‏على همت‏بنارى
جوانان با ویژگیهاى خاص خود چون قدرت و توان بدنى، فعال و پرتحرک بودن، مقطع سنى مناسب، زمینه و امکان بر عهده گرفتن مسئولیتهاى بزرگ و جایگاه ویژه‏اى در هر جامعه دارند دوره جوانى بهترین و با نشاطترین دوره زندگى است، فرصت جوانى فرصتى استثنائى و زمینه‏اى مناسب براى برداشتن گامهاى بلند و حرکت‏به سوى کمال مطلوب است، معصومین(ع) در سخنان درربار خود بر اهمیت و لزوم بهره‏بردارى کامل از آن تاکید بسیار نموده‏اند. على(ع) فرموده است: «دو چیز است که ارزش و قیمت آنها را نمى‏داند مگر کسى که آنها را از دست داده باشد. یکى جوانى و دیگرى تندرستى. (1) نیز رسول گرامى اسلام در وصیت‏به ابوذر فرموده است: پنج چیز را قبل از پنج چیز غنیمت‏بشمار، جوانیت را قبل از پیرى و...» (2) و در قیامت اولین سئوال از جوانى است «رسول خدا(ص) فرموده است: «در قیامت هیچ بنده‏اى قدم بر نمى‏دارد مگر اینکه از او سئوال مى‏شود عمرش را در چه کارى فنا کرده و جوانیش را در چه راهى صرف نموده است‏» (3)
اهمیت دوره جوانى و جایگاه ویژه جوانان ضرورت تربیت آنان را دو چندان کرده است. در این راه بهره گرفتن از شیوه‏هاى تربیتى مربیان مطمئن و معصوم، خود ضرورت دیگرى است تکیه بر دیدگاهها و سیره انسانهاى معصوم در تربیت تردید را از سر راه بر مى‏دارد و انسان را در مسیر پرپیچ و خم تربیت‏سلامت‏به مقصد مى‏رساند.
براى پیدا کردن دیدگاههاى معصومین(ع) در روایات، واژه‏هاى «الشباب، الشاب، الشبان و الفتاء» واژه‏هاى کلیدى است که با رجوع به آنهاء;ء در روایات مى‏توان مسائل مربوط به جوان را به دست آورد، قبل از پرداختن به مباحث اصلى تربیت جوان، لازم است معناى لغوى این واژه‏ها بیان و از لابلاى آراء لغویین معتبر محدوده سن جوانى را مشخص نمائیم. براى این منظور اقوال بعضى لغویین معتبر را نقل و سپس به جمع بندى و نتیجه‏گیرى آنها به پردازیم.
1 - زبیدى در تاج العروس «الشباب‏» را به معناى جوانى و نورس بودن مى‏داند و از محمد بن حبیب نقل مى‏کند که: زمان غلومیت از تولد تا17 سالگى و شبابیت از17 تا 51 سالگى است و از 51 سالگى تا مرگ سن پیرى است و دو قول دیگر را نیز نقل مى‏کند که «یکى جوانى را از بلوغ تا 30 سالگى و دیگرى از16 تا 32 سالگى و بعد از آن را سن کهولت‏» ذکر مى‏کند. (4)
2 - ابن‏منظور در «لسان العرب‏» ضمن ارائه معناى فوق به حدیثى از «شریح‏» استشهاد مى‏کند که معلوم مى‏شود جوانى در مقابل صباوت و کودکى است و بعد از بلوغ آغاز مى‏گردد. (5)
3 - طریحى در مجمع البحرین دوره جوانى را قبل از دوره کهولت مى‏داند و نقل مى‏کند که در حدیث، به انسان 30 ساله جوان (الشباب) اطلاق شده است. (6)
4 - فیومى نیز در «مصباح المنیر» جوانى را قبل از سن کهولت‏به حساب آورده است. (7)
5 - سعید الخورى در «اقرب الموارد» سن جوانى را از بلوغ تا 30 سالگى ذکر کرده است. (8)
6 - احمد بن‏فارس در مجمل اللغه «دوره جوانى را در مقابل پیرى‏» بیان مى‏کند. (9)
7 - و بالاخره از لغویین متاخر لویس معلوف در المنجد «الشباب‏» را مترادف «فقاء» مى‏گیرد و سن جوانى را از بلوغ تا حدود 30 سالگى بیان مى‏کند. (10)
نتیجه‏گیرى نهائى
شباب به معناى جوانى و نورس بودن است و با «الفتاء» مترادف است و جمع آن «شباب، شبان، شبیبة‏» است و از جمع بندى آراء لغت‏شناسان فوق‏الذکر چنین بر مى‏آید که جوانى دوره میان کودکى و پیرى است و اما اینکه مبدا و منتهاى آن چه وقت است؟ قدر متیقن این که بر فرد غیر بالغ «شباب‏» (جوان) اطلاق نمى‏شود و جوانى از بلوغ آغاز مى‏شود و قدر مشترک آن سن 30 سالگى است و اما از 30 سالگى تا 51 سالگى محل بحث و نظر است و بر بیشتر از 51 سالگى نیز قطعا جوان اطلاق نمى‏گردد.
مسائل اساسى جوانان
الف: تحصیل
از عوامل مؤثر در تربیت، فراهم نمودن زمینه تحصیل و دانش است، آگاهى، شناخت عامل مؤثر در هر کار و شرط قدم نهادن در هر مسیر است، علم و دانش چراغ راه حرکت جوان در زندگى است. جوان از طریق دانش به جایگاه اجتماعى شایسته خود دست مى‏یابد و زمینه رشد و تعالى خود را فراهم مى‏نماید. جوان از طریق تحصیل و مطالعه به تجارب گذشتگان دست مى‏یازد و از آنها ره توشه آینده مى‏گیرد، در مقابل با محروم بودن از دانش و تحصیل به ارزش واقعى خود پى نخواهد برد و در انجام وظایف کوتاهى و سرانجام خود را ضایع و بى‏اعتبار مى‏کند.
