حديث

(مثل اصحابي كالنجوم بايهم اقتديتم اهتديتم)

اين حديثي را كه شما ذكر نموديد جزء احاديثي است كه معركه آراء است. لذا بايد ديد نظر علماي اهل سنت و تشيع در اين زمينه چيست و اصل حديث چه مي باشد و در جمع بين آنها چه بايد كرد:

اهل سنّت بر اين اعتقادند كه خداي سبحان و رسول گرامي او، اصحاب را تزكيه و پاك گردانده و همه آنها را عادل قرار داده اند و بايد بر همين مبنا حركت كرد و هر آنچه را كه صحابه مخالف و منافي نصوص صريح قرآن و سنّت انجام داده اند، به تأويل برد و توجيه كرد. آنان در اين ادعا، به آياتي از قرآن كريم و رواياتي كه در كتب خود از رسول اكرم (ص) در فضيلت صحابه نقل كرده اند، استناد جسته اند و يكي از معروفترين احاديثي كه بدان متمسك شده اند، حديث «اصحابي كالنجوم، بايّهم اقتديتم اهتديتم» است.

با تحقيق و ژرف نگري مشخص مي شود كه متن اين حديث [اصحابي كالنجوم]، توسط ايادي مرموزي دچار  تحريف شده است. در حالي كه اصل آن اين بوده است: «النجوم امانٌ لأهل السماء... و اهل بيتي أمان لأمتي، فاذا ذهب اهل بيتي أتي امتي ما يوعدون» و كلمه «اصحابي» به جاي «اهل بيتي» نهاده شده است.

جهت اطلاع حضرتعالي،حديث مذكور را به طور مفصل از «مستدرك» نقل مي كنيم، تا هر چه بيشتر به وجوه تحريف آن آشنا شويم:

«حدثنا ابوالقاسم عبدالرحمن بن الحسن القاضي بهمدان من اصل كتابه، ثنا محمد بن المغيرة الشكري، ثنا القاسم بن الحكيم [الحكم] العرني، ثنا عبدالله بن عمرو بن مرة، حدثني محمد بن سوقة عن محمد بن المنكدر عن ابيه عن النبي( ص)، انه خرج ذات ليلة وقد أخرت صلاة العشاء، حتي ذهب من الليل هَنيهةً اوساعة والناس ينتظرون في المسجد، فقال [ص]: ما تنتظرون؟ قالوا: ننتظر الصلاة، فقال [ص]: إنكم لن تزالوا في صلاة انتظرتموها ثمّ قال: أما انها صلاة لم يصلها احد ممن قبلكم من الامم؛ ثم رفع رأسه الي السماء فقال: النجوم أمان لأهل السماء فان طمست النجوم، أتي السماء ما يوعدون، و أنا امان لأصحابي، فاذا قبضتُ، أتي اصحابي مايوعدون، و اهل بيتي أمان لأمتي، فاذا ذهب اهل بيتي أتي امتي مايوعدون»(1)    [

دلايلي بر بطلان حديث «اصحابي كالنجوم»:

با يادآوري اصل حديث، اينك دلائلي را كه بر بطلان حديث [اصحابي كالنجوم] از حيث متن و دلالت، مي توان اقامه كرد، از نظر گراميتان مي گذرانيم:

-نخستين دليل بر بطلان حديث «نجوم»، مخالفت آن با اجماع و ضرورت است؛ گفته اند: حديث مزبور، دلالت بر صلاحيت تمام اصحاب رسول خدا (ص) دارد، و اين مطلب به اجماع باطل است. و نيز دلالت دارد بر اين كه همه آنان (صحابه) راهنمايان امت اند، كه اين نيز باطل است؛ زيرا عده بسياري از صحابه، مردم را به گمراهي كشاندند. همچنين گفته اند: دلالت بر اين دارد كه همه صحابه سزاوارند كه امّت به آنها اقتدا كنند، و اين نيز ظاهر البطلان است؛ زيرا بسياري از صحابه، بلكه بيشتر آنها، شايستگي چنين مرتبه اي را ندارند.

-دومين دليل بر عدم صحت حديث «نجوم»، اين است كه برخي صحابه، گناهان بزرگي مانند زنا، قتل نفس محترمه، فروش و شرب خمر، و شهادت دروغ و امثال آن را مرتكب شده اند. براي كسي كه در حالات آنان دقت كند، اين واقعيات به خوبي روشن است. بنابراين آيا معقول است كه رسول خدا (ص) هر يك از آنان را به عنوان رهبر و هدايت كننده امت معرّفي فرمايد؟!

-سومين دليل اينكه آيات بسياري از قرآن كريم، از جمله آياتي از سوره بقره (آيه 187 و..) ، آل عمران ( آيه 154و..) ،انفال، و سوره برائت( آيات 101 ، 47و...)، و سوره احزاب، سوره حجرات ( آيه 6) و سوره جمعه، و سوره منافقين، در مذمت و نكوهش عده اي از صحابه وارد شده است؛ آيا پذيرفتني است كه پيامبر گرامي اسلام، چنين صحابه اي را به رهبري امت خويش، منصوب نموده باشد؟!

- چهارمين دليل بر بطلان اين حديث، مخالفتِ آن حديث با ديگر روايات است. چه اين كه روايات بسياري از رسول خدا (ص) در نكوهش صحابه رسيده كه مي توان آنها را در صحاح و مسانيد معتبره اهل سنت يافت و ديگر روايات و احاديثي كه در مذمت و نكوهش صحابه وارد شده، كه قابل شمارش نيست، و اين احاديث با حديث «نجوم»، آن هم اگر صحيح باشد، تعارض دارند. بنابراين، عملِ به اين حديث، صحيح نيست.

- دليل پنجم اين كه مي دانيم به دليل آيه تطهير و حديث ثقلين و ديگر آيات و روايات، در عصمت ائمه اهل بيت عليهم السلام از خطا و اشتباه، ترديدي نيست. بنابراين، با وجود اين بزرگواران، با عقل سازگار نيست كه رسول خدا ص خطاكاران را به منزله ستارگان آسمان قرار دهد... با اينكه برخي از همان صحابه، تالي تلو مقام ائمه بوده اند؛ مانند: ابوذر، سلمان، مقداد، و عمار..

