سيد به معناي آقا، سرور و بزرگ آمده است. (1) در عرف به نسل و ذريه پيامبر(ص) از فاطمه زهرا (س) و اولاد پيامبر اطلاق مي گردد (2)، ولي از نظر شرعي سيادت عنواني است براي مردان و زناني كه در طول نسب خويش به حضرت هاشم بن عبد مناف (جدّ دوم رسول خدا) مي‏رسند. هر كس سلسله نسب او به هاشم بن عبد مناف يا فرزندان او برسد، سيد محسوب مي‏شود.(3)

اصطلاحاً به فرزندان هاشم، بني هاشم- سيد- مي‏گويند. برخي از اينان به عموهاي پيامبر مثل ابوطالب، عباس و حمزه مي‏رسند. بنابراين فرزندان عباس عموي پيامبر كه اصطلاحاً به آنان بني عباس مي‏گويند، سيد محسوب مي‏شوند. فرزندان ابوطالب به نام‏هاي طالب و عقيل و جعفر طيار و علي(ع) و نسل آنان (تاكنون هر چه هستند) سيدند. پيامبر اسلام از جهت پسرانش، چون در كودكي از دنيا رفتند، نسلي ندارد. فقط از طريق حضرت فاطمه زهرا(س) نسلش ادامه پيدا كرد. فرزندان حضرت زهرا به نام‏هاي حسن و حسين و زينب و ام كلثوم از طريق پدرشان علي(ع) سيد بودند. تمامي ائمه معصومين و فرزندان شان از طريق علي(ع) به هاشم مي‏رسند و سيد هستند.

سيادت تنها انتساب به پيامبر نيست، بلكه از جهت انتساب به طالب و علي و عقيل و جعفر (فرزندان ابوطالب) و انتساب به عباس و حمزه (عموهاي پيامبر) سيادت حاصل شده و علي(ع) و فرزندان او نيز سيد هستند.

سادات ايران نيز از نسل امامان ما هستند، يعني درپي مهاجرت سادات علوي و شيعيان در ايران(4) سيادت شكل و گسترش يافت، زيرا آنان با ايرانيان ازدواج نمودند كه نتيجه آن زيادشدن سادات در اين كشور مي باشد.

در اين جا لازم است درباره علل مهاجرت سادات وعلويان به ايران ا شاره شود. در مهاجرت اينان به ايران عوامل متعدد نقش داشتند، از جمله امنيتي كه در مناطق ايران وجود داشت، موجب شد كه آنان به ايران مهاجرت نمايند، چون ايران دور از دسترس حكومت هايي بود كه مركز آنها در شام و يا عراق قرار داشت. فشارهاي عباسيان و قبل از آنها امويان، باعث شد تا آنها، بدين مناطق مهاجرت كنند. از ميان علويين، كساني كه در قيامهائي چون قيام «زيد»، «محمد بن عبد الله»، «ابراهيم بن عبد الله» و «حسين بن علي» (شهيد فخ) شركت كرده بودند، احساس خطر بيشتري مي‏كردند.

دليل ديگر مهاجرت آنها، همان دليلي بود كه ساير اعراب را به اين مناطق، جذب مي كرد. رفاهي كه اين شهرها، مي‏توانست در بر داشته باشد، براي عده‏اي از آنها، قابل توجه بود. اين مهاجرتها، بيشتر از قرن دوم به بعد بود، واولين دسته از سادات علوي مهاجر را كساني دانسته‏اند كه از ظلم و جور امويان و به ويژه سفاكي هاي حجاج به اين حدود پناه آورده‏اند. بعد از آن كه «يحيي بن زيد» به ايران آمد، راه اين مهاجرت گشوده شد. و لذا كساني كه از ترس «منصور عباسي» و به جرم حمايت از «محمد بن عبد الله» و برادرش «ابراهيم» تحت تعقيب بودند، به سرعت روي بدين منطقه آوردند. پس از آن، اين مهاجرتها رو به گستردگي نهاد.

يكي از دلايل آمدن آنها پس از اين ماجرا، «جذب نيرو» براي «قيام» بوده است. مردم ايران كه يك بار به هنگام روي كار آمدن عباسيان، علاقه خود را جهت «تغيير حاكميت» عربها نشان داده، امتحان خوبي نيز داده بودند، مي‏توانستند بار ديگر چنين كنند. همين تصور بود كه علويان را بسوي اين مناطق، جذب مي‏كرد. «يحيي بن عبد الله بن الحسن بن الحسن عليه السلام» از جمله كساني بود كه در قيام حسين بن علي (شهيد فخ)، شركت كرد او پس از شكست اين قيام به سوي مشرق گريخت. و همراه با عده‏اي از كوفيان به مناطق شمالي ايران(ديلم) رفت. هارون رشيد كه به شدت از اين حركت ها، هراس داشت به«فضل بن يحيي برمكي» دستور داد تا به هر صورتي شده او را دستگير كند. به نظر مي‏رسد حركت يحيي، اولين «قيام شيعي» در«ديلم» بوده است. منطقه ديلم، يكي از مناطقي است كه در مقابل مسلمين، به شدت مقاومت كرد. و تا مدتها، اسفهبدان كه از قبل بر آن حاكم بودند، تسلط خود را بر آن منطقه حفظ كردند.در اين فاصله، گاهي بين آنها و خلفا، صلح مي‏شد. و گاهي نيز درگيريها و تهاجمها از دو طرف، ادامه داشت ... پس از اين ماجرا با آمدن حضرت علي بن موسي عليه السلام به ايران، گروههايي از «سادات»، راهي ايران شدند تسامح مأمون در مقابل سخت گيري پدرش رشيد، نسبت به سادات، در رشد و سربلندي علويان، تأثير بسزايي داشت. او گر چه با قيامهاي آنها به شدت برخورد كرد، اما در حالت عادي به علت اعتقادي كه به برتري علي بر ساير خلفا داشت، نسبت به علويين نيز احترام زيادي گذاشت. (5)