امام صادق(ع) فرموده است:
«دوست ندارم جوانى از شما مسلمانان را ببینیم مگر اینکه روز او با یکى از دو حالت آغاز شود: یا عالم و دانشمند باشد و یا در حال فراگیرى علم و دانش پس اگر جوان چنین نباشد در انجام وظیفه کوتاهى کرده و اگر کوتاهى کند ضایع مى‏شود و اگر ضایع [و بى‏اعتبار] شود مرتکب گناه مى‏گردد و قسم به کسى که محمد رابحق مبعوث کرد کسى که مرتکب گناه شود در آتش الهى مسکن خواهد گزید». (11)
تحصیل و دانش آموزى نه تنها براى اعتبار اجتماعى و تامین معیشت جوان ضرورى است که ابزار مهم براى حفظ دین است. على(ع) فرموده است:
«اى گروه جوان آبرویتان را با ادب و دینتان را با علم و دانش حفظ نمایید». دوره جوانى فرصت مناسبى براى تحصیل علم و دانش است چرا که دانش آموختن در سن پیرى بازدهى بسیار کمى دارد. رسول گرامى(ص) فرموده است: «کسى که در جوانى دانش فرا گیرد مانند نقش بستن بر سنگ است و کسى که در پیرى فراگیرد مانند نوشتن بر روى آب مى‏باشد». (13)
ب: جوان و ازدواج
مهمترین مساله جوان کنترل غریزه جنسى و تربیت جنسى اوست غریزه جنسى در جوان بسیار شدید و خداوند براى بقاء نسل آن را ضرورى دانسته است. در روایات معصومین(ع) شدید بودن و لزوم چاره اندیش براى کنترل آن را مورد توجه قرار داده‏اند. ابن رئاب نقل مى‏کند که زراره در جوانى خدمت امام صادق(ع) شرفیاب شد. حضرت سؤال کردند اى زراره آیا متاهل هستى؟ گفت: خیر، حضرت فرمود: چه چیزى مانع ازدواج تو شده است؟ گفت نمى‏دانم که آیا ازدواج با اینها [کنیزها] پاکیزه است‏یا نه؟ آنگاه حضرت فرمود: کیف تصبر و انت‏شاب؟ چگونه صبر مى‏کنى در حالیکه جوان هستى، برو و کنیزى خریدارى کن... (14) تعبیر امام که فرمود: کیف تصبر و انت‏شاب دلالت‏بر شدید بودن غریزه جنسى در جوان است چراء;ء که در برابر کارهاى سخت و طاقت فرسا صبر معنا دارد.
نیز بخاطر شدید بودن این غریزه است که جرم گناهان شهوانى جوان خفیف‏تر از دیگران است. عبدالله‏بن طلحه از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: «اگر پیرمرد و پیره زن زنا کنند هم شلاق زده و هم سنگسار مى‏شوند و اگر میانسال متاهل زنا کند سنگسار مى‏شود و شلاق زده نمى‏شود ولى جوانى که در ابتداء سن جوانى است اگر زنا کند فقط شلاق زده مى‏شود و بمدت یکسال از شهرش دور مى‏شود». (15) در مقابل اگر جوان بر تمایل نفسانى خود غلبه کرده و در برابر غریزه خود مقاومت نشان دهد و مرتکب گناه نشود خداوند پاداش فراوان و مقامات معنوى به او عطا مى‏کند.
«ابى حمزه ثمالى از امام سجاد(ع) نقل مى‏کند که مردى همراه با خانواده‏اش با کشتى به مسافرت رفت، کشتى شکست و همه به جز همسر آن مرد غرق شدند، زن به کمک تخته چوبى از کشتى به جزیره‏اى پناه برد، در آن جزیره جوانى بود که حرمت‏خداوند را نگه نمى‏داشت، وقتى آن زن را دید به سوى او آمد و مهیاى عمل ناشایست گردید. زن لرزه بر اندامش افتاد و به آسمان اشاره کرد و جوان وقتى این حالت را مشاهده کرد از کارش منصرف شد و خود را سزاوارتر به ترس از گناه دانست، جزیره را ترک کرد و به سوى اهلش برگشت و تصمیمش بر توجه و بازگشت‏به سوى خداوند بود در بین راه راهبى با او هم سفر شد، گرماى آفتاب آنها را آزار مى‏داد. راهب گفت: از خدا طلب ابر کنیم تا سایه‏اى بر ما بیفکند، جوان گفت من نزد خداوند حسنه‏اى ندارم تا دعا کنم، راهب گفت پس من دعا مى‏کنم و تو آمین بگو، او دعا کرد و جوان آمین گفت. ابر پیدا شد و بر بالاى سر آنها حرکت مى‏کرد، به جائى رسیدند که راه جوان از راهب جدا مى‏شد، ابر بر بالاى سر جوان حرکت کرد راهب تعجب کرد و به جوان گفت تو بهتر از من هستى و خداوند دعاى تو را مستجاب کرد. داستان خود را به من بگو. جوان داستانش را با آن زن تعریف کرد، راهب گفت: گناهان گذشته تو آمرزیده شدند، مواظب آینده‏ات باش‏». (16) از این روایت‏شریف معلوم مى‏شود که خداوند به او در مقابل غلبه بر هواى نفس و غریزه جنسى مقام معنوى استجابت دعا را عطا فرموده است.
راه حل مشکل غریزه جنسى
براى تربیت جنسى و کنترل غریزه جنسى جوانان راه حل اساسى ازدواج است و بدین خاطر اسلام تاکید فراوان بر امر مقدس ازدواج دارد پیامبراکرم(ص) فرموده است: «هیچ بنائى در اسلام پایه‏ریزى نشده که نزد خداوند از ازدواج محبوبتر و عزیزتر باشد». (17) ازدواج براى جوانان آثار فراوانى دارد و ما به بعضى از آنها که در این خصوص در روایات ذکر شده است اشاره مى‏کنیم:
1 - حفظ نگاه و غلبه بر شهوت: رسول اکرم(ص) فرموده است «اى گروه جوانان هر کدام از شما که توانایى ازدواج را دارد باید ازدواج کند بدرستى که ازدواج براى حفظ نگاه نگهدارتر و براى عورت مصون‏تر است‏». (18)
2 - مایوس کردن شیطان: بیشترین دامها را شیطان، براى جوانان پهن مى‏کند، ازدواج، جوانان را از خطر دامهاى شیطان حفظ مى‏کند «امام کاظم(ع) از پدرانش و آنها از پیامبر اکرم(ص) نقل کردند که فرموده است: «هرگاه جوانى در ابتداى جوانى ازدواج کند شیطان فریاد مى‏زند: اى واى، اى واى، که دو ثلث دینش را از من مصون داشت و باید در دو ثلث‏باقى از خدا بترسد». (19)
