مي خواهم زني برایم خواستگاري نمایي كه از خاندان شجاعت باشد تا فرزند شجاعي برایم به دنیا آورد.

عقیل فاطمه كلابیه (ام البنین) را به ایشان معرفي نمود.(1)

فرزندان ام البنین

ام البنین داراي چهار پسر به نام هاي: عباس، عبد الله، جعفر و عثمان گردید كه سرور همه آنان حضرت عباس (ع) مي‏باشد. فرزندان ام البنین ـ همگي ـ در زمین كربلا شهید شدند. (2)

وي چون داراي چهار پسر بود به وي كنيه ام البنين داند. از اين رو پس از شهادنت فرزندانش مي گفت: مرا ام البنین مخوانید: زیرا مرا به یاد شیرهاي دلاور مي اندازد، مرا فرزنداني بود كه به نام آنها خوانده مي شدم. لیكن امروز آنها را از دست داده ام.

چهار فرزندي كه همچون باز شكاري بودند و به تیغ ستم از پاي درآمدند و... (3)

 عدم ازدواج ام البنین بعد از شهادت امام علی (ع)

بعد از امیر المؤمنین (ع) مدتی طولانی زنده بود و با كسی نیز ازدواج نكرد، همچنان كه امامه و اسما بنت عمیس و لیلی نهشلیه چنین نمودند و این چهار زن آزاده، كمال وفاداری را در حق شوی و سرورشان امیرالمؤمنین انجام دادند. (4)

ديدگاه ام البنين نسبت به ولايت:

ام البنین ارادت و احترام خاصی نسبت به مقام امامت و ولایت همسر خویش در دوران زندگانی با ایشان نشان می داد. علاوه، احترام و علاقه مادرانه و مهربانانه ای نسبت به دختران فاطمه ـ حضرت زینب و ام كلثوم (سلام اللّه علیهما) ـ داشت. احترام و علاقه ام البنین، چنان در وجود مقدس دختران علی(ع) تأثیر نهاده بود كه بنا به گزارش تواریخ، حضرت زینب(س) تا پایان حیات ام البنین، نسبت به او احترام و تكریم می نمود، حتی بیشتر اوقات زینب(س) به ملاقات وی می رفت.

دوران بیست و پنج ساله كنار زده شدن علی(ع) از حكومت، در عین شایستگی و برازندگی شان به این مقام، دورانی محنت زا و آزاردهنده برای فرزندان و همسران علی(ع) ـ به ویژه ام البنین ـ شمرده می شد. این بانوی غمخوار، نه تنها در برابر سختی ها و ناملایمات تحمل كرده و شكایتی به مولا عرضه نمی داشت، بلكه حتی با روحیه ای مثال زدنی، سعی می كرد از غم های علی(ع) در آن ایام كاسته و خانه را محیطی آرام بخش سازد.

پس از شهادت امام علي (ع) و با تعیین شدن امام حسن(ع) به عنوان امام دوم شیعیان، ام البنین در خط ولایت ایشان قرار گرفته، نه تنها برای لحظه ای از خط ولایت و امامت ایشان خارج نگردید و هرگز نه به عمل و نه گفتار، در برابر امام موضع گیری نكرد و تا پایان عمر امام حسن(ع) سر بر خط راستین امامت ایشان سپرد، بلكه پیوسته فرزندان خویش را بر اطاعت كامل از مولا و مقتدای زمان شان ـ

پس از شهادت امام حسن مجتبی(ع)، ام البنین در خط ولایت و امامت امام حسین(ع) ره سپرد و فرزندان خود را در لحظات بحرانی، به یاری پسر فاطمه زهرا(س) فرا خواند.

پي‏نوشت ها:

1. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم احوال الرجال، بی جا، مطبعة الحیدریة، ج 2، ص 128.

2. چهره درخشان قمر بنی‏هاشم ابوالفضل العباس (ع)، علی ربانی خلخالی، ص57.

3. مفاتيح الجنان بعد از زيارت حضرت عباس بن علي بن ابي طالب عليهم السلام.‏

4. مناقب ابن شهر آشوب، ناشر: مطبعة الحيدرية - النجف الأشرف،جلد 2، ص76.

عواملی سبب شد تا جنگ خیبر به وجود آید كه به برخی اشاره می‌شود:

1ـ یهودیان خیبر با برانگیختن احزاب، جنگ خندق را به راه انداخته، مدینه را در شرایط بسیار سختی قرار داده بودند. علاوه بر اظهار دشمنی، بیم‌می رفت كه در آینده نیز دوباره به چنین كاری اقدام و یا به اقدامات سخت تر دست زنند.