دراين باره به منابع زير مراجعه فرماييد:

رسول جعفريان ، تاريخ تشيع در ايران؛

نقشي از سادات در تاريخ ايران، محمد رضا محتشم ؛

پي نوشت ها :

1. محمد معين ، فر هنگ معين، ج2 ، ص1975.

2 مصطفي حسيني، معارف و معاريف ، قم ، دانش، 1376.چاپ دوم، ج6، ص 149.

3. عروة الوثقي، ج 2، كتاب الخمس، فصل 2، مسئله 3.

4. http://tooba.net/Books/Show/396/12

5. http://imamalinet.net/per/ps/psc/pscc/pscc5.htm

آیت الله خامنه ای می فرماید:

 منتسبين به پيامبر اكرم «صلي اللّٰه عليه و آله» از طرف مادر هم از اولاد رسول اكرم «صلي اللّٰه عليه و آله» محسوب مي‌شوند، ولي ملاك ترتب آثار و احكام شرعي سيادت، انتساب از طرف پدر است.(1 )

ایت الله مكارم می فرماید:

 از جهاتي حكم سيّد دارند، و از جهاتي ندارند. خمس نمي‌توانند بگيرند، و از لباس مخصوص سادات نمي‌توانند استفاده كنند؛ امّا از جهاتي شرافت سيادت دارند.(2 )در واقع از نظر شرافت معنوی و محرمیت، مانند سادات هستند. روایاتی كه در فضیلت سادات وارد شده، شامل انان نیز می شود.

پی نوشت ها :

1. اجوبه الاستفتاءات، س 10090.

2. استفتاءات جديد (مكارم)، ج‌، ص 114 سؤال 341.

اين عنوان و احكام مربوط به آن تعبدي است و به جهت مصالح وحكمتهايي كه خداوند از آن آگاه است اين احكام براي آنان جعل شده است.

سید به معناي آقا و اطاعت شده (مطاع)، رئیس و بزرگ آمده است.و از آن رو كه هاشم بزگ اين قوم بود به او عنوان سيد (بزرگ قوم خود )اطلاق مي شد.

 سیادت عنواني است اعتباري، نه تكویني و عنواني است براي مردان و زناني كه در طول نسب خویش به حضرت هاشم بن عبد مناف (جدّ دوم رسول خدا) مي‏رسند. هر كس سلسله نسب او به هاشم بن عبد مناف یا فرزندان او برسد، سید محسوب مي‏شود.(1)

اصطلاحاً به فرزندان هاشم، بني هاشم مي‏گویند. برخي از اینان به عموهاي پیامبر مثل ابوطالب، عباس و حمزه مي‏رسند. بنابراین فرزندان عباس عموي پیامبر كه اصطلاحاً به آنان بني عباس مي‏گویند، سید محسوب مي‏شوند. فرزندان ابوطالب به نام‏هاي طالب و عقیل و جعفر طیار و علي(ع) و نسل آنان (تا كنون هر چه هستند) سیدند.

یی نوشت:

1. عروه الوثقي، ج 2، كتاب الخمس، فصل 2، مسئله 3.

عبدالعظيم عليه السّلام فرزند عبدالله بن علي، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبي عليه السّلام است و نسبش با چهار واسطه به آن حضرت مي رسد .

پدرش عبدالله نام داشت و مادرش فاطمه دختر عقبه بن قيس .

ولادت با سعادت حضرت عبدالعظيم عليه السّلام در سال 173 هجري قمري در شهر مقدّس مدينه واقع شده است و مدّت 79 سال عمر با بركت او با دوران امامت چهار امام معصوم يعني امام موسي كاظم عليه السّلام ، امام رضا عليه السّلام، امام محمّدتقي عليه السّلام و امام عليّ النّقي عليه السّلام مقارن بوده ، محضر مبارك امام رضا عليه السّلام ، امام محمّد تقي عليه السّلام و امام هادي عليه السّلام را درك كرده و احاديث فراواني از آنان روايت كرده است .

اين فرزند حضرت پيامبر صلّي الله عليه و آله وسلّم، از آنجا كه از نوادگان حضرت امام حسن مجتبي عليه السّلام است به حسني شهرت يافته است .

حضرت عبدالعظيم الحسني عليه السّلام از دانشمندان شيعه و از راويان حديث ائمه معصومين عليهم السّلام و از چهره هاي بارز و محبوب و مورد اعتماد ، نزد اهل بيت عصمت عليهم السّلام و پيروان آنان بود و در مسايل دين آگاه و به معارف مذهبي و احكام قرآن ، شناخت و معرفتي وافر داشت .