3 - ازدواج مایه سرور و سکون جوان است: امام باقر(ع) فرموده است «در زمان حضرت داود(ع) جوانى یا لباسى ژنده و مندرس، پیش حضرت داود مى‏نشست و سکوت مى‏کرد، در این هنگام عزرائیل رسید و نگاه تیزى به او انداخت. داود(ع) پرسید آیا به این جوان نگاه مى‏کنى؟ گفت: بلى، تا هفت روز دیگر در همین جا دستور قبض روح او را مى‏دهم، داود سبت‏به جوان ترحم کرد و فرمود: اى جوان آیا همسر دارى؟ گفت: نه، من هرگز ازدواج نکرده‏ام، داود(ع) فرمود، پیش فلان شخص که نزد بنى اسرائیل داراى منزلت‏بوده برو و بگو داود به تو دستور مى‏دهد که دخترت را به ازدواج من در آورى، و مقدار نفقه‏اى که لازم دارى از او بگیر و نزد همسرت باش و بعد از هفت روز به این مکان بیا، جوان ماموریت را انجام داد و ازدواج کرد و بعد از هفت روز خدمت داود(ع) رسید، داود(ع) از او سئوال کرد ازدواج چگونه بود؟ «قال: ما کنت فى نعمة و لا سرور قط اعظم مما کنت فیه‏» تا به حال هرگز نعمت و سرور و شادى بزرگتر از ازدواج ندیده‏ام...». (20)
تعجیل در ازدواج
ازدواج جوانان نه تنها مطلوب و لازم است که باید در آن تعجیل کرد بویژه در مورد دختران جوان که مهیاى ازدواج باشند، چرا که از طرفى اجازه ازدواج دختر به دست پدر است و از طرف دیگر دختران از حیاء بیشترى برخوردارند و علاوه بر اینها دختران بطور طبیعى زودتر به حد بلوغ مى‏رسند. امام صادق(ع) از پیامبراکرم(ص) نقل فرموده است که «از حقوق دختر جوان بر والدین این است که در فرستادن او به خانه شوهر تعجیل نمایند». (21) نیز آن حضرت از پیامبر(ص) نقل مى‏کند که فرموده است «اى مردم جبرئیل از طرف خداوند لطیف و آگاه براى من خبر آورد که دختران مجرد مانند ثمره بر درخت هستند، هنگامیکه میوه‏ها آماده شود و و چیده نشود خورشید آن را فاسد مى‏کند و باد آنها را پراکنده مى‏سازد همچنین دختران مجرد هنگامى که مهیاى ازدواج شوند دوایى جز شوهر ندارند و اگر ازدواج نکنند از گناه و فساد در امان نیستند زیرا آنان بشر هستند [و بشر از لغزش و خطاء در امان نیست]». (22)
راه حل براى جوانان مجرد
همانطور که بیان شد راه حل اساسى براى جوانان ازدواج است اما در عین حال براى کسانى که به هیچ وجه امکان ازدواج برایشان نباشد تدابیرى اندیشیده شده است. از مهمترین آنها پیشگیرى از تحریک غریزه جنسى است. چشم‏پوشى از نامحرم، دورى از فیلمها و تصاویر مبتذل ویدئوئى و غیر آن، خلوت نکردن با نامحرم، و بطور خلاصه پرهیز از هر نوع ا رتباط غیر ضرورى با نامحرم مى‏تواند عوامل مؤثر در پیشگیرى از برانگیختن غریزه جنسى باشد. راه دیگرى که در روایات مورد توجه قرار گرفته است عبارت از روزه‏دارى است، روزه‏دارى و پرهیز از پرخورى عامل مؤثرى در تعدیل غرائز است. پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «اى گروه جوانان هر کدام از شما که قدرت بر ازدواج دارد ازدواج کند و کسى که استطاعت ازدواج را ندارد مدام روزه بگیرد...». (23) البته شاید براى بعضى افراد این شیوه، کمى عجیب به نظر برسد ولى جوانانى که یک ماه رمضان را روزه گرفته‏اند به خوبى مى‏دانند که ادامه آن در طول سال و لااقل در بسیارى از ایام سال کار مشکل و طاقت فرسائى نخواهد بود.
ج: جوان و اشتغال
از مسائل مهم و اساسى جوان مساله شغل و اشتغال اوست، اشتغال جوان از جهاتى مورد اهمیت است. از سوئى در اسلام کار و اشتغال یک ارزش محسوب مى‏شود و از بیکارى و تنبلى به شدت نکوهش شده است و اشتغال و نوع آن در جامعه مایه اعتبار اجتماعى جوان است و از طرفى دیگر اشتغال وسیله تامین معیشت است و فقر اقتصادى تا حدودى فقر فرهنگى و اخلاقى را براى جوان به همراه دارد. بدین سبب در مکتب اهلبیت(ع) تاکید بسیارى بر اصل کار و اشتغال و هم بر نوع کار متناسب و آبرومندانه شده است. بلکه از حقوق لازم فرزند جوان بر والدین محسوب شده است: امام کاظم(ع) فرموده است: شخصى خدمت رسول خدا(ص) آمده در حالیکه فرزند خود را به همراه داشت، عرض کرد: اى رسول خدا حق این فرزند بر من چیست؟ حضرت فرمود: نام نیکو برایش انتخاب کن، او را تربیت کن، و در جایگاه نیکو قرار بده [زمینه کسب و شغل صالح و مناسب برایش فراهم کن]. (24)
نیز امام کاظم(ع) فرموده است: شخصى به همراه فرزندش خدمت پیامبر(ص) رسید و گفت: اى رسول خدا(ص) من به این فرزندم کتابت و نوشتن را تعلیم داده‏ام در چه کار و شغلى او را بگمارم؟ حضرت فرمود: او را به کار و شغل مشغول کن ولى در پنج‏شغل به کار وامدار; سیائى و صائغى، قصابى، حناطى و نحاسى، آنگاه سؤال کرد معناى «سیاء» چیست؟ فرمود: کسى که کفن مى‏فروشد و آرزوى مرگ امت مرا مى‏کند، بدرستیکه هر نوزاد از امت من نزد من محبوبتر است از آنچه خورشید بر آن مى‏تابد. اما «صائغ‏» کسى است که در پى زیان امت من است و اما «قصاب‏» ذبح مى‏کند تا اینکه رحمت از دلش مى‏رود و اما «حناط‏» مواد غذائى را بر امت من احتکار مى‏کند و اگر خداوند کسى را در حال دزدى ببیند بهتر است تا او را در حال احتکار در مدت چهل روز ببیند و اما «نحاس‏» پس جبرئیل پیش من آمد و فرمود: اى محمد بدترین امت تو کسى است که مردم را مى‏فروشد».
________________________________________
پى‏نوشتها:
1- غرر الحکم، 340.
2- میزان الحکمة، ج 5،6.
3- الحدیث، ج 1، 355.
4- تاج العروس، ج 1،407 ذیل ماده شبب.
5- لسان العرب، ج‏7، 10 ماده شبب.
6- مجمع البحرین، ج 2، 85 ذیل ماده شبب.
7- مصباح المنیر، ج 1، 364 ذیل ماده شبب.
8- اقرب الموارد، ج 1،566 - 565 ذیل ماده شبب.
9- مجمل اللغة، ج 102،499 ذیل ماده شبب.
10- بحار، ج 100، 221، ج 34.
11- گفتار فلسفى جوان، ج 1، 194 به نقل از تاریخ یعقوبى.
12- میزان الحکمة، ج 5،7.
13- بحار، ج‏69،166، ح 34.
14- تهذیب الاحکام، ج 10، 4، ح 10.
15- بحار، ج‏67، 361، ح‏6.
16- مستدرک الوسائل، ج 2، 531.