2ـ خیبر، به پایگاهی برای توطئه و حركت‌های نظامی علیه دولت مركزی و مدینه تبدیل شده بود. آنان با تكیه بر درآمد كشاورزی خود، به دشمنان اسلام كمك مالی می‌كردند. (1)

3ـ یهودیان خیبر، با تحریك قبائل اطراف خود به ویژه طایفه غطفان در صدد حمله به مدینه بودند.

این ها موجب شده بود كه منطقه خیبر به صورت كانون توطئه علیه اسلام و مدینه درآید.

بر این اساس ضروری بود كه این كانون و مراكزی كه به صورت محل تجمع دشمنان و توطئه‌گران درآمده بود، تحت كنترل حكومت مركزی قرار گیرد. افزون بر این برخی از یهودیان مدینه كه با پیامبر(ص) و اسلام پیمان بسته بودند، و پیمان را نقض كردند، به خیبر رفته و در حال نقشه‌كشی بودند.

 با چنین وضعی، باید اقدامات مقتضی را انجام داد تا مسلمانان و مدینه مورد حمله مجدد دشمنان كینه‌توز اسلام قرار نگیرند. (2) بر اساس برخی نقل‌ها، در زمان جنگ خیبر، چهارده هزار یهودی در قلعه‌های خود، زندگی می‌كردند، كه حدود یك ماه، توسط نیروهای اسلام محاصره شدند، سپس یكی بعد از دیگری، قلعه‌های آنان به وسیلة مسلمانان فتح شد. (3)

یكی از قلعه‌های آنان به نام «قموص» از مستحكم‌ترین قلعه‌ها به حساب می‌آمد و تعداد رزمنده‌های آن بیش تر از سایر قلعه‌ها بود. برای فتح این قلعه پیامبر فرماندهی را به ابوبكر سپرد كه موفق نشد آن را فتح كند. روز بعد فرماندهی را به عمر سپرد، او نیز توفیقی نیافت.

پیامبر فرمود: «فردا پرچم را به كسی می‌دهم كه حمله كننده است و از نبرد باز نمی‌ایستد تا به پیروزی برسد. او خدا و رسول خدا را دوست می‌دارد و خدا و رسول نیز او را دوست می‌دارند».

روز بعد كه فرا رسید، پرچم را به دست علی(ع) داد. امام علی با شجاعت بی‌نظیر خود، قلعه را گشود و پیروزی را برای لشكر اسلام به ارمغان آورد. (4)

پیامبر غنایم خیبر را بر كسانی تقسیم كرد كه در «حدیبیه» حضور داشتند. (5)

تعداد افرادی كه همراه پیامبر از مدینه رهسپار منطقة خیبر شدند، یك هزار و چهار صد نفر ذكر شده كه دویست نفر از آنان سواره و دارای اسب بودند. (6) جنگ خیبر در سال هفتم هجری بعد از صلح حدیبیه رخ داد. (7 )

تعداد كشته شدگان:

اگر چه آمارهايي كه در متون تاريخي موجود است، چندان دقيق نيست، اما اين عدد18000نفر را در متون معتبر نيافتيم. آنچه يافت شد، به روايت از واقدي است كه در جنگ خيبر نود و سه نفر از يهوديان و پانزده نفر از مسلمانان كشته شدند. (8) و آمار مذكور صحیح نیست .

استاد سبحاني  مي نويسد:

"پيشواي بزرگ مسلمانان پس از فتح خيبر، بال هاي عطوفت‏ خود را بر سر مردم خيبر گشود (مردمي كه با صرف هزينه‏هاي زياد، اعراب بت‏پرست را بر ضد او شورانيده و مدينه را مورد تهاجم و در آستانه سقوط قرار داده بودند) و تقاضاي يهوديان خيبر را مبني بر اين كه آنان در سرزمين خيبر سكني گزينند و اراضي و نخل هاي خيبر در اختيار آن ها باشد و نيمي از درآمد را به مسلمانان بپردازند، پذيرفت. حتي به نقل ابن هشام، مطلب ياد شده را خود پيامبر پيشنهاد كرد و دست‏ يهود را در امور كشاورزي و غرس نهال و پرورش درختان باز گذارد. (9 )

 برای آگاهی بیش تر به كتاب تاریخ پیامبر اسلام از مرحوم دكتر محمد ابراهیم آیتی و دكتر ابوالقاسم گرجی، مراجعه كنید.