-دليل ششم: راوياني كه در سند حديث آمده است يا ضعيفند و يا مجهول و يا در وثاقت آنها چيزي ذكر نشده است. لذا اين قبيل احاديث قابل استناد نيست.

 -دليل آخر: اما اصل حديثي كه اشاره به اهل بيت دارد و هم در منبع سني و هم شيعه وجود دارد اشاره مي كنيم :

 - فِي مُسْنَدِ أَحْمَدَ بْنِ حَنْبَلٍ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتْ ذَهَبُوا وَ أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ لِلْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَيْتِي ذَهَبَ أَهْلُ الْأَرْضِ(2 )ستاره ها امان و آرامش براي اهل آسمان هستند پس زمانيكه ستاره برود اهل آسمان هم خواهند رفت و اهل بيت من امان و آرامش براي اهل زمين هستند كه اگر اهل بيتم بروند اهل زمين از بين خواهند رفت.

- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّيْبَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَي بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْفَضْلُ بْنُ صَقْرٍ الْعَبْدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُعَاوِيَةَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (ع) قَالَ‏ نَحْنُ أَئِمَّةُ الْمُسْلِمِينَ وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَي الْعَالَمِينَ وَ سَادَةُ الْمُؤْمِنِينَ وَ قَادَةُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ وَ مَوَالِي الْمُؤْمِنِينَ وَ نَحْنُ أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ الْأَرْضِ كَمَا أَنَّ النُّجُومَ أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ السَّمَاءِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ بِنَا يُمْسِكُ اللَّهُ‏ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَي الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ‏ وَ بِنَا يُمْسِكُ الْأَرْضَ أَنْ تَمِيدَ بِأَهْلِهَا وَ بِنَا يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ تُنْشَرُ الرَّحْمَةُ وَ تَخْرُجُ بَرَكَاتُ الْأَرْضِ وَ لَوْ لَا مَا فِي الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا...؛ (3 )امام چهارم فرمود ما امامان مسلمانانيم و حجتهاي بر عالميان و آقاي مؤمنان و قائد دست و رو سفيدان و مولاي اهل ايمان، ما امان اهل زمين هستيم. چنانچه ستارگان امان اهل آسمانند مائيم كه خداوند بما آسمان را نگهداشته تا بر زمين نيفتد مگر باذن او و بما زمين را نگهداشته كه اهلش را نلرزاند بما باران فرو فرستد و رحمت منتشر سازد و بركات زمين را بيرون آورد و اگر حجت ما بر زمين نباشد اهلش را فرو برد.                      

آيات كريمه قرآن و احاديث نبوي و كتبِ تاريخ و فقه، شاهد و گواه بر بطلان اصحابي كالنجوم است و نيز دلالت دارند كه رسول خدا (ص) به صِرف اين كه صحابه با او همراهي كرده است، به ما اجازه پيروي و اقتداي به وي را نمي دهد؛ زيرا آن گونه كه ملاحظه كرديد، در ميان صحابه، افرادي منافق، فاسق و مجرم نيز وجود داشته اند.

بنابراين، معناي اين حديث خود دليل ديگري است بر اين كه اين روايت، جعلي و ساخته و پرداخته دست واضعان است. به علاوه ضعف همه راويان و طُرُق نقل اين حديث كه از نظر شريفتان گذشت.(4 )

 البته با تمام آن چه كه در بالا گفته شده است. ولي مي بينيم كه از امامان شيعه هم احاديثي وارد شده است كه به اين احاديث اشاره نمودند كه از جمله در مقام جمع بايد به اين حديث از امام هشتم اشاره نمود و گفت كه اگر هم آن روايات از جهت سند درست نباشد ازجهت محتوا و متن قابل توجيه و تقيييد است كه مراد از اصحابي در كلام رسول الله (ص) همه اصحاب ايشان نيستند. بلكه مراد كساني هستند كه تا آخر پيرو عملي دستورات ايشان باشند و در دين تغيير و تبديل انجام ندهند و بدعت در دين انجام ندهند و عهد وپيمان هاي خويش را نشكنند حتي بالاتر در دلايلي مثل دليل:    

 حدّثنا الحاكم أبو علي الحسين بن حامد البيهقيّ، قال:حدّثني محمّد بن يحيي الصولي؛ قال حدّثني محمّد بن موسي بن نصر الرازي، قال: حدّثني أبي؛ قال سئل الرضا عليه السّلام، عن قول النبي(ص)، أصحابي كالنجوم بأيّهم اقتديتم اهتديتم، و عن قوله عليه السّلام،: دعوا لي أصحابي. فقال عليه السّلام: هذا صحيح يريد من لم يغيّر، و لم يبدل.

قيل: و كيف يعلم أنهم قد غيّروا أو بدّلوا؟ قال: لما يروونه من أنه (ص)، قال: ليذادنّ برجال من أصحابي فيقال لي: إنك لا تدري ما أحدثوا بعدك؛ فيؤخذ بهم ذات الشمال، فأقول: بعدا لهم و سحقا لهم أفتري هذا لمن لم يغيّر و لم يبدّل‏موسي بن نصر رازي گويد: از حضرت رضا عليه السلام در مورد حديث «أصحابي كالنجوم بأيهم اقتديتم اهتديتم» سؤال شد، و هم چنين از حديث «دعوا لي أصحابي».(5)

از امام رضا از اين حديث« عن قول النبي(ص)، أصحابي كالنجوم بأيّهم اقتديتم اهتديتم»سوال شد امام فرمود: اين حديث درست است. مقصود آن اصحاب و ياراني هستند كه دين را تغيير و تبديل نداده باشند، سؤال شد از كجا بدانيم كه اصحاب آن حضرت در دين تغيير و تبديل نداده‏اند؟!.

فرمود: آنها روايت مي كنند كه گروهي از ياران و اصحاب آن حضرت را به حوض كوثر راه نمي دهند، و به آن جناب مي گويند: تو نمي داني آنها بعد از تو در دنيا بدعت‏ها ايجاد كردند و دين را تغيير و تبديل نمودند، بعد آنها را بطرف شمال مي برند و من در آن هنگام مي گويم، دور باشند اين اصحاب و نزديك من نباشند.