17- همان.
18- بحار، ج 100، 221، ح 34.
19- همان، ج 4، 112 - 111، ح 31.
20- وسائل الشیعه، ج 15،199، ح‏7.
21- الکافى، ج 5،337، ح 2.
22- بحار، ج 100، 222، ح 42.
23- الکافى، ج‏6، 48.
24- مسند امام کاظم، ج 2، 391.
___________________________________
کوثر-شماره14

‏ابوالقاسم بشیرى

چکیده
بى‏تردید، شیوع پرخاشگرى (1) در میان نوجوانان، موجب نگرانى بسیارى از خانواده‏ها، اولیا، مربیان و مسؤولان کشور است.گسترش روزافزون این نابهنجارى رفتارى در شکل‏هاى گوناگون، بر زندگى فردى و اجتماعى انسان‏ها تاثیرات منفى گذاشته و آرامش و احساس ایمنى را مورد تهدید قرار مى‏دهد.شاید بتوان گفت که یکى از علل بروز جنگ‏هاى خانمان‏سوز، که همواره جوامع بشرى از آن رنج مى‏برد و خسارت‏هاى جبران‏ناپذیرى در پى داشته، ادامه همان رفتارهاى پرخاشگرانه دوران نوجوانى جنگ افروزان است.البته توجه به این نکته ضرورى است که رفتار پرخاشگرانه همیشه نامطلوب نیست، بلکه داراى حکمت‏هایى از جمله دفاع و دفع خطراتى است که بقا و ادامه زندگى را تهدید مى‏کند، ولى اگر مهار نشود و به راه‏هاى صحیح هدایت نگردد، همین ابزار دفاعى موجب آسیب‏هاى جبران ناپذیرى مى‏شود.
این نوشتار با عنایت‏به تحقیقات نظرى و پژوهش‏هاى میدانى، درصدد ارائه راه حل اساسى کاهش رفتار پرخاشگرانه دوران نوجوانى است.
تعاریف پرخاشگرى
پیش از بیان تعاریف، معناى لغوى «پرخاشگرى‏» را مورد بررسى قرار مى‏دهیم. رایکرافت (Rycroft, Ch.A.1968) در واژه‏نامه انتقادى روان‏تحلیل‏گرى (2) خود، پس از ذکر معناى پرخاشگرى به عنوان پویایى، ابراز وجود، وسعت فکر و کشانندگى، اشاره مى‏کند که این اصطلاح از واژه لاتین ad-gradior گرفته شده که به معناى «به طرف جلو حرکت مى‏کنم‏» است.واژه‏هاى دیگرى که از همین ریشه اشتقاق‏یافته عبارتند از: , Rergress ,Egress Progress و ;Ingress واژه‏هایى که حرکت‏به طرف جلو، خارج، عقب و داخل را نشان‏مى‏دهند. (3) کلمه Aggradi یا صورت انگلیسى منسوخ آن Toaggress فعل لازم است که مى‏تواند با فاعل به کار رود، اما با مفعول به معناى به کسى حمله بردن، نمى‏تواند کارایى داشته باشد. (4)
مک دوگال (MC Doougall, W.1908) در کتاب روان‏شناسى اجتماعى، پرخاشگرى را به گروه ییل (Yale Group, 1939) هر رفتار ناشى از ناکامى را پرخاشگرانه تلقى نموده‏اند. (6) بندورا (Bandura A., 1974) اعمالى‏راکه‏به‏آسیب‏شخصى‏روان‏شناختى یا جسمانى - یا تخریب مالى منجر مى‏شود، پرخاشگرانه دانسته است. (7) براى آدلر (Adler A.) ،پرخاشگرى در هرگونه تجلى «میل به قدرت‏» ابراز مى‏گردد.فروید «غریزه مرگ‏» (8) در رفتار هشیارانه را پرخاشگرى دانسته است. (9) برکوویتز (Berkawits S., 1979) پرخاشگرى را عملى مى‏داند که به آسیب‏رسانى عمدى به دیگران منتهى مى‏گردد. (10)
به نظر مى‏آید هر رفتار عمدى - اعم از کلامى یا غیرکلامى - که منجر به آسیب رساندن شخصى - روان‏شناختى یا جسمانى - یاتخریب‏مالى به‏خود و دیگران براى رسیدن به هدفى و یا به منظور تخلیه هیجانى باشد پرخاشگرى است.
طبقه‏بندى پرخاشگرى
از دیدگاه کلى، مى‏توان گفت که دو نوع پرخاشگرى بازشناخته و تعریف شده‏اند: پرخاشگرى درونزاد (11) یا سرشتى و پرخاشگرى برونزاد (12) یا واکنشى.اما پس از ایجاد چنین تمایزى، باز هم مساله وجود و عدم غریزه پرخاشگرى در انسان پابرجا مى‏ماند. (13) برکوویتز در سطح انسانى، پرخاشگرى ابزارى (14) را از پرخاشگرى برانگیخته (15) بازشناخته و پرخاشگرى را به منزله رفتارى تلقى کرده است که به هدف وارد کردن آسیب به شخصى یا شیئى صورت مى‏پذیرد و ممکن است آشکار (در سطح جسمانى و کلامى) یا ناآشکار (در سطح فکر) باشد.