پی‌نوشت‌ها:

1.صلاح تجانی، «الترتیبات المالیة فی تاریخ غزوة خیبر: بواعثها و نتائجها»، مجلة المورخ العربی، ج ۱، ش ۵ (مارس ۱۹۹۷)، ص ۹۳-۹۴؛

William Montgomery Watt, Muhammad at Madina, Karachi 1981،ص212

2. پیامبر و یهود حجاز، مصطفی صادقی، ص 209 ،قم ،بوستان كتاب ،1382 ش ،چاپ اول .

3 . بحار الأنوار، علامة المجلسي ،  1403 - 1983 م ،  دار إحياء التراث العربي - بيروت،ج 21، ص 21.

4. همان، ص 21 ـ 22.

5. تاریخ پیامبر اسلام، دكتر محمدابراهیم آیتی، ص 479،انتشارات دانشگاه تهران، 1366 .

6. الكامل فی التاریخ، ج 2، ص 216، 1386 - 1966م ،چاپخانه : دار صادر - دار بيروت ، دار صادر للطباعة والنشر .

7. همان.

8. مغازي واقدي‏، ترجمه دكتر محمود مهدوي دامغاني‏، ص 534، نشر دانشگاهي‏،  1369 ش‏، نوبت چاپ: دوم.

9. سبحانی،  فروغ ابديت، ج 2، ص 263، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1370ه ش، چاپ ششم.

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مركز

در پاسخ به پرسش تان به چند مورد اشاره مي نماييم.

عامل نخست :

ضرورت تشكيل حكومت و اداره آن توسط فقيه جامع الشرائط:

امام خمینی و بسیاری از فقها بر این باورند كه تشكیل حكومت در دوران غیبت بر عهده فقیهان و دین شناسان قرار دارد . ایشان برای اثبات این نظریه دو دلیل عقلی و نقلی ذكر كرده­اند، كه خلاصه دلیل عقلی، این است  :

اجرای قانون الهی به دست كسی می­تواند انجام گیرد كه دو ویژگی«شناخت قانون» و«عدالت» را داشته باشد. ولی فقیه این دو ویژگی را دارا است، چون با اجتهاد  حكم الهی را از منابع موجود استخراج می كند . به نیازهای جامعه پاسخ مثبت می­دهد . از دژ مستحكم اسلام پاسداری می­نماید.

اما دلیل نقلی: روایات زیادی وجود دارد كه فقط به یكی از آن ها می پردازیم: رسول خدا(ص)می­فرماید:«اللهم ارحم خلفائي، قیل: یا رسول الله و من خلفاؤك ؟ قال : الذین یأتون من بعدي و یروون أحادیثي و سنتي؛(1) خدایا، بر جانشینان من رحمت فرست. پرسیدند: یا رسول اللّه! خلفای تو كیانند؟ فرمود: آن ها كه بعد از من می­آیند و حدیث و سنت مرا نقل می كنند.»

 دومين عامل :مقبوليت عمومي

مدت ها بود كه مردم در وضعيتي نابسامان از نظراقتصادي ،اخلاقي وسياسي به سر مي بردند. روحانيت درست در زماني به اعتراضات خود شدت بخشيده بود كه نياز جامعه به رهبراني كه آن ها را از اين تنگنا خارج نمايد، در اوج بود. از اين رو مردم به رهبري آنان اعتقاد و باور داشتند .خلاهاي  فرهنگي و سياسي و اقتصادي خويش را از مسير آنان  جستجو مي نمودند . از اين روست كه آنان نيز به خواست مردم جواب مثبت داده و امور را به دست گرفتند .

سومين عامل: فقدان نيروهاي كار آمد و متعهد به اصول اسلامي

پس از آن كه مبارزات وسيع و پيگير ملت مسلمان به نتيجه رسيد و حكومت استبداد فرو ريخت ، در مورد حضور روحانيت در امور اجرايي ،تفكر امام از آغاز شروع نهضت اين بود كه روحانيت در كار اجرايي كم تر شركت كند و فقط ناظر و پشتوانه امور باشد. ايشان حضور روحانيت را در شوراي انقلاب كه متشكل از روحانيون و غير روحانيون بود ،كافي مي دانستند .  (2 ) نيز در آغاز بسياري مانند شهيد مظلوم بهشتي (ره ) شهيد مطهري  و... اين ديدگاه را داشتند

اما به رغم اين ديدگاه و پايبندي عملي به آن حتي در آن شرايط ويژه توطئه هاي بزرگ و كوچك دشمنان و بدخواهان و عملكرد ناسالم و ناكارآمد غير روحانيوني كه متصدي امور سياسي ـ اجرايي شده بودند، امام و ياران امام برخلاف ميل شخصي براي حفظ دستاوردهاي سال ها مبارزه و جهاد شانه هاي خود را زير بار سنگين مسئوليت هاي گوناگون نظام جمهوري اسلامي نهادند.