ستايشهايي كه ائمه معصومين عليهم السّلام از وي به عمل آورده اند، نشان دهنده شخصيّت علمي و مورد اعتماد اوست؛ حضرت امام هادي عليه السّلام گاهي اشخاصي را سؤال و مشكلي داشتند، راهنمايي مي فرمودند كه از حضرت عبدالعظيم الحسني عليه السّلام بپرسند و او را از دوستان حقيقي خويش مي شمردند و معرّفي مي فرمودند .

در آثار علماي شيعه نيز، تعريفها و ستايشهاي عظيمي درباره او به چشم مي خورد، آنان از او به عنوان عابد، زاهد، پرهيزكار، ثقه، داراي اعتقاد نيك و صفاي باطن و به عنوان محدّثي عاليمقام و بزرگ ياد كرده اند؛ در روايات متعدّدي نيز براي زيارت حضرت عبدالعظيم عليه السّلام ، ثوابي همچون ثواب زيارت حضرت سيّد الشهدا، امام حسين عليه السّلام بيان شده است.

زمينه هاي مهاجرت حضرت عبدالعظيم عليه السّلام از مدينه به ري و سكونت در غربت را بايد در اوضاع سياسي و اجتماعي آن عصر جستجو كرد؛ خلفاي عبّاسي نسبت به خاندان حضرت پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم و شيعيان ائمه عليه السّلام بسيار سختگيري مي كردند.

سادات و علويّون در زمان او در بدترين وضع به سر مي بردند .حضرت عبدالعظيم عليه السّلام نيز از كينه و دشمني خلفا در امان نبود و بارها تصميم به قتل آن حضرت گرفتند و گزارشهاي دروغ سخن چينان را بهانه اين سختگيري ها قرار مي دادند، درچينن دوران دشوار و سختي بود كه حضرت عبدالعظيم عليه السّلام به خدمت حضرت امام هادي عليه السّلام رسيد و عقايد ديني خود را بر آن حضرت عرضه كرد، حضرت امام هادي عليه السّلام او را تأييد فرموده و فرمودند: تو از دوستان ما هستي .

ديدار حضرت عبدالعظيم عليه السّلام در سامرا با حضرت امام هادي عليه السّلام به خليفه گزارش داده شد و دستور تعقيب و دستگيري وي صادر گشت، او نيز براي مصون ماندن از خطر، خود را از چشم مأموران پنهان مي كرد و در شهرهاي مختلف به صورت ناشناس رفت و آمد مي كرد و شهر به شهر مي گشت تا به ري رسيد و آنجا را براي سكونت انتخاب كرد.

حضرت عبدالعظيم عليه السّلام ميان شيعيان شهرري بسيار ارجمند بود و پاسخگويي به مسايل شرعي و حلّ مشكلات مذهبي آنان را برعهده داشت ، وجود او محور تجمّع شيعيان و تمركز هواداران اهل بيت عليهم السّلام بود.برگرفته از :http://rasekhoon.net/article/show-12474.aspx

بنا بر باور همه مسلمانان به ویژه شیعه در عصر غیبت حضرت مهدی (عج)، باید احكام الهی اجرا گردد. به هیچ عنوان نباید تعطیل شود. برای اجرای احكام، نیازمند شخصی است كه آگاه به احكام الهی باشد . چنین شخصی فقیه و اسلام شناس است. بنابراین یكی از شرایط اساسی ولی فقیه، فقاهت و آگاهی به احكام الهی است.

 چون عدالت یك اصل اساسی در حكومت اسلامی است و باید تمام احكام وقوانین بر اساس عدالت برپا و اجرا شود، شرط دوم ولایت فقیه، داشتن عدالت است. داشتن مدیریت برای اداره جامعه، شرط طبیعی هر حاكم است؛ بنابراین شرایط اساسی ولایت فقیه امور ذیل می باشد:

اجتهاد مطلق، عدالت، قدرت مدیریت و رهبری .شرایط دیگر مانند شجاعت، آگاهی به شرایط عصر و زمان نیز برای رهبری (ولی فقیه) لازم است.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی، همین شرایط برای رهبری ذكر شده است.

اگر در جامعه اسلامی كسی دارای این شرایط باشد، یا در داشتن شرایط بر دیگران برتری داشته باشد،حق ولایت و رهبری در جامعه اسلامی دارد. بر مردم جامعه اسلامی لازم است كه چنین شخصی را به عنوان رهبر جامعه اسلامی بپذیرند.

 ولی فقیه به صورت فردی از سوی امام زمان انتخاب نشده، چون در عصر غیبت كبري، امام زمان نائب خاص ندارد، بلكه بر اساس روایتی كه از حضرت نقل شده، فقها نمایندگان عام  حضرت هستند. روایت این است:

وأمّا الحوادث الواقعة فارجعوا فها إلي رواة حدیثنا...؛(1)

 در موضوعات و كارهایی كه پیش می‌آید ،به كسانی كه سخنان ما را نقل می‌كنند (با سخنان ما آشنایی دارند) مراجعه نمایید.

 از این روایت و روایات و ادله دیگر استفاده می‌شود كه در عصر غیبت مردم باید به فقها و ولی فقیه مراجعه كنند . دستور آنان را انجام دهند.