رفتار پرخاشگرانه در انسان، پدیده‏اى متکثر است که در گستره‏اى از موقعیت‏هاى تنش‏زا، سازش‏نایافتگى‏ها و اختلال‏هاى عصب‏شناختى‏وروانى‏به‏منزله‏شیوه‏واکنش غالب رخ مى‏نماید.از این‏رو، به میزان شیوع آن در برخى جوامع اشاره مى‏شود:
فراوانى پرخاشگرى
بر اساس گزارش دایره آگاهى فدرال امریکا در سال 1988، 1566220 مورد جرایم خشونت‏آمیز از قبیل تجاوز به عنف، سرقت، اعمال زور و تهاجم منجر به ضرب و جرح روى داده است.مقایسه این آمار با یک سال قبل از آن، 16% افزایش را نشان مى‏دهد. (16)
بر پایه گزارشى که از مرکز جرم‏شناسى اداره تحقیقات فدرال (FBI) چهار سال بعد - یعنى 1992 - ارائه شد، میزان جرم و جنایت‏به رقمى بالغ بر 1932274 فقره رسیده است. از این تعداد 109063 فقره تجاوز به عنف و 23760 فقره مربوط به آدم‏کشى بوده است.تحقیقات نشان مى‏دهد که میزان جرم و خشونت در مناطق شهرى بیش از مناطق روستایى است.آدم‏کشى در بین کسانى که همدیگر را مى‏شناسند شایع‏تر بوده و بیش از 50% آن با اسلحه گرم صورت گرفته است.در امریکا، آدم‏کشى دومین علت مرگ و میر در بین سنین 15 تا 24 سالگى است.آدم‏کشى در بین گروه‏هایى که از نظر اجتماعى - اقتصادى در سطح پایین‏ترى هستند، شایع‏تر است. (17)
یکى از بدترین پیامدهاى پرخاشگرى، جنگ‏ها و خشونت‏هاى بین انسان‏هاست.این موضوع در سطح جهانى و گستره وسیعى از زندگى اجتماعى بشر در طول تاریخ مشاهده مى‏شود. تحقیقات نشان مى‏دهد که در خلال 5600 سال تاریخ مدون انسان، 14600 جنگ به ثبت رسیده است که طول آن بیش از 6/2% کل سال‏هاى عمر بشر است. (18)
پژوهش‏هاى انجام شده در زمینه پرخاشگرى
بدون شک، تبیین پرخاشگرى مستلزم بررسى رویکردهاى نظرى گوناگونى است که محققان درباره پرخاشگرى دارند.در این زمینه، ابتدا این سؤال به ذهن متبادر مى‏شود که محرک‏ها و تشکل‏هاى زیربنایى این رفتار چیست.سپس باید دید نحوه پدیدآیى فردى آن چگونه است; یعنى پرخاشگرى چگونه در زندگى فردى تحول یافته است و نقش عوامل گوناگون محیطى و ارثى و تعامل آن‏ها چه تاثیرى در بروز این رفتار دارد.در نهایت، باید به فهم کنش آن و تاریخچه پدیدآیى نوعى آن پرداخت.براى پاسخ به این سؤالات، نیازمند بررسى رویکردهاى گوناگونى هستیم که محققان درباره پرخاشگرى دارند.بنابراین، به تحقیقات انجام شده مبتنى بر هر رویکرد اشاره مى‏شود تا زمینه براى یک جمع‏بندى کلى با توجه به دیدگاه‏هاى گوناگون فراهم شود:
1- جنبه فیزیولوژیکى (عصب شناختى، زیست‏شیمیایى)
محرک‏هایى که رفتار پرخاشگرانه را موجب مى‏شود در دو نظام از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است.یکى نظام عصبى و دیگرى نظام غدد درون‏ریز.
الف.نظام عصبى: تحقیقات نشان مى‏دهد که مناطق گوناگونى در مغز از جمله و دستگاه کنارى (لیمبیک) (20) به صورت یک مجموعه هماهنگ عمل مى‏کنند و در مهار و یا ایجاد رفتارهاى هیجانى نقش مهمى ایفا مى‏نمایند. (21)
بخش دیگرى از مغز، که با رفتار پرخاشگرانه ارتباط دارد، «قشر پیشانى (22) یا قدامى‏» است.این قسمت‏با کارکردهاى گوناگون و بسیار مهمى مانند حل مساله، استدلال، نقشه‏کشیدن‏وهمچنین‏فعالیت‏هاى هیجانى ارتباط نزدیک دارد. (23)
همچنین تخریب قطعه گیجگاهى رفتار پرخاشگرانه را در انسان ایجاد مى‏کند. (24)
ب.نظام غدد درون‏ریز: جولین (Julian, T.) و مک نرى (Mchenery. P. c., 1989) در یک بررسى آزمایشگاهى، به این نتیجه رسیدند که افزایش تستوسترون (25) در سطح خون موجب پرخاشگرى مى‏شود.علاوه بر هورمون تستوسترون، آندروژن (26) و پروژسترون (27) همراه با استروژن نیز در بروز افزایش رفتار پرخاشگرانه مؤثرند.بررسى‏هاى دیگر نشان مى‏دهد که اختلال در ترکیب و یا انتشار کاتکول آمین‏ها (28) و سروتونین (29) نیز تغییرات خلقى را موجب مى‏شوند و بر رفتارهاى هیجانى از جمله پرخاشگرى تاثیر مى‏گذارند. (30)
در مجموع، تاخیر رشدیافتگى در نظام عصبى مرکزى، آسیب‏هاى عصب‏شناختى و هورمونى و دیگر اختلال‏هاى زیست‏شیمیایى و انتقال ارثى در منظومه علت‏هاى زیست‏شناختى پرخاشگرى قرار دارند و در محرک‏هایى که زیربناى رفتار پرخاشگرانه را تشکیل مى‏دهد سهیمند.
2- جنبه ناکامى (31)
بر اساس این رویکرد، پرخاشگرى همواره نتیجه ناکامى است و وقوع رفتار پرخاشگرانه همواره دال بر وجود ناکامى است.به عبارت دیگر، در این رویکرد، ناکامى به منزله حالتى تعریف شده است که بر اثر بازدارى پاسخ معطوف به هدف به وجود مى‏آید و رابطه بین پرخاشگرى و ناکامى رابطه یک به یک فرض شده است.
با گذشت زمان این رویکرد مورد نقد قرار گرفت و محققانى مانند برکوویتز (1992) این مطلب را طرح کردند که تعدد ناکامى‏ها همواره افزایش پرخاشگرى را در پى ندارد، بلکه‏رابطه‏اى‏منحنى‏وار بین تعداد ناکامى‏ها و رفتار پرخاشگرانه وجود دارد; یعنى پرخاشگرى به عنوان‏پاسخ به ناکامى تا حدى با شمار ناکامى افزایش مى‏یابد، ولى سپس روبه‏کاهش‏مى‏گذارد.نمودارذیل رابطه بین احتمال پاسخ پرخاشگرانه و شمار ناکامى‏هاى پیشین را نشان مى‏دهد:
(...)
چرا چنین رابطه‏اى حاصل مى‏شود؟ به نظر مى‏رسد که انتظارات، پاسخ عمده‏اى به این پرسش باشند; بدین معنا که با افزایش شمار ناکامى‏ها، شخص انتظار وقوع آن‏ها را دارد. بنابراین، هنگامى که یک‏ناکامى تکرار شود، واکنش نسبت‏به آن کاهش‏مى‏یابد. به‏عبارت دیگر، ناکامى‏هاى مورد انتظار، واکنش‏هاى هیجانى خفیف‏ترى ایجاد مى‏کنند تا ناکامى‏هاى غیر منتظره.محققان براى تبیین این موضوع، به چند دلیل استناد کرده‏اند:
1.ممکن‏است‏فرددرنتیجه‏انتظارعوامل ناکام‏کننده به تغییر اعمال یا حتى اهداف خود بپردازد و در نتیجه، ناکامى کم‏ترى تجربه کند.