پس معلوم شد كه مقصود از اين اصحاب كساني هستند كه در دين بدعت ننهاده باشند.

پي نوشت:

1.محدث نوري ميرزا حسين،‌مستدرك الوسائل، ناشرمؤسسه آل البيت،1408‍ق‌،نوبت اول،‌بيروت،ج 3، ص 457‌.

2. علامه حلي نهج الحق و كشف الصدق،‏ناشر دار الكتاب اللبناني‏،بيروت‏،سال 1982 م‏،نوبت اول‏،ص 230.

3.  شيخ صدوق،كمال الدين و تمام النعمة ناشر اسلاميه‏،چاپ تهران‏ چاپ 1395 ق‏،چاپ دوم‏،ج‏1ص207 ؛ ج‏2،ص 485.

4. فصلنامه علوم حديث،شماره 1، ( مقاله از عباس جلالي با نام  نقدي برحديث «اصحابي كالنجوم» ).  

5. عطاردي عزيز الله،‏مسند الإمام الرضا(ع) ،ناشر آستان قدس( كنگره)،مشهد،سال 1406 ق‏،نوبت اول‏،ج‏2،ص 497 .

پيامبر گرامي اسلام - صلوات الله عليه - فرمود:

بدانيد كه هيچ مردي با زن نا محرم خلوت نمي‏كند، جز آن كه سومي آن ها شيطان است. (1)

در اين جا اگر توسعه مفهومي هم به روايت بدهيم، مي توانيم بگوييم حتي حضور دو نا محرم در مكان غير خلوت هم، به غير از موارد ضروري، اشكال دارد؛ زيرا اين نكته در حديث وجود دارد كه هيچ زني با مردي خلوت نكند (جداي از اين كه حضور دو نا محرم در مكان خلوت آسيب هاي خاص به خود را دارد)، خلوت كردن مي تواند حتي در فضاي باز هم شكل بگيرد؛ خلوتي كه در آن غرض خاصي نهفته است و نتيجه آن، ارتكاب فعل حرام است. 

خوب است به اين حكايت كه در زمان امام صادق - سلام الله عليه - اتفاق افتاده است، توجه جدي كنيم:

محمّد طيّار گفته است: وارد مدينه شدم و منزلي مي‏طلبيدم تا اجاره كنم. به خانه‏ اي وارد شدم كه داراي دو اطاق بود و دري ميان آن دو قرار داشت و در يكي از آن ها زني زندگي مي‏كرد. آن زن به من گفت: اين اطاق را اجاره كن. گفتم: اين دو اطاق به هم راه دارد و من جوان هستم و تو نيز جواني و صلاح نيست. زن گفت: تو اجاره كن، من در را مي‏بندم. من پذيرفتم و متاعم را به آن جا بردم. بدو گفتم: در را ببند. گفت: از اين جا نسيم مي‏ آيد، بگذار باز باشد. گفتم: من و تو هر دو جوان هستيم، در را ببند. گفت: تو در اتاقت بنشين و من در اطاق خود، نزد تو نمي ‏آيم و به تو نزديك نمي‏شوم و از بستن در سر باز زد. من خدمت امام صادق - عليه السّلام - رسيدم و ماجرا را عرض كردم و پرسيدم مي‏توانم آن جا بمانم؟ فرمود: از آن جا به جاي ديگر برو؛ زيرا هيچ مرد و زني در مكاني خلوت نكنند، مگر آن كه شيطان سومي آن ها باشد. (2)

نتيجه اين كه يكي از مصاديق عشق پاك و آسماني، عشق ميان زن و شوهر است كه در چارچوب عقد شرعي رضايت خدا و رسولش را تحصيل مي كنند.

 

پي نوشت ها:

1. پاينده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، مجموعه كلمات قصار حضرت رسول، ص 247، انتشارات دنياي دانش.

2. شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ترجمه علي اكبر غفاري، ج ‏4، ص 343، انتشارات نشر صدوق.

پیامبر(ص) فرمود:یا ابالحسن:هيچ مردي نيست كه در كارهاي منزل به همسرش كمك كند ، مگر اينكه پاداش او به هر تار مويي كه بر بدنش روييده باشد، ثواب يك سال عبادت است

با تحقيق انجام يافته درباره اين حديث به اين نتيجه رسيديم كه اين حديث در هيچ يك از كتب اربعه حديثي شيعه ( كافي ، تهذيب ، استبصار و فقيه ) كه از كتب متقدم هستند وجود ندارد. فقط در چند كتاب حديثي متأخر مانند بحار و مستمسك و جامع الاخبار اين حديث وجود دارد. علاوه بر اينكه در هيچ يك از اين كتب سندي براي اين حديث نوشته نشده است. مستقيما از امام علي عليه السلام نقل شده است.

بنابراين اين حديث معتبر نيست. البته در باب كمك كردن به همسر درخانه فقط اين حديث نيست، بلكه احاديث معتبر ديگري وجود دارد، از جمله :

 عن ابي عبدالله قال كان امير المومنين يحتطب و يستقي و يكنس و كانت فاطمه تطحن و تعجن و تخبز ؛(1)

امام صادق عليه السلام مي فرمايند: امام علي عليه السلام هيزم جمع آوري مي كرد و آب مي آورد و جارو مي كرد . حضرت فاطمه عليها السلام آرد و خمير مي كردند و نان مي پخت.

اين حديث صحيح و معتبر است.

همچنين در اين گونه روايات مستحبي معمولا علما بررسي سندي نمي كنند . اصطلاحا تسامح مي كنند. از باب روايات « من بلغه الثواب » به آن عمل مي كنند. از جمله اين روايات اين حديث است:

عن ابي عبدالله قال من بلغه شئ من الثواب علي شئ من الخير فعمله كان له اجر ذلك و ان كان رسول الله لم يقله ؛(2)

امام صادق عليه السلام فرمود: كسي كه به او وعده ثوابي برسد،در مقابل انجام كار خيري و آن كار را به قصد آن ثواب انجام دهد، ثواب به او مي رسد، هر چند در واقع پيامبر اكرم آن را نفرموده باش.