يعني در حالي كه اوضاع كشور از هم گسيخته بود و مخالفان داخلي كه دست نشاندگان قدرت هاي اهريمني و غارتگر خارجي ـ مشخصا آمريكاي ستمگر و متجاوزـ بودند، دست به انواع و اقسام توطئه و دشمني عليه نظام نوپا و الهي ـ مردمي جمهوري اسلامي زده بودند و لحظه اي دست از توطئه برنداشتند، از فتنه هاي قومي تا آشوب هاي گروهكي تا حمله آمريكا به صحراي طبس و جنگ تجزيه طلبانه كردستان و نهايتا تحميل جنگي هشت ساله، امام و ياران امام سنگر را خالي نكردند . مانند دوران مبارزات طولاني مدت همه وجود خود را وقف راهي كردند كه سال ها پيش آغاز كرده بودند. با مشخص شدن ضعف ها و سستي هاي متصديان امور اجرايي كشور و دولت موقت كه عمدتا از جمعيت هاي ملي گرا بودند، حضور تدريجي روحانيون در مسائل اجرايي شكل جدي تر به خود گرفت  حتي مشخص شد كه در بعضي از جاها بدون استفاده از حضور و نفوذ روحانيت امكان پيشرفت كارها وجود ندارد . (3 )

 امام خود با صراحت بر خاسته از صداقت و محترم دانستن مردم مي گويد :

« پيش از انقلاب من خيال مي كردم وقتي انقلاب پيروز شد، افراد صالحي هستند كه كارها را طبق اسلام عمل كنند. لذا بارها گفتم روحانيون مي روند كارهاي خودشان را انجام مي دهند. بعد ديدم خير ،اكثر آن ها افراد ناصالحي بودند و ديدم حرفي كه زده ام ،درست نبوده است. آمدم صريحا اعلام كردم: من اشتباه كرده ام . »(4)

پي نوشت ها :

1. من لا يحضره الفقيه‏،شيخ صدوق‏،ج 4،ص420،جامعه مدرسين‏،قم‏، 1404 ق‏،نوبت چاپ: دوم‏.

2 . انقلاب و پيروزي ،ص 412 ، اكبر هاشمي رفسنجاني، دفتر نشر معارف انقلاب.

3 . همان،ص 414.

4. صحيفه امام ،ج 18 ،ص 241.

پرسشگر گرامی با سلام و سپاس از ارتباطتان با این مركز

هر جامعه انسانی، مخصوصاً جامعه مسلمان مكلّف است گروه ها و تخصص‌هایی در علوم گوناگون جهت خدمت به جامعه تشكیل دهد و برای آن سرمایه‌گذاری نماید.

تخصص در علوم دینی نیز از این قاعده مستثنا نیست. قرآن می‌گوید:‏  "چرا از هر گروهی، طایفه‌ای ( برای جهاد ) نمی‌روند تا ( تعدادی كه در مدینه باقی مانده اند) در دین (معارف و احكام اسلام) آگاهی پیدا كنند و به هنگام بازگشت (جهاد كنندگان ) به سوی قوم خود آنان را بیم نمایند تا (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خودداری كنند". (1)

 خداوند متعال، جامعه انسانی را برای آشنایی به احكام حلال و حرام و امور دینی، مكلّف كرده و دستور داده تا گروهی از آن جامعه جهت تخصص در این علوم الهی همت  بگمارند.

روحانیت به معنای امروز آن - كه به قشر خاص از جامعه گفته می‏شود - در صدر اسلام وجود نداشت، زیرا در زمان حضور معصومان (ع) مردم مسایل شرعی و پرسش‏های خود را مستقیماً از آن ها می‏پرسیدند. آنان خود و یا نمایندگان آن ها پاسخ مسایل شرعی مردم را بیان می‏نمودند.

 البته بعضی از انسان‏ها بودند كه با عنوان «روحانی» از آنان یاد نمی‏شد، ولی وظایف روحانی را انجام می‏دادند، بدین معنا كه تبلیغ دین نموده و به هدایت مردم می‏پرداختند. (2) مانند این كه در صدر اسلام، پیامبر (ص) برخی را به عنوان مبلّغ و برخی را به عنوان قاری قرآن اعزام و نصب می‏نمود.

 ائمه (ع) نیز شاگردان و دانش‏آموختگانی داشتند كه عملاً وظایف روحانی را در عصر آنان انجام می‏دادند. امام علی (ع) قثم بن عباس را به عنوان فرماندار مكه برگزید و فرمود: «أفت المستفتی و علّم الجاهل؛ (3) فتوا برای پرسشگر بیان كن و جاهل را تعلیم ده!».