2.ناکامى‏ها ممکن است کم‏تر از سطح انتظار فرد ارزش‏یابى شوند. (32)
3.ممکن است فرد ناکام‏شونده به جاى رفتار پرخاشگرانه به فکر دست‏یابى براى پیدا کردن راه‏هاى دیگرى غیر از پرخاشگرى بیفتد تا به هدفش برسد. (33)
3- جنبه یادگیرى اجتماعى
و بندورا (Bandura. A., 1963) در انتقادى بر نظریه ناکامى - پرخاشگرى، اظهار مى‏دارند: اگرچه ناکامى به‏منزله تقویت مثبت، باافزایش انگیزشى که درتشدیدموقت‏یک پاسخ منعکس‏مى‏شود مرتبط است، اما اهمیت پاسخ ناکامى به آموزش اجتماعى اولیه آزمودنى - به شیوه‏هاى تقویت و الگوبردارى از پیش تجربه شده - مبتنى است. (34)
به طور کلى، مى‏توان گفت: از دیدگاه یادگیرى اجتماعى، پرخاشگرى یا عدم پرخاشگرى یک شخص، در موقعیتى خاص به عوامل بى‏شمارى از جمله تجربه‏هاى گذشته، تقویت‏هاى کنونى، نوع الگوى مشاهده شده که رفتار پرخاشگرى را انجام مى‏دهد (الگوى زنده، فیلم، نمایش و مانند آن) و متغیرهایى که افکار و ادراک‏هاى او را شکل مى‏دهد، همچنین به متغیرهاى محیطى و اجتماعى وابسته است.جدول ذیل عوامل مؤثر بر پرخاشگرى بر اساس نظریه یادگیرى اجتماعى بندورا را نشان مى‏دهد:
بر اساس رویکرد بندورا، پرخاشگرى شکلى از رفتار اجتماعى است که یاد گرفته مى‏شود.و بروز آن در هر موقعیت، به عواملى از قبیل تجربه‏هاى افراد پرخاشگر، تقویت‏هاى کنونى براى پرخاشگرى و بسیارى از عوامل شناختى و اجتماعى، که ادراک مطلوب بودن رفتار پرخاشگرانه را تعیین مى‏کند، بستگى دارد.
4- جنبه شناختى
شاختر (Schachter, S.) و سینگر Singer, J. E., 1962) بر نقش شناخت در بروز حالت‏هاى هیجانى تاکید مى‏ورزند و معتقدند که شناخت و تحریک با هم و به صورت وحدت یافته منجر به بروز رفتارهاى هیجانى مى‏گردند، هر چند هر یک از آن‏ها مى‏تواند به صورت مستقل وجود داشته باشد.این محققان بر این باورند که:
1.شناخت موجب تغییرات جسمانى و رفتارى مى‏شود;
2.هیجانات در چارچوب شناختى مطرح مى‏گردد;
3.به تمام عوامل بیرونى و درونى که به ما امکان مى‏دهد به شناخت هیجانات نایل آییم، باید توجه داشت.
شاختر بر این باور است که در هر هیجانى، یک تخلیه سمپاتیکى در کار است و این تخلیه طى موقعیتى که شخص آن را تجربه مى‏کند مشخص مى‏شود.به عبارت دیگر، شناخت راهنماى برپایى فیزیولوژیکى مى‏گردد.بنابراین، در شرایط عادى و روزمره، شناخت‏ها و برپایى‏ها به شدت با هم ارتباط متقابل دارند. (35)
هم‏زمان با مباحث‏شاختر محققان دیگر مانند لازاروس (Lazarus. Rs) و آرنولد (Arnold, سازه «ارزیابى‏» (36) را به عنوان شناخت‏هایى که بین محرک و پاسخ مداخله مى‏کنند، مطرح کردند.«ارزیابى‏» به این معناست که ما براى موقعیت‏هاى محیطى اطراف خویش، معنایى قایل مى‏شویم، خواه این معنا براى ما خوب یا بد، باارزش یا بى‏ارزش باشد. آرنولد و لازاروس معتقدند که ارزیابى محرک براى پدیدایى هیجانى ضرورى است.به عقیده آرنولد (1960 - 1970) کلیه محرک‏هاى هیجانى پیش از این‏که منجر به پاسخ‏هاى هیجانى شوند، در مراکز عالى مغز مورد ارزیابى قرار مى‏گیرند و پس از آن‏که براى محرک هیجانى، پاسخ مناسب تشخیص داده شد، از طریق تالاموس و هیپوتالاموس به تحریک هیجانى، پاسخ هیجانى لازم داده مى‏شود.پس از ظهور پاسخ هیجانى، مراکز عالى مغز مجددا به ارزیابى مى‏پردازد.لازاروس معتقد است که تصور هیجان بدون شناخت، کار بسیار دشوارى است.و هیجان‏ها بدون شناخت قبلى و تعبیر و تفسیر محرک‏ها امکان‏پذیر نیستند. (37)
عوامل مؤثر بر پرخاشگرى
به طور کلى، عوامل مؤثر بر پرخاشگرى را به سه دسته مى‏توان تقسیم کرد:
الف - عوامل زیست‏شناختى
1.مواد زیست‏شیمیایى: در این زمینه، مى‏توان به تحقیقات جالین و مک نرى که در پژوهش‏هاى خود به این نتیجه رسیدند که افزایش تستوسترون در سطح خون موجب پرخاشگرى مى‏شود یا کاهش سروتونین موجب تغییرات بدخلقى مى‏گردد و بر بروز رفتارهاى هیجانى از جمله پرخاشگرى تاثیر دارد، اشاره کرد;
2.گرما: براى مثال، پژوهش‏هاى بارون و بل در 1977;
3.برانگیختگى جنسى: براى مثال، پژوهش‏هاى‏بارون وبریانت (Bryant, J. H. ;1972)
4.الکل: براى مثال، پژوهش‏هاى لئونارد (Leonard, D. G. B. 1983)
ب - عوامل روان‏شناختى
1.افسردگى: براى مثال، پژوهش‏هاى بوهیم (Bohime, D. 1966)
2.الگوى شخصیت: براى مثال، پژوهش‏هاى‏ماتیوس) ;(Mattews, K.A.1989)
3.تاثیر حرمت‏خود: براى مثال، پژوهش‏هاى رنزى ;(Renzi, D. 1984)
4.تاثیر احساس گناه: (38) براى مثال، پژوهش‏هاى مانزى (Manzy, H. 1991)
ج - عوامل فرهنگى - اجتماعى - اقتصادى و محیطى
1.خانواده: براى مثال، پژوهش‏هاى فریم ;(Frame, N. 1974)
2.تسلیح: وقتى فرد مسلح باشد، امکان رفتار پرخاشگرانه در او تقویت مى‏شود.براى مثال، پژوهش‏هاى برکوویتز در 1974;
3.فقر: براى مثال، پژوهش‏هاى ویلیامز ;(Williamz, R. L. 1984)
4.تاثیرات الگویى: براى مثال، پژوهش‏هاى بندورا در 1973;
5.تاثیرات پاداش و تایید اجتماعى: براى مثال، پژوهش‏هاى بندورا در 1973 که در نظریه یادگیرى اجتماعى مطرح شد;
6.تاثیروسایل‏ارتباطجمعى: براى‏مثال، پژوهش‏هاى برکوویتز در 1984. (39)
ارتباط پرخاشگرى با مؤلفه‏هاى شخصیت
آنچه امروزه از ناحیه اندیشمندان و پژوهشگران پذیرفته شده این است که رفتار پرخاشگرانه با مؤلفه‏هاى شخصیتى در ارتباط است; یعنى زیرساخت رفتار پرخاشگرانه مؤلفه‏هاى شخصیتى افراد است.اما آنچه اهمیت دارد شناسایى مؤلفه‏هایى است که با پرخاشگرى ارتباط دارد.تحقیقاتى که در سال‏هاى اخیر مشخصا در این زمینه انجام شده است (40) به نتایج چشم‏گیرى در این زمینه دست‏یافته‏اند. نتایج‏حاصل از این تحقیقات نشان‏مى‏دهد که رگه‏هاى اصلى پرخاشگرى را در مؤلفه‏هاى اضطرابى باید جست‏وجو کرد.مؤلفه‏هاى اضطرابى (شامل مجموع مؤلفه‏هاى مرتبه دوم (41) اضطراب (Anxiety) یعنى تنش Q4 ،تحریک‏پذیرى D ،نگرانى O ،ناپایدارى هیجانى C ، محدودیت در خود نظم‏دهى Q3 و ترس و کم‏رویى H (42) به عنوان هسته مرکزى اختلال رفتار پرخاشگرانه بازشناخته شده‏اند، به عبارت دیگر، معلوم گردیده است که تجربه‏هاى اضطرابى و روان‏آزردگى، که اصلى‏ترین زمینه‏ساز بروز رفتار پرخاشگرانه است، در نوجوانان پسر و دختر موجود مى‏باشد.