انتخاب و عزل رهبر:

نحوه تعیین و انتخاب چنین شخصی به دو صورت قابل تحقق است:

1- به صورت مستقیم از طرف مردم صورت گیرد ؛

2-عده ای از كارشناسان دینی كه قدرت تشخیص شرایط رهبری دارند و می توانند بهتر شخص مورد نظر را شناسایی كنند، به این كار اقدام نمایند.

در جمهوری اسلامی ایران برای این كه این عمل به صورت قانونی صورت گیرد، این انتخاب از طرف خبرگان رهبری (كارشناسان دینی) صورت می گیرد . برای این كه نقش مردم در انتخاب و قبول رهبر تضعیف نگردد، انتخاب اعضای فقهای خبرگان رهبری نیز توسط مردم صورت می گیرد. شخصي كه مورد تاييد اكثر خبرگان باشد، به عنوان رهبر و ولي فقيه  برگزيده مي شود.

 حضور تمامي فقها و علما در خبرگان و اتفاق نظرشان عملي نيست. در هر صورت مخالفاني وجود دارند اما از آن رو كه ميزان راي اكثريت مي باشد و براي جلوگيري از وقوع هرج و مرج كه امر حكومت بايد به دست يك فرد شايسته باشد، منتخب اكثريت به عنوان رهبر برگزيده مي شود.

خبرگان كه منتخبان مردمند ، علاوه بر كشف و تعیین رهبر، وظیفه نظارت و در صورت لزوم عزل رهبری و اعلام عزل او را بر عهده دارند. چنانچه موردی ثابت  شود كه موجب ساقط شدن ولایت گردد، بر خبرگان رهبری است كه رهبر را عزل و به اطلاع مردم برسانند .

رهبری نیز از آن جهت كه به وسیله خبرگان رهبری انتخاب می شود، منتخب مردم می باشد. این جاست كه جایگاه خطیر خبرگان روشن می شود . مردم باید با هوشیاری خاص و تحقیق كامل نماینده خود را روانه مجلس خبرگان رهبری نمایند . تا آزادانه اظهار نظر نمایند .

این نوع انتخاب ضریب اشتباه رهبری و نمایندگان مجلس خبرگان را بسیار پایین می آورد. از یك سو نوع حكومت قابل اعتماد مردم می شود. از طرفی دیگر  مورد رضایت پروردگار عالم نیز می باشد.

 در فقه سياسي جمهوري اسلامي ايران ولي فقيه و رهبري با وجود تفاوت هاي مفهومي در يك مصداق و فرد  بايد جمع باشد.

برای آگاهی بیش تر به كتاب ولایت فقیه از آیت الله جوادی آملی مراجعه نمایید.

پی‌نوشت‌:

1. علامة المجلسي، بحار الأنوار، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1403 - 1983 م ، ج 53، ص 181.

در آغاز بايد گفت: گرچه قيام توابين شكست خورد، اما اين قيام بر مردم تاثيرعميق گذارده و براي بيداري امت اسلامي، جرقه قابل توجهي بود و زمينه و جرأت و جسارت قيام در برابر حكومت ديكتاتوري اموي را به خوبي فراهم كرد. (1)اين قيام سبب شد كه مردم بيشتر با جنايات امويان آ شناشوند و حق را از ناحق تشخيص دهند، هم چنين قيام توابين زمينه ي قيام مختار فراهم نمود.

 در شكست قيام توابين عوامل متعدد تاثير گزار بودند، از جمله اينكه توابين به منظور پيروزي قيام نكرده بودند، بلكه با هدف انتقام از قا تلان امام حسين (ع) قيام نموده بودند ، حال اين امر با پيروزي ظاهري تحقق مي يافت يا با شهادت، همچنين شتاب زدگي، كمي نيرو و تجهيزات و عدم مديريت جنگ از عوامل مهم اين شكست محسوب مي شوند. توضيح اينكه قيام توابين درزماني صورت گرفت كه بر تخت دارالاماره كوفه در زمان قيام توابين عبدالله بن يزيد، فرستاده عبدالله بن زبير نشسته بود. زبيريان خود از طالبان قدرت بودند. از سوي ديگر، قاتلان اصلي حسين بن علي عليه السلام همچون عمر بن سعد و شبث بن ربعي هر كدام با قبيله يا طايفه اي در پشت سر خود هنوز در كوفه حضور داشتند و روابطشان با دارالاماره زبيريان نيز حسنه بود. جنگ كردن با اين قاتلان و طوايف منتسب به آن ها، كنار آمدن با عبدالله بن يزيد و زبيريان حاكم بر كوفه و همچنين تجهيز براي انتقام كشي از قاتلان اصلي همچون عبيدالله بن زياد همگي كياست و تدبير فوق العاده اي مي طلبيد. آنان در عزم به سوي اين قتال، چنان شتاب داشتند و آن قدر احساسات شهادت طلبانه در آن ها قوي بود كه آن هنگام كه از «نخيله» حركت مي كردند سليمان به سپاهيان دستور داد تا هنگام شب خود را به «دير اعور» برسانند. اين حركت سريع باعث شد تا بسياري از همراهان وي جا بمانند. (1)

 يكي از عوامل مهم واساسي شكست توابين محدودبودن نيرو و تجهيزات جنگ مي باشد. گرچه توابين انسان ها با ايماني بودند، از اين رو در نبرد هاي اوليه پيروزي هايي نصيب آنان گرديد، اما تجهيزات و نيروي طرف مقابل بيشتر از توابين بود وهر روز بر تعداد آنان افزوده مي شد، چنانكه ده هزار نيروي تازه نفس به فرماندهي«ابن نمير» و «ادهم بن محرزباهلي» در برابر نيروهاي خسته و مجروح توابين قرار گرفتند.(3)

در اين باره به كتاب قيام توابين ،محمد علي چناراني مراجعه نماييد، همچنين درباره ابعاد زندگي مختار به كتاب ماهيت قيام مختار، ابوفاضل رضوي مراجعه فرماييد.