 امام صادق(ع) به ابان بن تغلب فرمود: «اجلس فی مسجد المدینه وأفت الناس فإنّی اُحبّ أنْ یری شیعتی مثلك؛ (4) در مسجد مدینه بشین و برای مردم فتوا بده، زیرا دوست دارم مانند تو میان شیعیان دیده شوند».

از جمله وظائف وخدمات روحانیون در این زمان:

1. تبیین معارف قرآنی:

قرآن ـ كه اساس اسلام است ـ به تفسیر و بیان مطالب نیازمند است. تفسیر قرآن در درجه اول بر عهده رسول اللّه‏ بود. قرآن می‌گوید: «وانزلنا الیك الذكر لتبین للناس ما نزل الیهم؛ (5) قرآن را به سوی تو نازل كردیم تا آن را برای مردم توضیح دهی و بیان كنی».

 بعد از نبی اكرم (ص) تفسیر قرآن بر عهده جانشینان آن حضرت؛ یعنی، ائمه اثنی عشر قرار گرفت. در زمان غیبت نیز بر عهده علما و دانشمندان راستین ـ كه در حقیقت پیروان انبیا و جانشینان آنان هستند ـ می‏باشد.

2.  تبیین و تفسیر معارف و سنن نبوی و اهل البیت:

منبع دیگری در معارف اسلامی احادیث و سننی است كه از نبی اكرم (ص) و ائمه هدی (ع) به یادگار مانده است. این روایات نیز نیازمند بیان و تفسیر است. عالمان دینی با تخصصی كه درعلم الدرایه، علم الروایه و علم الحدیث دارند به تبیین و تفسیر روایات می‌پردازند.

3. اجتهاد و استنباط احكام:

 تطبیق احكام و موضوعات با منابع فقهی، نیاز به اجتهاد و تلاش دانشمندان متخصص این فن دارد كه این نیز یكی از وظایف خطیر عالمان دین است.

4. هدایت و تزكیه:

 خدمت و وظیفه یك روحانی بر محور هدایت و تزكیه مردم دور می‌زند. نیازهای جامعه انسانی، تنها در نیازهای جسمی خلاصه نمی‌شود. جامعه تنها به پزشك،‌مهندس و ... (كه مربوط به جسم و بدن و نیازهای آن هستند) نیاز ندارد، بلكه علاوه بر آن، انسان‌ها از نیازهای روحی و معنوی نیز برخوردارند. این نیازها نیز باید برآورده شده و به پاسخگویی نیاز دارند.

 بخش عمده برآورده كردن این نیازها بر عهده روحانیون است. در واقع نقش روحانیون در جامعه مانند پزشك و طبیب است.

5. تعلیم آموزه‌های دینی:

آشنا كردن مردم با معارف اسلامی از جمله خداباوری كه وظیفه انبیا و امامان (ع) است، در عصر حاضر بر دوش عالمان دین است. آنان به عنوان مرجع دینی به مسایل شرعی مردم پاسخ می‌دهند و به تعلیم و تربیت آنان می‌پردازند. این كار كار انبیا است كه به همین جهت در روایات از عالمان به عنوان وارثان پیامبران یاد شده است. (6)

 یكی از مصادیق مهم وارث بودن، انتقال فرهنگ اسلام به نسل‌های بعد و آشنا كردن مردم به دستورهای اسلام است.

پی‌نوشت‌ها:

1. توبه (9) آیه 122.

2. شهید مطهری، ده گفتار، ص 251.

3. نهج البلاغه، فیض الاسلام ، تهران ، نامه 67، ص  1054.

4. شیخ محمد تقی تستری ،قاموس الرجال،قم ،موسسه نشر اسلامی،چاپ دوم ،1410 ق،ج 1،ص 97؛ جامع الرواة، ج 1، ص 967.

5. نحل (16) آیه 44.

6. كلینی، الكافی، تهران، اسلامیه، ج 1، ص 33.

آقاي منتظري به دليل مواضع غير اصولي در موقع جنگ تحميلي، و نيز به علت تخلّفات مهمي كه برخي از اطرافيان ايشان با سوء استفاده از ايشان انجام مي‏دادند و در واقع دفتر ايشان را به يك كانون توطئه تبديل كرده بودند، حضرت امام را ناچار به موضع‏گيري و تذكر كردند. تذكرات و هشدارهاي حضرت امام(ره) چند سال به طول انجاميدو حضرت امام(ره) با واسطه كردن افراد زيادي كوشيدند آقاي منتظري را از گرداب بزرگي كه توسط نزديكانشان پديد آمده بود نجات دهند؛ ولي متأسفانه آن همه تلاش‏ها هيچ ثمري نبخشيد و حضرت امام(ره) به خاطر وظيفه سنگيني كه نسبت به صيانت انقلاب داشتند، ناچار به اقدامات جدي‏تري شدند. در اين‏جا لازم است يادآور شويم كه حركت حضرت امام(ره) شرعاً يك تكليف بوده است. از طرف ديگر آقاي منتظري با صلاحديد حضرت امام و مجلس خبرگان استعفا داد.(1)