 اگر هم در واقع  حديث را پيامبر اسلام نفرموده باشد و كسي براي رسيدن به اين ثواب ها در خانه كمك كند، اجر و ثواب آن به او داده مي شود.

 چطور ممكن است اين همه ثواب در مقابل چنين كاري داده شود؟

 در روايات معصومين عليهم السلام مشابه اين ها وجود دارد. براي اهميت دادن به مطلبي بيان مي شود. از اهميت ثواب مقابل كم نمي كند، مثلا در باب فضيلت زيارت امام رضا عليه السلام در روايت آمده كه به اندازه هزار هزار حج و عمره ثواب دارد. اين روايت در مقام بيان اهميت زيارت امام رضا عليه السلام است. از اهميت حج و عمره كم نمي كند. نمي شود گفت كه پس اصلا به حج و عمره نرويم و به جاي آن هميشه به زيارت امام رضا برويم. در اين جا هم از مقام شهيد و جانباز  كم نمي شود. روايت در مقام بيان اهميت كمك در خانه است.

 

پي نوشت ها:

1. شيخ حر عاملي، وسايل الشيعه ، انتشارات آل البيت قم، ج17، ص62.

2. علامه مجلسي، بحار الانوار، موسسه الوفاء،بيروت، ج2،ص 256 .

متاسفانه به دلايل مختلف ساختن سخن به نام پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) از همان زمان پيامبر شروع شد

 . جريان حديث سازي در طول تاريخ  با شدت و ضعف ادامه يافت . هزاران حديث به نام پيامبر ،امامان و بزرگان دين ساخته شد و نقل گرديد.

پيامبر و امامان عليهم السلام و عالمان دين براي مقابله با اين جريان شيطاني و خطرناك تدابيري انديشيدند از جمله :

رسول خدا و امامان عليهم السلام اعلام كردند: چون حديث سازان احاديث دروغ فراواني را به ما نسبت داده اند ، هر حديثي را به نام ما شنيديد ، آن را بر قرآن عرضه كنيد.  اگر مخالف قرآن  بود ، به كنار نهيد زيرا ما مخالف قرآن سخن نمي گوييم.

به دستور امامان از همان صدر اسلام راويان حديث معرفي مي شدند . شيعيان بلكه مسلمانان به گونه اي تربيت مي شدند كه روايات را مستند بپذيرند؛ آن هم سند هاي معتبر ، يعني بايد معلوم گردد روايت را چه كساني از معصوم يا صحابي نقل مي كنند . اين افراد از نظر بررسي كنندگان شخصيت راويان حديث افراد معتبري باشند. علمي در حوزه اسلام از همان صدر اسلام پيدا شد به نام علم رجال كه شناسايي راويان حديث و نقاط قوت و ضعف آن ها را وجهه همت قرار داد . آن ها را در كتاب هاي معتبر ثبت كرد ؛ همچنان كه علم ديگري پايه گرفت به نام علم دراية الحديث كه برسي متن  روايات و نقاط قوت و ضعف آن ها را پيگيري مي كرد . عالمان بزرگ حديث شناس و راوي حديث به پالايش احاديث پرداختند . سعي كردند احاديث معتبر را در مجموعه هايي جمع آوري كنند ،همچنان كه جمعي ديگر به جمع آوري و معرفي احاديث جعلي همت گماردند.

بنا بر اين ما بايد به احاديثي كه افراد معتبر و شناخته شده از پيامبر و امامان نقل كرده اند و آن احاديث با اصول قراني مخالف نيستند ، بها دهيم و عمل كنيم . عمل به چنين احاديثي حكم عقل و دين است .اگر به چنين احاديثي بها ندهيم، از ديدگاه همه عاقلان كار ناپسندي كرده ايم.

با توجه به آنچه گفته شد روايات بسياري وجود دارد كه از لحاظ سند و متن معتبرند، يعني هم افراد شناخته شده و مورد اطمينان آن ها را نقل كرده اند ؛ هم متن آن ها از نظر معنا با اصول قرآني و عقلي كاملا سازگار است  . كتاب هاي حديث بسياري هم داريم كه غالب احاديث شان معتبر است مثل كافي از كليني و تهذيب و استبصار از شيخ طوسي  و فقيه از شيخ صدوق و... ، اما هيچ كتاب حديثي را نمي توان معرفي كرد كه صد در صد احاديث آن معتبر باشد.

 به چنين روايتي با اين لحن و مضمون در كتاب هاي معتبر بر نخورديم. اما روايتي وجود دارد كه مي تواند پاسخي براي سوال شما باشد با اين عبارت: "أن عمر بن الخطاب قال له: يا أبا الحسن إنك لتعجل في الحكم و الفصل للشي‏ء إذا سئلت عنه، قال: فأبرز عليّ كفه و قال له: كم هذا فقال عمر: خمسة، فقال: عجلت أبا حفص، قال: لم يخف عليّ، فقال عليّ: و أنا أسرع فيما لا يخفي عليّ."(1) درر الأخبار با ترجمه، متن‏عربي، ص 274.

داستان از اين قرار بود، روزي عمر بن خطاب به مولاي متقيان گفت اي ابا الحسن  به تحقيق كه در حكم و فصل خصومت دعاوي(قضاوت) عجله مي كني، وقتي از تو سوال مي شود! در اين هنگام حضرت دستان خود را ظاهر كرد و از عمر پرسيد مقدار آن را برايم بگو(يعني اين دست داراي چند انگشت است). عمر بدون درنگ گفت پنج انگشت، حضرت فرمود: اي ابا حفص عجله كردي(مقصود حضرت به طعنه بود كه زود جواب دادي!)عمر در پاسخ گفت: چون اين پاسخ برايم مخفي نبود (و نيازي نبود كه براي جوابش فكر كنم) در اين هنگام مولاي متقيان فرمود: من در چيزي سرعت به خرج مي دهم و عجله مي كنم كه برايم مخفي نيست.

به اين معنا كه چون به علم غيب آشنايي دارم، پس چيزي برايم مخفي نيست و مثل حساب انگشتان كف دست كه براي تو مخفي نيست، علم من نيز به قضاوت و احكام الهي مخفي نيست و مثل دانستن حساب دو دو تا چهار تا مي باشد.        