البته باید به این نکته توجه داشت که «اضطراب‏» به منزله بخشى از زندگى هر انسان، در همه افراد در حدى اعتدال‏آمیز وجود دارد و در این حد، به عنوان پاسخى سازش‏یافته تلقى مى‏شود، به گونه‏اى که مى‏توان گفت: اگر اضطراب نبود، به قول استیفن (Stephen, M. P, 1982) همه ما پشت میزهایمان به خواب مى‏رفتیم. (43)
بنابراین، فقدان اضطراب ممکن است‏براى ما مشکلات قابل توجهى ایجاد کند; زیرا اضطراب است که ما را وامى‏دارد تا براى معاینه‏اى کلى به پزشک مراجعه کنیم، کتاب‏هایى را که از کتاب‏خانه یا دوستانمان به عاریت گرفته‏ایم بازگردانیم، در یک جاده لغزنده با احتیاط رانندگى کنیم و بدین‏سان، زندگى طولانى‏تر، سازنده‏تر و بارورترى داشته باشیم.از این‏رو، اضطراب به منزله بخشى از زندگى هر انسان، یکى از مؤلفه‏هاى ساختار شخصیت وى را تشکیل مى‏دهد و از این زاویه است که برخى از اضطراب‏هاى دوران کودکى و نوجوانى را مى‏توان بهنجار دانست و تاثیر مثبت آن‏ها را بر فرایند تحول پذیرفت; چرا که این فرصت را براى افراد فراهم مى‏کند تا محرک سازشى خود را در جهت مواجهه با منابع فشارآور (44) و اضطراب‏انگیز گسترش دهند.به عبارت دیگر، مى‏توان گفت که اضطراب در برخى مواقع، سازندگى و خلاقیت ایجاد مى‏کند، امکان تجسم موقعیت‏ها و سلطه بر آن‏ها را فراهم مى‏آورد و یا شخص را برمى‏انگیزد تا به طور جدى با مسؤولیت مهم آماده‏شدن براى یک امتحان یا پذیرفتن یک وظیفه اجتماعى مواجه شود و با موفقیت آن را به انجام رساند. (45)
به عکس، اضطراب مرضى نیز وجود دارد; اگرچه حدى از اضطراب مى‏تواند سازنده و مفید باشد، اما این حالت اگر جنبه مزمن و مداوم بیابد، در این صورت، نه تنها نمى‏توان آن را پاسخ سازش‏یافته دانست، بلکه باید آن را به منزله شکست، سازش‏یافتگى و استیصال گسترده‏اى تلقى کرد که فرد را از بخش عمده‏اى از امکاناتش محروم مى‏کند. (46)
اضطراب در سطح رفتار، به صورت‏هاى گوناگونى ظاهر مى‏شود که از جمله آن‏ها خشم و تخریبگرى است که این‏ها خود جلوه‏هایى از پرخاشگرى هستند.خشم به عنوان یک شیوه بیان اضطراب فراوان دیده مى‏شود و در بیش‏تر مواقع، وجود یک اضطراب شدید، نه تنها انسان (کودک) را دچار ناپایدارى هیجانى مى‏کند، بلکه موجب مى‏شود تا در برابر جزئى‏ترین سرزنش‏ها یا تذکرها، حساسیت نشان دهد و به صورت مکرر دچار خشم شود.این خشم‏هاى ناگهانى، که احساس گنه‏کارى را در پى دارند، واکنش‏هاى منفى اطرافیان را برمى‏انگیزد. (47) این برخوردهاى منفى همچنین موجب تشدید هیجان خشم مى‏شود.گاهى فرد مضطرب ممکن است دست‏به تخریبگرى بزند و نتواند خود را مهار کند و اطرافیان را مجبور سازد تا نقش مهارکننده را ایفا نمایند.در چنین مواقعى، فرد مضطرب به احساس ایمنى و اطمینان خاطرى بیش‏تر از هر زمان دیگر نیاز دارد تا از این طریق بتواند احساس گنه‏کارى خود را کاهش دهد.