پي نوشت ها:

1. http://www.tabnak.ir/fa/news/286622

http://rajanews.com/detail.asp?id=753 .2.

3. http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineArticleID=38623MagazineNumb...

ما در ايام جنگ هيچ گاه شهر مقدس نجف و كربلا را مورد حمله قرار نداديم، زيرا اين دو شهر- مانند شهر هاي مقدس ديگر - حرمت و قداست خاص دارند، البته دشمنان سعي مي كردند وانمود كنند كه ايران اين شهر ها را نيز مورد حمله قرار داده است، يعني با اين كار مي خواستند شايعه كنند كه ايران- در جنگ - قوانين بين الملل را رعايت نمي كند. بر اساس قوانين بين الملل از جمله شهر هاي كه حمله به آن ها مشروع نيست اماكن مقدسه مي باشند، در مجموع حمله ايران به كربلا و نجف صحت ندارد. و شهرهاي كربلا و نجف و بغداد وساير شهرها مهم، حتي بصره كه در مرز هم بود، بدست ايران نيفتاد

اين سوال از دو جنبه اعتقادي و جنبه سياسي قابل بررسي است. اگر از لحاظ اعتقادي به حجت الهي بودن ائمه معتقد باشيم و هر حركتي كه از آنها صادر شده را الهي بدانيم، هر روشي كه آن بزرگواران در پيش گرفته اند - اعم از صلح و جنگ - قابل توجيه و مورد قبول واقع خواهد شد.

ائمه اطهار عليهم السلام همه نور واحد و معصومند و مرتكب خطا و اشتباه و گناه نمي شوند و هدف آنان نيز يك چيز بوده و هست و آن عزت و اعتلاء و حفظ دين مبين اسلام مي باشد. بر اين اساس هميشه نافع ترين و بهترين راه را براي حفظ اسلام و اعتلاي كلمه حق در پيش مي گيرند و تمام دغدغه شان حفظ دين است; چه با شمشير و چه با تدبير. و حركت هر يك از آن حضرات ادامه و مكمل حركت امام ديگر بوده است. چنانكه امام حسين عليه السلام در جواب جابر كه به آن حضرت عرض كرد: نمي شود شما هم مثل امام حسن(ع) صلح كنيد؟ فرمود: «همانا برادرم به امر خدا و رسولش عمل كرد، من نيز به امر خدا و رسولش عمل مي كنم.»(1)

 اما از لحاظ سياسي و اجتماعي علت تفاوت شيوه اين دو امام مي تواند مسائل متعددي باشد كه ما در اينجا به چهار تفاوت عمده زمان امام حسن(ع) با زمان امام حسين (ع) اشاره مي كنيم:

1 - تفاوت موقعيت اجتماعي دو امام

امام حسن(ع) در مسند خلافت مسلمين بود، ولي امام حسين(ع) چنين نبود. امام حسن(ع) خليفه مسلمين است و يك نيروي طاغي و باغي عليه او خروج كرده است، كشته شدن او در اين وضع يعني كشته شدن خليفه مسلمين و شكست مركز قدرت، ولي امام حسين(ع) يك معترض به حكومت موجود بود، اگر كشته مي شد - كه كشته شد - كشته شدنش شهادتي افتخارآميز بود، همانطوريكه افتخارآميز هم شد.(2)

2 - تفاوت جو فرهنگي و افكار عمومي

زماني كه امام حسن(ع) صلح كرد، هنوز اجتماع به آن پايه از درك و بينش نرسيده بود كه هدف امام را تامين كند. در آن روز مردم كوفه تمايلي به جنگ نشان نمي دادند، بگونه اي كه وقتي امام آنها را گرد آورد و خطابه اي ايراد كرد و فرمود: آگاه باشيد معاويه ما را به كاري فراخوانده كه در آن نه سربلندي هست و نه انصاف، اگر داوطلب مرگيد سخن او را به خودش برگردانيد و با زبانه شمشير او را به محاكمه خدايي بكشيم و اگر خواستار زندگي هستيد پيشنهاد او را بپذيريم و خشنودي شما را طلب كنيم، مردم از هر سو فرياد برآوردند: مهلت، مهلت، صلح را امضا كن (3).

ولي در زمان امام حسين(ع)، مردم كوفه كه زجرهاي زمان معاويه را ديده و برنامه هاي ضد انساني، تهديد و فشارهاي معاويه عليه خود را تحمل كرده بودند، بي تاب شده و دنبال راه چاره بودند. از اين رو بلافاصله بعد از مرگ معاويه و با اطلاع از عدم بيعت امام حسين(ع) با يزيد بن معاويه حدود هيجده هزار نامه به امام حسين(ع) نوشتند و براي همكاري با آن حضرت اعلام آمادگي كامل نمودند. از نظر تاريخي اگر امام به آن نامه ها ترتيب اثر نمي داد، در مقابل تاريخ محكوم بود و مي گفتند زمينه مساعدي را از دست داد.