پي نوشت:

1. متن استعفاي آيه الله منتظري1.7 / 1 / 68 ـ حسينعلي منتظري رك:لينك http://www.jamaran.ir/fa/3928

پرسشگر گرامي با سلام و سپاس از ارتباطتان با اين مركز

 همان طور - كه در جواب دیگری اشاره شد - در صدر اسلام روحانیت به معناي امروزی وجود نداشت، لذا عناوينی مانند آيت الله، حجةالاسلام و ثقةالاسلام نيز نبود. اين تقسيم‏بندي‏ها به مرور زمان به وجود آمد . برخی تصور كرده اند كه عنوان روحانیون و برخی از عناوین ، مانند آیت الله از مسیحیت گرفته شده است و حال آن كه این گونه نیست. زیرا رتبه‏بندي در مسيحيت بر اساس درجه و مقامي كه در كليسا دارند، داده مي‏شود، حال اینكه اين عناوين - در جامعه اسلامی- صرفاً اعتباري است، نه حقيقي و غالباً بر اساس مرتبه علمی بر علما و روحانیت اطلاق مي‏شود مثلا درباره عنوان آيت الله بايد گفت ":  آيَتُ‏الله (نشانه خداوند)، عنواني عام براي فقها و مراجع طراز اوّل و دوم شيعه از اوايل سده 14ق/20م. در ادوار پيشين تاريخ اسلامي، است .

 براي فقها در كنار القاب و عناوين خاص مانند مفيد، صدوق و شيخ‏الطائفه، يك سلسله القاب عام نيز مانند شيخ‏الاسلام، مُلاّ و آخوند به كار رفته است. برخي القاب مانند ثقةالاسلام، حجةالاسلام، محقق، علامه، نيز آيةالله نخست به قصد تعظيم در موارد خاص به كار رفته و بعدها لقبي براي فردي معيّن شده و سپس بيش و كم به صورت عنواني عام گرديده است.

در سده 4ق/10م عنوان ثقة‌الاسلام براي محمد بن يعقوب كليني، در سده 5ق/11م عنوان حجةالاسلام براي امام محمد غزّالي، در سده 7ق/13م عنوان محقق براي جعفر بن حسن حلي ، و در سده 8ق/14م عناوين علامه و آيت الله براي حسن بن يوسف حلي به كار رفت، و همه آنها تا قرن‌ها پس از كاربرد نخستين، مختص به صاحبان اوليه آنها باقي ماند. در سده 14ق/20م كاربرد برخي از اين عنوان ها براي گروهي از فقها تكرار شد و رفته رفته گسترش بيش‏تري يافت.

اكنون عناوين ثقةالاسلام، حجةالاسلام و آيةالله كاربرد گسترده‏اي يافته و هر يك نشان دهنده سطح معيني از دانش فقهي است. چنانكه گفته شد، نخستين كس كه عنون آيةالله يافت، حسن بن يوسف بن علي بن مطهر، معروف به علاّمه حلّي بود. ابن حجر عسقلاني او را آية في الذكاء خوانده است. و شايد به همين مناسبت، و نيز به علت دانش عميق و تقواي كم مانندش، لقب آيةالله به او داده شده باشد.

شرف‏الدين شولستاني، شيخ بهاءالدين عاملي و ملا محمدباقر مجلسي، در اجازه نامه‏هايي كه براي شاگردان خود نوشته‏اند، از علاّمه حلي به عنوان آيةالله في العالمين ياد كرده‏اند. ملا محمدباقر مجلسي در ذكر مشايخ روايت خويش، همين عنوان را براي شمس‏الدين محمد بن مكّي نيز به كار برده است. پس از اين تا سده 14ق/20م عنوان آيةالله بر هيچ يك از فقها اطلاق نشد. در اوايل اين سده، نخست حاج ميرزا حسن نوري (1254 - 1320ق) اين عنوان را براي سيد محمد مهدي بحرالعلوم، و چند دهه ديرتر شيخ عباس قمي همان را براي شيخ مرتضي انصاري، شيخ حسن نجفی و سيد محمد حسن شيرازي و رفته رفته مورخان عصر مشروطه براي آخوند ملاكاظم خراساني، حاج ميرزا حسين، ميرزا خليل، شيخ عبدالله مازندراني و ديگران به كار بردند. پيش از آن، همه آن مراجع در مراسلات و مخاطبات، حجةالاسلام خوانده مي‏شدند.