پي نوشت:

1. حجازي سيد مهدي و علي رضا و خسرو شاهي محمد عيدي، درر الأخبار با ترجمه، متن‏عربي، قم، انتشارات دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي، سال 1419 ه ق، چاپ اول، ص 274.

                        

در باب 13 از "كتاب الجهاد" وسايل الشيعه 17 روايت آورده كه مضمون آن ها جايز نبودن قيام قبل از ظهور امام زمان (عج) مي باشد

در باب 13 از "كتاب الجهاد" وسايل الشيعه (باب حكم الخروج بالسيف قبل قيام القائم) 17 روايت آورده كه مضمون آن ها جايز نبودن قيام قبل از ظهور امام زمان (عج) مي باشد، از جمله روايت زير از امام علي (ع):

أنه قال في خطبه له : الزموا الأرض ، واصبروا علي البلاء ، ولا تحركوا بأيديكم وسيوفكم في هوي ألسنتكم ، ولا تستعجلوا بما لم يعجل الله لكم ، فإنه من مات منكم علي فراشه وهو علي معرفة حق ربه وحق رسوله وأهل بيته مات شهيدا و ...

ملازم زمين باشيد (قيام نكنيد) و بر بلاها تحمل ورزيد و دست به شمشير نبرسد و در چيزي كه خدا عجله مكرده ، عجله نكنيد كه هر كس از شما با معرفت كامل در بستر بميرد ، شهيد مرده و ...

اين روايات كه غالبا سند محكم دارند و در كتب معتبر ثبت شده اند دستاويز عده اي شده اند تا  با استناد به اين روايات ، هر گونه قيام به امر به معروف و نهي از منكر و براي تشكيل حكومت قبل از ظهور حضرت حجت را نامشروع بشمارند.

عالمان اين روايات را نقل كرده و بررسي  نموده ، منظور و مقصود اين روايات را روشن كرده اند.يكي از مراجع  در كتاب "دراسات في ولايه الفقيه" همه اين روايات را نقل كرده و بررسي نموده و جواب داده است.

ايشان بعد از نقل و بررسي همه روايات وارده در اين زمينه ، در نتيجه گيري نهايي مي گويد:

جهاد دفاعي براي دفاع از موجويت اسلام و مسلمانان و دفع هجوم دشمنان واجب است . اجازه امام معصوم يا فقيه واجد شرايط را لازم ندارد  . براي دفاع، مسلمانان بايد مقدمات لازم از اسلحه و آموزش نظامي و سازماندهي و تعيين امير و فرمانده و... را انجام دهند تا به هرج و مرج نينجامد . اما رواياتي كه ما را به سكوت قبل از قيام حضرت حجت فرا مي خواند، بر فرض صحيح بودن سند همه آن ها :

1.يا اخبار از آينده و حاكم شدن دشمنان شيعه (مثل بني اميه و بني عباس) و شكست قيام هاي شيعيان است . در صدد نفي و تحريم قيام براي امر به معروف و نهي از منكر نيست .

2.يا در صدد اين است كه شيعيان را از همراهي با مدعيان امامت باز دارد .

3.يا در صدد اين است كه شيعه را از عجله در قيام قبل از تهيه مقدمات لازم و فراهم شدن شرايط نهي نمايد.

4.يا در صدد اين است كه بفرمايد قيامي كه صد در صد موفقيت آميز باشد،  قبل از قيام قائم  ، نخواهد بود و قيام هاي شيعه قبل از قائم يا شكست مي خورد يا به مراحلي از موفقيت مي رسد.(نه صد در صد )

يا...

 اين روايات به هيچ وجه وظيفه امر به معروف و نهي از منكر و قيام عليه ستم و براي تحقق عدل و داد را نفي نمي كند و نامشروع نمي شمارد.

در قبال اين اخبار ، اخبار فراوان ديگري داريم كه مسلمانان را به قيام براي امر به معروف و نهي از منكر و براي پياده كردن حكومت اسلامي و اجراي قوانين در حد ممكن ، فرا مي خواند . قيام و جهاد را ارزشمند شمرده و كشته شدن در اين راه را شهادت مي شمارد و...  .

با توجه به معاني بالا و  اخبار دعوت كننده به قيام براي امر به معروف و...  نبايد به اين توهم بها داد كه وظيفه مسلمان در دوران غيبت سكوت و تحمل است. (2)

اما در مورد روايت امام سجاد (ع) :

1. روايت مرفوعه است . البته چون از حماد نقل شده ، اجماع بر اين است كه او جز صحيح نقل نمي كند. پس از لحاظ سندي ايراد قابل اعتنايي ندارد.

2. به نظر مي رسد روايت از ساخته هاي امويان و عباسيان در آن شرايط اختناق باشد تا بزرگان علوي را از فكر قيام منصرف كنند.

3.  روايت در صدد بيان حكم شرعي و تحريم و منع و جواز نيست، بلكه اخبار غيبي است بر اين كه قيام كنندگان از ما ، به پيروزي نهايي نمي رسند ،گر چه قيام شان نتايج ارزشمندي داشته باشد. 

4. ممكن است سخن امام فقط ناظر به امامان معصوم و جواب به انتظار شيعيان از آن ها بوده است. شيعيان از امامان به خصوص بعد از واقعه كربلا انتظار قيام عليه حكومت داشتند . بر اين انتظار اصرار مي ورزيدند . امام براي قانع كردن آن ها اين امر غيبي را آشكار كرد كه اگر امامان قيام كنند، به جهت نداشتن ياور كافي و امكانات لازم و نبودن شرايط ، به پيروزي نمي رسند و شكست مي خورند و بازيچه دشمنان مي شوند. (3)

پي نوشت ها:

1. حر عاملي ، وسايل الشيعه ،چ پنجم ،بيروت ،دار احياء التراث العربي ، 1104 ق ، ج11 ،ص40-41.

2. منتظري  ،  دراسات في ولايه الفقيه ، اول ، قم ، دفتر تبليغات اسلامي ، 1408 ق ، ج1 ، ص255-257. 