بنابراين از ناحيه كوفه بر امام حسين(ع) براي قيام اتمام حجت مي شود بگونه اي كه امام نمي تواند آن اتمام حجت را ناديده بگيرد، ولي در مورد امام حسن عليه السلام قضيه بر عكس است و اتمام حجت بر خلاف بود و مردم كوفه عدم آمادگي شان را اعلام كرده بودند.

3 - تفاوت ياران دو امام

امام حسن(ع) با ياران بي وفايي روبرو بود كه عده اي از آنها همچون عبيدالله بن عباس در مقابل تطميعهاي معاويه خود را باختند و به لشكر معاويه ملحق گرديدند و جمعي ديگر از آنها براي معاويه نامه نوشتند كه ما حاضريم حسن بن علي(ع) را دست بسته تحويل دهيم و در ساباط يكي از ياران وي بنام «جراح بن سنان » جلو آمد و با وقاحت تمام آن حضرت و پدر گراميش حضرت علي(ع) را متهم به شرك نمود و به ران آن حضرت با شمشير ضربه اي زد كه گوشت را شكافت و به استخوان رسيد.(4) با چنين اصحابي امام چگونه مي توانست در مقابل لشكر منسجم شام به جنگ ادامه دهد؟

امام حسن(ع) علت صلحش را نداشتن يار و ياور بيان مي فرمايد: «به خدا سوگند من حكومت را به معاويه واگذار نكردم مگر بخاطر نداشتن ياران و اگر انصار و ياراني مي داشتم، شبانه روز با او مي جنگيدم تا اينكه خداوند بين من و او حكم كند.»(5)

اما امام حسين(ع) ياراني داشت كه هر چند از نظر كميت تعدادشان اندك بود، ولي از نظر ايمان و استقامت و وفاداري نظير نداشتند; بگونه اي كه خود آن حضرت آنان را چنين مي ستايد: «من اصحابي با وفاتر از ياران خود سراغ ندارم و خانداني نيكوتر و مهربانتر از خاندان خود نمي شناسم. خداوند از جانب من به شما پاداش نيك دهد .»(6)

4 - تفاوت روحيات و رفتار معاويه و يزيد

معاويه و يزيد هر چند در اصل هدف (از بين بردن اسلام و غصب حق اهل بيت) متحد بودند و هر دو يك هدف را دنبال مي كردند ولي در رفتار و روحيه، دو تفاوت عمده با هم داشتند كه همين تفاوتها عكس العملهاي مناسب خود را از ناحيه امامان عليهم السلام مي طلبيد:

الف - كهنه كار بودن معاويه و خام بودن يزيد:

معاوية بن ابي سفيان در حل و فصل مشكلات از مهارت خاصي برخوردار بود و به اصطلاح امروزي كهنه كار و آزموده بود و بدينوسيله توانسته بود مردم شام را با خود همراه كند و افكار عمومي را با حكومت شام هماهنگ نمايد، ولي يزيد بن معاويه جواني خام و بي تجربه و فاقد اين مهارتها بود.

ب - قيافه دين گرايانه معاويه و فسق علني يزيد:

معاويه كفر را در لباس نفاق پوشانده بود و كينه اسلام و اهل بيت عليهم السلام چنان در دل او ريشه دوانده بود كه در پاسخ «مغيرة بن شعبه » كه از او خواسته بود تا قدري درباره خاندان علي(ع) و شيعيانش به عدالت رفتار كند، گفته بود: «لا والله الا دفنا دفنا; (7) به خدا قسم هدفم دفن [نام پيامبر و اسلام] است.»

اما وي با همه كينه اي كه نسبت به اسلام داشت، تظاهر به اسلام و دين داري مي نمود و ظواهر ديني را رعايت مي كرد. او نقاب دين به چهره داشت و بگونه اي عمل نمود كه مردم را دچار ترديد و دو دلي كرد.

اين روحيه معاويه، كار امام حسن(ع) را پيچيده تر نموده بود و بايد سالها مي گذشت تا چهره مزورانه معاويه براي مردم آشكار مي شد. صلح امام حسن(ع) اين مهم را بخوبي به انجام رساند و چهره واقعي معاويه و بني اميه را به مردم نشان داد. به خاطر همين روحيه حيله گرانه معاويه است كه امام حسين(ع) در مدت ده سال اول امامتش كه در زمان سلطنت معاويه واقع شده بود قيام نكردند، اما با مرگ معاويه و شروع سلطنت يزيد دست به قيام زدند.

ولي يزيد به عنوان عنصر مقابل امام حسين(ع) جواني عياش، آلوده به گناه و سگ باز بود. او با شراب خواري علني دستورات دين مبين اسلام را زير پا مي گذاشت. اشعاري كه از وي در كتب شيعه و سني در اين زمينه نقل شده، به وضوح نمايانگر اوج فساد و انحراف او مي باشد.

پي نوشت ها:

1. ابن حمزه، الثاقب في المناقب، ص 322، شيخ عباس قمي، نفس المهموم، ص 35.

2. مرتضي مطهري، سيري در سيره ائمه اطهار، ص 83 - 85 .

3. تاريخ‏ابن‏خلدون، ترجمه‏ عبدالمحمد آيتي، ج‏1، ص641.