پس از تشكيل حوزه علميه قم توسط مرحوم شيخ عبدالكريم حائري و مركزيت يافتن آن (1340ق/1922م) شماري از فقهاي بزرگ كه در آن گرد آمدند، آيةالله لقب يافتند و به تدريج، معدودي از برجسته‏ترين فقهايي كه در مقام مرجعيت قرار مي‏گرفتند، آيةالله العظمي ناميده شدند" . (1)

امروزه نیز عناوین مانند حجت الاسلام ... بر روحانیت اطلاق می گردد كه جایگاه علمی طلبه و روحانی را مشخص می كند .

این القاب به همه كس و بدون درنظر گرفتن مقام علمی به كسی داده نمی شود؛ بلكه بر اساس معیار ها و رتبه بندی كه وجود دارد این امر صورت می گیرد . همچنین این القاب به منظور خود خواهی به روحانیت داده نمی شود، بلكه  این امر ریشه در عرف و برخی روایات دارد،  هم چنانكه امام زمان (ع) از علما به عنوان حجت خود یاد نمود (2)، این امر نیز سبب شد كه عرف نیز القاب ، مانند حجت الاسلام ... را به روحانیت  بدهد. در ضمن  دادن القاب اختصاص به روحانیت ندارد، بلكه قشر های دیگر نیز با القاب خاص یاد می شوند.

 بله از آنجای كه در زمان علی (ع) روحانیت به معنای امروزی وجود نداشت ، حضرت این عناوین را به افراد نداد

 پي‌نوشت‌:

1. كاظم بجنوردی و دیگران ، دايره المعارف بزرگ اسلامي، ج 2، ص 260. ذیل كلمه: " آیت الله ".

2. شيخ صدوق‏، كمال الدين و تمام النعمة، تهران‏ ، ناشر اسلاميه‏،  1395 ق‏، نوبت دوم‏ ، ج‏2، ص  485 .

فلسفه غیبت امام زمان علیه السلام در جای خود مورد بحث و بررسی است و اكنون در مقام طرح آن نیستیم، اما این حقیقت روشن است كه اصل و مبنا در معارف دینی بر غیبت امام یا امامان نیست و اگر چنین امری رقم می خورد، مربوط به علل و عواملی است كه در نهایت وجه مشترك همه این علل و عوامل به خود بشر بر می گردد.

یعنی اگر ما انسان ها زمینه و بستر استفاده و بهره مندی از محضر ائمه را در خود و جامعه ایجاد نماییم و امنیت نسبی فردی و اجتماعی برای امام فراهم باشد، لطف خداوند و عصمت امام می طلبد كه تمام وقت و به طور كامل، حضرت در خدمت بشر و در مسیر هدایت وی باشد؛ در نتیجه غیبت یك امام چیزی نیست جز ساماندهی نشدن چنین زمینه و بستر حد اقلی كه در نتیجه امر منتهی به غیبت امام از جامعه می شود .

این همان حقیقتی است كه خواجه طوسی هم بدان اشاره فرموده است: « وجوده لطف و تصرفه آخر و عدمه منا؛ (1) وجود امام لطف الهی است. تصرف او در امور مردم و سامان دادن به امورشان و حضور او لطف دیگر الهی است، ولی عدم آن تصرف و حضور، به سبب اشتباهات و رفتارهای نادرست ما مردم است».

اما این كه گفتید: " جایی نخوندیم كه ایشان گفته باشند: ای مردم حوزه های علمیه تاسیس كنید و با پول بیت المال خرج پرورش روحانیون كنید تا ایشان در مدت غیبت من هوای امت من را داشته باشند تا گمراه نشوند"، باید عرض كنیم كه از مثل شما طرح چنین مباحثی بعید است.

 بر فرض كه در جایی چنین مطلبی از قول امام زمان نوشته باشد و بتوان چنین چیزی را خواند، از منظر شما چه اعتباری به چنین نقل قول هایی وجود دارد ؟ مگر غیر از ان است كه نویسندگان آن انسان هایی نظیر ما هستند و بر فرض كه واسطه ها و نویسنده ها انسان های خوب و امینی باشند، از كجا بتوان ادعا كرد كه در زمان های دور این روایت به طور جعلی و تحریف شده داخل در مجموعه روایات نشده باشد؟ ووو

دوست عزیز!