3. همان ، ص 222-223.

 

 

1. در مورد گريه بر امام حسين و بلكه بر امامان و مصايب آنان روايات فراوان است از جمله روايات زير:

كان علي بن الحسين ( عليهما السلام ) يقول: أيما مؤمن دمعت عيناه لقتل الحسين بن علي ( عليهما السلام ) دمعه حتي تسيل علي خده بوأه الله بها في الجنه غرفا يسكنها أحقابا ؛( كامل الزيارات، جعفر بن محمد بن قولويه، ص 201)

امام سجاد فرمود: هر مومني كه بر مصيبت شهادت امام حسين قطره اشكي بريزد كه بر گونه اش جاري شود، خدا او را در غرفه هايي از بهشت براي مدت هاي طولاني ساكن مي سازد.

قال أبو عبد الله ( عليه السلام ) في حديث طويل له: ومن ذكر الحسين ( عليه السلام ) عنده فخرج من عينيه من الدموع مقدار جناح ذباب، كان ثوابه علي الله عز وجل، و لم يرض له بدون الجنه. ( كامل الزيارات، جعفر بن محمد بن قولويه، ص 202)

امام صادق فرمود: هر كس مصيبت امام حسين را يادآورد و به اندازه پر پشه اي اشك از چشمش جاري شود، پاداش او بر خداست. خدا به پاداشي پايين تر از بهشت براي او راضي نمي شود.

البته همان گونه كه در آيات قران و روايات به صراحت آمده، خدا حقوق مردم را نمي بخشد. اين افراد بعد از اداي حقوق مردم و بعد از تحمل سختي هاي جان دادن و مرگ و برزخ و قيامت در قبال گناهان و پاك شدن از آن ها، به شفاعت نايل مي شوند. شفاعت پيامبر و امام حسين و امامان در قيامت و بعد از پاك شدن آن ها از حقوق مردم و گناهان است. "هر كس" هم هر انساني است كه به توحيد و نبوت و معاد ايمان داشته و عالمانه منكر حق نباشد، به همين جهت در رواياتي "هر كس" به "هر مؤمن" تفسير شده است.

2. از آيات سوره اعراف در مورد رجال اعراف(اعراف(7) 46-47) و روايات و زيارات بر مي آيد كه پيامبر و اهل بيت ايشان به اذن و اراده و امر خدا، حاكمان قيامت هستند(زيارت جامعه كبيره، مفاتيح الجنان ( اياب الخلق اليكم و حسابهم عليكم و فصل الخطاب عندكم). ). آن بزرگواران در روز قيامت در سايه عرش خدا بوده و در مورد اهل قيامت از مؤمن و كافرحكم مي كنند. بنا بر اين آنان گر چه از لحظه ارتحال از دنيا در بهشت برين هستند. در ناز و نعمت بي نظيرند. اولين كساني اند كه به بهشت پا مي گذارند. در عين حال براي حكومت در قيامت به صحنه و محكمه قيامت آمده،  در مورد همه بندگان حكم كرده، از همه مؤمنان و محبان شفاعت مي كنند. بعد از اتمام دادگاه قيامت به جايگاه خويش در بهشت رضوان و جوار خدا باز مي گردند.

 

شما مي توانيد قسمت مورد نياز حديث را عين كلام معصوم بنويسيد. اما اين كه كل حديث را مطالعه كنيد بعد با بيان خودتان خلاصه نويسي كنيد صلاح نيست.

 البته تا ممكن و مقدور است اين كار را انجام ندهيد و اگر اين كار را انجام مي دهيد به مخاطبين بگوئيد كه احاديث تقطيع و بريده شده است و سند را هم ذكر كنيد تا در صورت نياز خودشان مراجعه نمايند.

حديث ها از نظر اعتبار به چهار دسته كلي تقسيم مي شوند

البته تقسيم بندي هاي ديگري هم وجود دارد كه تقريبا فروعات تقسيم بندي كلي اول است.

احاديث از يك نظر به دو دسته تقسيم مي شوند: متواتر و غير متواتر(خبر واحد).

حديث متواتر حديثي است كه صدور آن از معصوم قطعي است. البته متواتر تقسيم هايي دارد، ولي احاديث متواتر محدود و كم هستند. غالب احاديث غير متواتر و به اصطلاح "خبر واحد" مي باشند.

احاديث غير متواتر كه بيش تر و اكثريت قريب به اتفاق احاديث هستند ،  به چهار دسته كلي تقسيم مي شوند:

1. خبر صحيح كه راويان آن تا معصوم افراد شناخته شده، متصل به هم و عادل و شيعه دوازده امامي مي باشند. اين نوع حديث، بهترين نوع بعد از متواتر است و در احكام فرعي حجت مي باشد.

2. خبر موثق به احاديثي گفته مي شود كه راويان آن تا معصوم متصل و شناخته شده اند. همگي مورد اطمينان و در درجه بالاي تقوا و راستگويي و...هستند ،گر چه بعضي از آنان شيعه دوازده امامي نيستند.

اين روايات از لحاظ اعتبار در درجه بعد از خبر صحيح هستند.

3. خبر حسن، كه راويان شناخته شده و متصل و شيعه هستند و گر چه مدح هم شده اند، ولي وثاقت آنان يقيني نيست . از لحاظ ايمان و تقوا و راستگويي و حافظه و تقيد بر درستگويي و... مورد يقين و اطمينان نمي باشند. اين روايات كه تعدادشان بيش تر از انواع قبل است، در درجه اعتبار پايين تري از روايات قبل مي باشند.

4. روايات ضعيف كه در سند يا دلالت آن ها ضعف و ايرادي هست ، مثلا راويان تا معصوم متصل نيست و يا اصلا راويان ذكر نشده اند يا راوي بين چند نفر كه ثقه و غير ثقه اند، مشترك مي باشد يا از راوي هيچ مدح و تاييدي نرسيده و...

اين روايات كه از لحاظ تعداد بيش ترين هستند، از لحاظ درجه اعتبار از همه پايين ترند.

براي اطلاع بيش تر به كتاب هاي درايه الحديث، مدير شانه چي  و درايه و رجال،علي صدرايي خويي مراجعه كنيد.