4. شيخ مفيد، الارشاد، ج 2، ص 12.

5. طبرسي، الاحتجاج، ج 2، ص 71.

6. شيخ مفيد، الارشاد، ج 2، ص 91.

7. ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 5، ص 129 – 130.

در مورد موادي كه در صلحنامه، بين امام حسن (ع) و معاويه به امضا رسيد، در مدارك تاريخي اتفاق نظر كاملي وجود ندارد.

چند منبع كهن، يكي ابن اعثم كوفي، ديگري بلاذري و سوم ابن شهر آشوب مبادرت به ياد از متن كامل صلحنامه به صورت يك معاهده رسمي كرده‏اند. مقدماتي كه درباره متن مزبور آمده، نشانگر درستي متن مورد نظر مي‏باشد.

طبق نقل اين منابع زماني كه برخورد ميان امام و معاويه به صلح انجاميد، امام حسن (ع) عبد الله ابن نوفل را خواست و به او فرمود: نزد معاويه برو و به او بگو: «اگر مردم بر جان و مال و فرزندان و زنان خود ايمن هستند، من با تو بيعت مي‏كنم، در غير اين صورت، با تو بيعت نخواهم كرد.» عبد الله نزد معاويه رفت و (از پيش خود) به او گفت: «براي صلح شروطي وجود دارد كه بايد بپذيري. اول آن كه خلافت به تو واگذار مي‏شود در صورتي كه پس از خود خلافت را به امام حسن (ع) واگذار كني. ديگر اين كه سالانه 55 هزار درهم از بيت المال به او اختصاص دهي. در ضمن خراج دارابجرد را نيز مي‏بايد به او بدهي. مردم نيز بايد امنيت كامل داشته باشند.

معاويه اين شروط را پذيرفت و سپس دستور داد تا برگه سفيدي آورده، پايين آن را امضا كرد و آن را نزد حسن بن علي (ع) فرستاد. زماني كه عبد الله بن نوفل بازگشت و مسائلي را كه طرح شده بود بازگفت، امام به او فرمود: اما درباره خلافت پس از معاويه بايد بگويم كه من خواستار آن نيستم. درباره شرايط مالي نيز كه تو پيشنهاد كرده‏اي، اين حق معاويه نيست كه در مال مسلمانان براي من تعهدي بپذيرد.

آن‏گاه امام كاتب خود را فرا خواند و دستور داد تا متن قرار داد را به اين صورت تنظيم كند:

بسم الله الرحمن الرحيم، هذا ما اصطلح عليه الحسن بن علي بن أبي طالب، معاوية بن أبي سفيان، صالحه علي أن يسلم إليه ولاية أمر المسلمين علي أن يعمل فيهم بكتاب الله و سنة نبيه محمد صلي الله عليه و آله و سلم و سيرة الخلفاء الصالحين؛ و ليس لمعاوية بن أبي سفيان أن يعهد لأحد من بعده عهدا، بل يكون الأمر من بعده شوري بين المسلمين، و علي أن الناس آمنون حيث كانوا من أرض الله شامهم و عراقهم و تهامهم و حجازهم، و علي أن أصحاب علي و شيعته آمنون علي أنفسهم و أموالهم و نسائهم و أولادهم، و علي معاوية بن أبي سفيان بذلك‏

عهد الله و ميثاقه و ما أخذ الله علي أحد من خلقه بالوفاء بما أعطي الله من نفسه، و علي أنه لا يبغي للحسن بن علي و لا لأخيه الحسين و لا لأحد من اهل بيت النبي صلي الله عليه و آله و سلم، غائلة سرا و علانية و لا يخيف أحدا منهم في أفق من الآفاق. «1»

اين مصالحه‏اي است كه ميان حسن بن علي بن ابي طالب (ع) و معاوية بن ابي سفيان برقرار مي شود. حسن بن علي به اين شرط با معاويه صلح مي‏كند و امر خلافت را به او واگذار مي كند كه چون وفات او نزديك شد، هيچ كس را به وليعهدي خود منصوب نكند و كار خلافت را به شورا واگذار كند تا مسلمانان كسي را كه صلاح مي دانند، نصب كنند. شرط ديگر آن است كه مسلمانان علي العموم از معاويه ايمن باشند هم به دست و هم به زبان.

  شرط سوم آن است كه شيعيان و متعلقان و متصلان علي بن ابي طالب هركجا باشند از معاويه ايمن باشند و به هيچ كس از ايشان اندك و بسيار آسيب و تعرضي نرساند. بر اين جمله عهد كرد و پذيرفت معاوية بن ابي سفيان و خدا را حجت و ميثاق بر خويش گرفت و قبول كرد كه بر اين عهد و شرط وفا كند و هيچ مكر و كيد روا ندارد. حسن بن علي (ع) و برادر او حسين (ع) و هيچ كس را از فرزندان و زنان و خويشان و متصلان ايشان و اهل بيت سيد المرسلين را در سر و علانيه در حق ايشان بدي نكند و ايشان را در كل احوال هركجا در اقطار دنيا باشند ايمن دارد و نترساند. و السلام.

پي نوشت:

1. ابن اعثم كوفي،الفتوح،هند،1393ق.ج4ص158-160. بلاذري، انساب الاشراف،تحقيق محمد باقر محمودي،بيروت،1398ق، ج 3، صص 42- 41، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابي طالب، مكتبة علامه، قم، ج 4، ص 33.