لطفا قدری از توهم دانایی فاصله بگیرید و اندیشه مندانه و خردورزانه با موضوعات مواجه شوید، متاسفانه شما ابتدایی ترین مسائل را در حوزه معارف دینی نمی شناسید؛ ولی در عین حال خود را آگاه و مطلع دانسته حتی به عنوان فردی برخاسته از خانواده مذهبی به پاسخ گویی شبهات دیگران می پردازید و بدا به حال مخاطبان شما كه قرار است از طریق آموزه های شما به حقیقت رهنمون شوند!!

محض اطلاع شما باید عرض كنیم كه:

 حوزه های علمیه از طریق وجوهات شرعی یا همان سهم امام زمان علیه السلام اداره می شده و می شود و وابسته به هیچ نهاد و ارگان و دولتی نیست؛ اما بیت المال به اموال عمومی و درآمدهای گوناگون دولت اسلامی اطلاق می شود كه در خزانه مركزی دولت اسلامی واریز می شود و باید بر اساس نظام معین و تدوین و تنظیم قانونی خاص در بخش های گوناگون خدماتی و رفاهی و عمرانی مصرف گردد و نفع آن به عموم مردم جامعه برسد.

منابع و مآخذ بیت المال امور مختلفی هستند؛ اما به هیچ وجه خمس كه سهم امام معصوم و سادات فقیر است در زمره این منابع نیست و به ان بیت المال گفته نمی شود؛ چون به هیچ وجه عمومیت ندارد و نمی تواند در مصارف عمومی هزینه شود. (2)

باز محض آگاهی شما لازم است به عرض برسانیم:

 این مراكز آموزشی در سطوح مقدماتی یا عالی كشور اعم از مدارس ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان و دانشگاه ها هستند كه از بیت المال اداره می شوند و هزینه های چند صد میلیاردی كه سالیانه از طرف دولت برای دانشگاه ها و مراكز آموزش عالی واریز می شود و امثال شما در آن تحصیل كرده و پز روشنفكری و برخورداری از مدارك آن را می دهید، همان پول بیت المال است نه هزینه های حوزه و روحانیت و طلاب.

دوست عزیز!

گمان نكنید كه ما از نامه شما به حدی عصبانی شده ایم كه در مقام مقابله به مثل برآمده شروع به پاسخگویی تند و چه بسا توهین و.... نموده ایم ؛ خیر؛ ما معمولا نامه های تند و پر از اهانت و توهین به همه مقدسات دینی و سرشار از انكار همه باورها كم نداریم و مبنای ما در همه پرسش ها بر پاسخگویی مستدل و محترمانه است، اما در برابر  ادعاهایی غیر مستند، چاره ای جز پاسخی این چنین نیست.

در نهایت به سوال تان برمی گردیم كه: بله، هر چند شما نخواندید اما امام زمان علیه السلام برای بعد از خود نائبانی عام را تعیین فرمود كه امورات دینی مردم را به سامان برسانند كه نمونه ای از این دستورات در سوال قبلی ارائه شد و اگر این قبیل دستورات هم نمی بود باز اصول عقلی و روایات عدیده دیگر به درستی این امر تاكید می نمود.

چنان كه پیامبر خدا فرمود: « إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِيَاء ؛ (3) همانا عالمان وارثان انبیاء هستند».

و یا از امام عسكری (ع) نقل شده است: «فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَي هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ ؛ (4) از بین فقها آنان كه حافظ و نگهبان دین­اند و خود را از گناه و آلودگی حفظ می‌كنند و با هواهای نفسانی مبارزه می‌كنند و مطیع اوامر الهی و جانشینان اویند، بر عوام لازم است كه از آنان تقلید كنند!».

به علاوه تاسیس حوزه های علمیه فعالیت مستقلی بود كه در طول تاریخ به جهت حفظ جایگاه علم و معرفت و روشن نگه داشتن كورسوی دانش و خرد ورزی در ادوار تاریك این مرز و بوم توسط انسان های خیّر و نیك اندیش انجام شد و اگر امروزه نام نیكی از سوابق علمی و معرفتی و اندیشمندان بزرگ علوم مختلف انسانی و تجربی برای این كشور باقی است به بركت همین حوزه های علمیه است.

پی نوشت:

1. كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، نشر جامعه مدرسین قم، بی‌تا، ص 362 .

2. برای مطالعه در این خصوص می توانید به كتاب " بررسي تاريخي و فقهي خمس"  نوشته عبد الرحمن انصاري، نشر بوستان كتاب. مراجعه نمایید.

3. علامه مجلسی، بحار الانوار، نشر دار الاحيا التراث العربي، بيروت، 1403 ق، ج 1، ص 164.

4. بحار الانوار، همان، ج 2،ص 88 .