اما كتاب هاي حديث، مجموعه هايي است از احاديث صحيح و موثق و حسن و ضعيف. كتاب  كافي كه توسط حديث شناس بزرگ شيعه  محمد بن يعقوب كليني با وسواس تمام نوشته شده ، مجموعه اي است از روايات مختلف و نمي توان همه روايات آن را صحيح يا صحيح و موثق شمرد . بسياري از رواياتش توسط حديث شناسان از جمله نويسنده "حليه المتقين" غير صحيح يا ضعيف شمرده شده( رجوع كنيد به "مرآه العقول  كه شرح كافي مي باشد). حساب بقيه كتاب ها معلوم است. 

حليه المتقين كتابي است كه در مورد آداب و مستحبات نوشته شده ،عالمان حديث با توجه به دستور وارد شده از معصوم در مورد  مستحبات(1) نسبت به سند روايات وارده در باب آداب و مستحبات سخت گيري نكرده اند . پس با اين توضيحات نمي توان گفت تمام روايات كتاب حليه المتقين معتبر و قوي است.

پي نوشت :

1. در روايت آمده: هر كس حديثي از پيامبر به او برسد كه نسبت به عملي وعده ثوابي در آن داده شده باشد و براي رسيدن به ثواب وعده داده شده، آن عمل را انجام دهد، بدان ثواب مي رسد حتي اگر آن سخن را پيامبر نگفته و آن وعده را پيامبر نداده باشد.(محاسن برقي،ج1،ص25 باب "ثواب من بلغه عن النبي...").

 

 

پرسشگر محترم همان طور كه فرموده ايد حضرت زهرا و امامان عليهم السلام الگوهاي ما هستند و ما بايد به اين الگوها اقتدا كنيم و در اقتدا بايد اول به عمل الگو يقين داشته باشيم تا به او اقتدا كنيم. با اين مبنا چگونه با رواياتي كه يقيني نيستند و مخالفتي هم با مباني ندارند، رفتار كنيم؟

پرسشگر محترم در باره رفتار الگوهاي ديني روايات قطعي و متواتر فراوان است كه ما را راهنمايي مي كند و مسير را براي ما روشن مي كند. در كنار آنها رواياتي هم هست كه قطعي و يقيني نيستند و در صورتي بايد به آن روايات بها دهيم كه با مباني برگرفته از روايات قطعي، منافات نداشته باشند.

اين روايات را بايد در آن راستا معنا كرد و با توجه به آن مباني به مقصود معصوم پي برد و به او اقتدا كرد.

با اين توجه روايتي راکه ذکر کردید از باب مثال بررسي مي كنيم:

حضرت زهرا در محضر پدر نشسته كه مردي نابينا وارد مي شود و حضرت خود را مي پوشاند و از حضور پدر فاصله مي گيرد و به اطاق ديگر مي رود و در جواب پدر كه مي فرمايد او نابينا است و شما را نمي بيند، مي گويد من كه نابينا نيستم و او نمي بيند. اما بو را كه استشمام مي كند و نمي خواهم بوي مرا استشمام كند. (1)

اولا اين روايت در بيانات پيامبر سابقه دارد. بنا بر روايت روزي ابن ام مكتوم به محضر پيامبر رسيد در حالي كه دو نفر از همسرانش نزد او بودند. حضرت به آن دو فرمود: برخيزيد و به اطاق برويد. آن دو گفتند: او نابينا است و ما را نمي بيند. حضرت فرمود: شما كه نابينا نيستيد و او را مي بينيد. (2)

ثانيا ما نبايد فوري از اين حديث برداشت كنيم كه از نظر اسلام و الگوهاي آن زنان بايد كنج خانه ها بنشينند و مردي آنها را نبيند و آنها هم مردي را نبينند و از اجتماع بريده باشند و ... .

اين برداشت مخالف با مباني قرآني و با سيره قطعي معصومين و حضرت زهرا است.

ثالثا اين روايت و روايات ديگر به اين مضمون ناظر به فضيلتي استحبابي است و پيام متعالي، صحيح و بلندي دارند كه آن حفظ حريم و دوري از اختلاط و روابط فسادز است.

در بسياري از حيطه‏هاي اجتماعي، آموزشي، خدماتي، سياسي و اداري، زن مي‏تواند و شايسته است از اختلاط، هم‏نشيني و گفتگوهاي صميمي با مردان خودداري ورزد و از اين موارد غير ضروري، فسادخيز و فتنه‏انگيز اجتناب ورزد. اما مواردي هست كه مواجه شدن زن با مرد و سخن گفتن و ... لازم و ضروري است مانند ميدان كسب علم زنان از مرداني كه هم‏رتبه علمي آنان در بين زنان يافت نمي‏شود و بالعكس، يا مواجه شدن براي امر به معروف، نهي از منكر، تواصي به حق، تواصي به صبر و ... ترك چنين مواردي نه تنها خيريت و افضليت ندارد، بلكه مذموم است و از شمول حديث خارج مي‏باشد.

توجه به اين نكته دقيق لازم است كه كسب علم در اين سطح و يا امر به معروف و نهي از منكر در آن مرتبه، از قدرت و توان همه زنان بلكه مردان خارج است [و قدرت هم شرط وجوب مي‏باشد] و فقط بعضي زنان هستند كه به اين درجه از شاگردي يا استادي مي‏رسند و يا داراي قدرت امر به معروف و نهي از منكر هستند و براي اين تعداد كم، چون انجام وظيفه ملازم با مواجه شدن با مردان بيگانه و در منظر آنان واقع شدن است، اين ديدن و ديده شدن عيب نيست و ترك آن فضيلت نمي‏باشد. فضيلت براي اين عده حضور در اجتماع و مواجه با آن مردان براي افاده و استفاده يا امر به معروف و نهي از منكر است.