اهداف و دست آوردهاي صلح امام حسن به صورت اختصار خدمتتان ارائه مي شود.

1. بقاي نظام امامت:

اصلي‌ترين اثر صلح بقاي نظام امامت براي حفظ اسلام بود. امام در جواب ابوذر غفاري فرمود:« انّي لمّا رأيت النّاس تركوا ذلك الّا اهله، خشيت أن تجتثوا عن وجه الارض، فاردت ان يكون للدين في الارض ناعي؛(1)

هنگامي كه ديدم مردم جز عده‏اي اين كار (جنگ با معاويه) را ترك كردند، ترسيدم كه ريشه شما از زمين كنده شود. پس مصمم شدم تا براي دين، روي زمين فريادگري باقي بگذارم».

2. بقاي شيعيان:

امام به ابوسعيد عقيصا فرمود: «اگر صلح نمي‌كردم، روي زمين از شيعيان ما كسي نمي‌ماند.» (2)

3. حفظ دين و رعايت مصلحت امت پيامبر:

در آن موقعيت روم شرقي آماده حمله به نظام اسلامي بود و جنگ داخلي موجب وصول آنان به هدف و نابودي اساس اسلام مي‌شد. (3)

امام هم مي‌فرمود: «ترسيدم ريشه مسلمانان از زمين كنده شود... خواستم دين خدا حفظ شود.» (4)

هر چند اين سخن عام است و ممكن است منظور غير از خطر روم شرقي باشد، ولي اصل حفظ دين در آن لحاظ شده است. امام بارها اشاره مي‌كرد كه مصلحت و حكمت اين كار، هر چند پنهان، خيلي مهم است. از جمله نزد معاويه فرمود: «من مصلحت امت را در نظر گرفتم و... در اين كار جز صلاح و دوام مردم را نخواستم.» (5)

4. ترجيح امنيت بر اختلاف:

امام هنگام كوچ از ساباط فرمود: «انس، آسودگي و آشتي ميان مردم از جدايي، ناامني، كينه‌ورزي و دشمني كه شما خواهانيد، بهتر است.» (6)

5. تامين عزت واقعي:

صلح هر چند در ظاهر عقب‌نشيني بود؛ اما به واقع عامل عزت شيعيان و شكست‌ناپذيري ابدي آنان شد؛ لذا امام در برابر سليمان بن صرد كه به عنوان مذل المومنين به امام سلام مي‌دهد، فرمود: سوگند به خدا! اگر زير دست و در عافيت باشيد، نزد من محبوب‌تر است از اينكه عزيز باشيد و كشته شويد.» (7)

نتيجه آنكه اقدام نظامي و تداوم جنگ فاقد دستاورد معين و قابل اعتنا بود و صلح تاكتيكي (ترك مخاصمه) نسبت به جنگ راجح بود. همين‌طور در مقايسه دستاورد دو طرف از صلح، دستاورد امام به مراتب بيشتر بود؛ زيرا يكي از دستاوردهاي امام، از ترك مخاصمه حفظ اصل موجوديت نظام امامت و شيعيان بود و اگر چنين نمي‌كرد، اينها از بين مي‌رفت.

آنچه معاويه به دست آورد وصول به حكومت بود كه البته دوام چنداني هم نياورد و با قيام امام بعدي، به طور كلي متزلزل شد؛ اما نظام امامت با حفظ اصل امامت و موجوديت شيعه، هر چند به گونه‌اي حداقلي، بقاي خود را تضمين كرد و شيعيان در فرصت‌هاي مناسب، به بازسازي خود پرداختند.

براي آگاهي بيشتر رك احمد زماني، حقايق پنهان و سايت ولي عصر به لينكhttp://www.valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=notepadid=24

پي نوشت ها:

1. حياة الامام الحسن بن علي، باقر شريف قرشي، دارالبلاغة، بيروت، 1413 ق، ج 2، ص 269؛ حقايق پنهان، ص 215.

2. علامة مجلسي، بحار الأنوار، بيروت – لبنان، ناشر: دار إحياء التراث العربي سال چاپ 1403 - 1983 م، ج 44، ص 1، و موارد ديگر. ر.ك.به: همان، ص 106، 57؛ و ج 85، ص 212؛ حلية الاوليأ، ج 2، ص 36؛ حياة الامام الحسن بن علي، ج 2، ص 178.

3. مهدي پيشوائي، سيره پيشوايان، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1379  ،چاپ يازدهم، ص 97.

4. احمد زماني، حقايق پنهان، دفتر تبليغات، 1378، چاپ دوم، ص 197؛ به نقل از حياة الامام الحسن، باقر شريف قرشي، ج 2، ص 280.

5. بحارالانوار، ج 44، ص 54 و ر.ك. به: احتجاج، ج 2، ص 67.

6. كتاب الفتوح، أبو محمد أحمد بن اعثم الكوفي (م 314)، تحقيق علي شيري، بيروت، دارالأضواء، ط الأولي، 1411/1991، ج 3، ص 289 و 295.

7. ابن قتيبة الدينوري، الامامة و السياسة، تحقيق الزيني، ناشر مؤسسة الحلبي وشركاه للنشر والتوزيع، ج1، ص 141.