سخن حضرت زهرا(س) در مورد فضيلت خودداري زن از ديدن مردان و ديده شدن توسط آنان ناظر به ديدن و ديده شدن غالب افراد است كه ديدارها و ملاقات‏هايشان با شائبه‏هاي گناه و فساد همراه است و بهتر آن است كه حتي‏الامكان از اين ملاقات‏ها و نشست و برخاست‏ها و گفتگوها احتراز شود؛ اما اگر زناني محترمانه و با حرمت و كرامت در اجتماعي ظاهر شوند و به انجام اعمال صالح و مفيد اجتماعي بپردازند، گرچه لازمه چنين حضوري ديدن و ديده شدن توسط مردان بيگانه است، اما اين حضور بهتر از خودداري از آن است.

دختران شعيب با عفت و پاكدامني مورد تصريح خداوند، چوپاني مي‏كردند و در اجتماع با مردان مواجه مي‏شدند ولي حريم نگه مي‏داشتند و از اختلاط و نشست و برخاست و گفتگوهاي غير ضروري و هوس‏آلود اجتناب داشتند.

زنان پيامبر(ص) با مردان ديگر مواجه مي‏شدند و قرآن آنان را نهي نكرد. بلكه آداب و رفتار محترمانه را به آنان آموخت و آنان را از برج‏گونه ظاهر شدن و به ناز و كرشمه سخن گفتن نهي كرد و نه از مطلق خارج شدن از خانه و سخن گفتن با مرد نامحرم.

با توجه به مجموع ادله و روايات و سنت و سيره معصومان بخصوص سيره خود حضرت زهرا(س)، اسلام دعوت‏كننده به رعايت حريم و عفت و حيا در اجتماع توسط عموم و بخصوص زنان است و حضور عفيفانه و محترمانه زن را بر پرده‏نشيني و عزلت‏گزيني زن ترجيح مي‏دهد و زن و مرد را در برابر خدا، خود و اجتماع مسئول دانسته و به كسب علم و كمال و تعالي اجتماعي فرا خوانده است و اين هدف و غايت جز با حضور صحيح، محترمانه، عفيفانه و حريم‏دار زنان محقق نمي‏شود.

نكته تربيتي اين حديث از اهميت بسزايي بخصوص براي امروز جامعه اسلامي برخوردار است. حضرت مي‏خواهد به اين نكته توجه دهد كه نشست و برخاست‏هاي غير ضروري و هوس‏آميز، سخن گفتن و خوش و بش‏هاي بي‏حساب و غلط در بين زنان و مردان، اجتماع را فاسد مي‏كند و پرهيز از آن لازم و ضروري است و چون در غالب اين نشست و برخاست‏ها و خوش و بش‏ها زمام امر به دست زن است و مرد طالب و خواستار است كه از ايجاد آن ابتدائاً ناتوان مي‏باشد، پس بايد زنان را نسبت به آن هشدار داد و آنان را آگاه ساخت كه بهترين چيز براي خود آنان احتراز از اين گونه امور مي‏باشد.

آنچه اجتماع ما را امروز به شدت آزار مي‏دهد و منشأ بسياري ناهنجاري‏ها و فسادهاست، حضور لجام‏گسيخته و ولنگار زن در اجتماع است. آرمان انقلاب، ترويج حيا و عفاف در روابط اجتماعي زن و مرد بود. رژيم منحط شاهنشاهي حضور اجتماعي عروسك‏وار، مهيّج و هوس‏انگيز زن را در رأس برنامه‏هاي خود داشت و انقلاب اسلامي نه براي منع حضور زن بلكه براي تصحيح آن اقدام كرد و حضور عفيفانه زن را مطلوب شمرد. حضوري كه از چشم‏چراني، لذت‏جويي، روابط خارج از ضابطه و ولنگاري غربي‏مآب در آن خبري نباشد، ولي امروز مي‏بينيم اين شائبه‏هاي شيطاني در اجتماع فراوان شده است و آفات و پيامدهاي منفي آن مشهود همگان مي‏باشد.

كلام و رفتار زهراي اطهر(س) رهنمون به سوي عفت و حيا و پوشش است. اگر زنان از اختلاطهاي بيجا و غير ضروري و فسادانگيز با مردان بپرهيزند و به آنان هم اجازه چنين اختلاطهايي را ندهند، اگر در محيط كار بنا را بر رعايت حريم عفت، پوشيدگي، حيا و پاكدامني بگذارند و روابط را بر مبناي انجام وظيفه ديني و انساني و اجتماعي قرار دهند و جز در حد لازم و مفيد و صحيح با هم برخورد و ارتباط نداشته باشند، اگر امر به معروف و نهي از منكر، سفارش به حق و صبر، همياري و همكاري در انجام عمل صالح و سبقت‏جويي به سوي رضاي خدا چارچوب ارتباطهاي اجتماعي مردان و زنان باشد، در اين صورت حضور اجتماعي زن، عمل صالح و انسان‏ساز خواهد بود و در غير اين صورت، حضورش جز وزر و وبال خود و اجتماعش نيست و عواقب ناگواري به دنبال خواهد داشت. ما بايد امروز هم حضور زن را مشابه حضور وي در دوران انقلاب و دفاع مقدس و عرصه خدمت‏رساني بخواهيم و براي همرنگ شدن حضور امروز وي با حضور دوران انقلاب و دفاع مقدس و جهاد سازندگي كوشش كنيم.

اگر امروز كه فعاليت و حضور اجتماعي زن در اوج است و از جانب عموم منفي تلقي نمي‏شود، زنان و دختران جوان جامعه به مفهوم صحيح اين كلام نوراني توجه كنند و بر حفظ حريم عفت و حيا در حضور اجتماعي خويش پاي بفشرند، بركات بي‏شمار اين كلام را شاهد خواهيم بود و بسياري از نابساماني‏ها، فسادها و ولنگاري‏هاي خانمانسوز، عفت بربادده و هويت‏سوز رخت خواهند بست.

بنا بر اين احاديث غير قطعي را بايد در راستاي روايات و احاديث قطعي معنا كرد و نبايد فوري آنها را مخالف مباني انگاشت و كنار زد بلكه بايد با دقت، معناي صحيح و مطابق با مباني آنها را متوجه شد. 

پي نوشت ها:

1. قاضي نعمان مغربي، دعائم الإسلام، قاهره، دار المعارف، 1383ق، ج 2، ص 214.

2. كليني، كافي، تهران، اسلاميه، 1363ش، ج5، ص534. 

صفحه‌ها