شیوه‏هاى مهار پرخاشگرى
نوجوانى یکى از مهم‏ترین مراحل زندگى انسان در گستره عمر آدمى محسوب مى‏شود و آخرین مرحله تحول شناختى و گذار از مرحله «دیگر پیروى‏» به دوره «خود پیروى‏» است; دوره‏اى است که نوجوان به هویت و فردیت‏خویش دست مى‏یابد.از این‏رو، شناخت این دوره از زندگى از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است.نوجوان پیش از هر چیز در جست‏وجوى هویت‏خویشتن است.این جست‏وجو، از سال‏هاى دوم و سوم زندگى به بعد پى‏ریزى مى‏شود. اما به زودى در یک همسان‏سازى با والدین در مرحله بعدى محو مى‏گردد.ولى در نوجوانى، مساله هویت‏با شدت تمام از نو وارد میدان مى‏شود.نوجوان از خود مى‏پرسد: «آیا من یک کودکم یا یک بزرگ‏سال؟ » اما در این مرحله، دیگر والدین نمى‏توانند به او کمک چندانى بکنند; چه این‏که وى الگوهاى خود را در جاى دیگرى جست‏وجو مى‏کند و به خصوص که علیه اقتدار و ارزش‏هاى خانوادگى شورش مى‏کند.این سرپیچى به نفع فرایند خود پیروى و جست‏وجوى فردیت است; همان‏گونه که تضادورزى در 2 - 3 سالگى براى استقلال عمل در کودک مفید بود. (48)
میل به اظهار وجود و اثبات شخصیت‏براى نوجوانان یکى از طبیعى‏ترین حالات روانى آن‏هاست که به قضاى حکیمانه الهى در نهادشان آفریده شده است.نوجوانى که دوره کودکى را گذرانده، خواه ناخواه باید خود را براى زندگى مستقل اجتماعى مجهز نماید و تحقق این موضوع، پیش از هر چیز، مستلزم یافتن هویت و ردیت‏خویشتن است، ولى این موضوع هرگز به آسانى تحقق نمى‏پذیرد.نوجوان حاضر نیست از تمام روش‏هاى بزرگ‏سالان پیروى کند و بى‏چون و چرا کلیه صفات شخصیت‏خود را با آنان هماهنگ سازد، بلکه به عکس، در بین تمام ملل و اقوام، همواره نوعى مخالفت و تضاد بین نوجوانان و بزرگ‏سالان وجود داشته است. (49) بعضى مواقع، تضادورزى‏ها و مخالفت‏ها به دلیل عدم شناخت‏بزرگ‏سالان از ویژگى‏هاى این دوره از تحول به درگیرى بین این دو نسل منجر مى‏شود و مقاومت این دو نسل در برابر یکدیگر بر شدت سرپیچى و طغیان نوجوان مى‏افزاید و این دوره از تحول، که یکى از مراحل بارور هستى است که طى آن، ساخت‏هاى قطعى شخصیت‏بزرگ‏سال تثبیت مى‏شود، تبدیل به دوره بحرانى مى‏گردد، (50) حال آن‏که اگر بزرگ‏سالان ویژگى‏هاى این دوره از تحول را بشناسند و با نوجوانان برخوردى مناسب داشته باشند، هم نوجوانان به هویت‏خویش دست مى‏یابند و هم بزرگ‏سالان کم‏تر احساس نگرانى مى‏کنند.
امام صادق‏علیه السلام ضمن بیانى حکیمانه، که از تعلیمات آسمانى نبى مکرم‏صلى الله علیه وآله آموخته است، به این دوره از تحول و همچنین دوره پیش از آن اشاره مى‏کنند و مى‏فرمایند: «الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین.» به این سخن، کودک هفت‏سال اول، سید و فرمان‏رواست.او را آزاد بگذارید تا استقلال در عمل پیدا کند.در هفت‏سال دوم، آمادگى خاصى براى الگوپذیرى دارد; چه این‏که هنوز در مرحله دیگر پیروى قرار دارد و الگوپذیر است.از این‏رو، سعى کنید در این دوره، الگوهاى مناسبى در اختیارش قرار دهید و محیط تعلیم و تربیت او را هرچه بیش‏تر غنى و اصلاح کنید تا از طریق مشاهده الگوهاى مفید و جذاب، رشد کند.اما در مورد دوره نوجوانى مى‏فرماید: «وزیر سبع سنین‏» ; یعنى دوره «دیگر پیروى‏» او سپرى شده و با آغاز نوجوانى، دوره دیگرى از تحول شناختى - عاطفى براى او در حال شکل‏گیرى است. نوجوان مى‏خواهد به هویت و فردیت‏خویش دست‏یابد، بنابراین، نه تنها او را براى پذیرش باورهاى خود تحت فشار قرار ندهید، بلکه آزاد بگذارید تا خود انتخاب کند و حتى در مورد مسائل گوناگون زندگى با او مشورت کنید و از او نظرخواه باشید.
اگر با نوجوان این‏گونه برخورد شود، طبیعى است که هم اعتماد به نفس او تقویت مى‏شود و هم احساس امنیت و آرامش مى‏کند و اضطراب، که اصلى‏ترین عامل رفتار پرخاشگرانه است، در او تقلیل و تعدیل پیدا مى‏کند.این اساسى‏ترین راه حل براى مهار و کاهش رفتار پرخاشگرانه نوجوان است.از این‏رو، به همه دست‏اندرکاران تعلیم و تربیت، والدین و همه کسانى که به نحوى با جوانان سر و کار دارند توصیه مى‏شود:
اولا، این دوره از تحول (نوجوانى) را با تمام ویژگى‏هایى که دارد، بشناسند.
ثانیا، با نوجوانان به گونه‏اى برخورد کنند که احساس امنیت نمایند و اعتمادشان جلب شود.سپس آنچه را موجب نگرانى و اضطراب آن‏ها مى‏شود کاهش دهند.به نظر مى‏رسد استفاده از آموزه‏هاى دینى مانند آنچه نمونه‏اش ذکر شد و یافته‏هاى علمى در حوزه علوم روان‏شناختى و تربیتى، دو عامل بسیار مهم براى دست‏یابى به هدف مذکور مى‏باشد.
________________________________________
پى‏نوشت‏ها:
1- Agyressivness.
2- Ch. A. Rycroft, Critical Dicitionary of Psychoanalysis.
3- ستور - 1991
4- ر.ک.به: عباسعلى الهیارى، تعیین پرخاشگرى نوجوانان بر حسب مؤلفه‏هاى شخصیت و بررسى رابطه این مؤلفه‏ها و سطح پرخاشگرى با مؤلفه‏هاى شخصیتى پدران و تاثیرانگارى تنیدگى‏زدایى بر پرخاشگرى، پایان‏نامه دکترى دانشکده علوم انسانى دانشگاه تربیت مدرس، تهران، 1376
5- W. Mc. Dougall, Introduction to Social Psychology (London, Melhuen,1908), P., ?
6&7- Bandura, Aggression and Social Heanning Analysis ([renrice Hall)
8- Deach instnct (Thanatos).
9 و 10- نگارنده، سطح پرخاشگرى و ارتباط آن با مؤلفه‏هاى شخصیت دانش‏آموزان دختر و پسر دبیرستان، پایان‏نامه کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى‏رحمه الله قم، 1378، ص 19
11- Endogenous.
12- Exagenous.
13- پریرخ دادستان، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى، تهران، دانشگاه تهران، ش 105 و 108 (پاییز 1376) ، ص 235 - 241
14- instrumental.
15- Impulsive aggression.
16&17- L. kapplan Sadock, Ssynopsis of Psychiatry Behavior Sciences And Children Psychiatrye New York.
18- R. A. Baron etal, Exploriny Social Psychology, Ed (Bascon, Allaun and Bacon)
19- هیپوتالاموس (Hypothalamus) به بخشى از مغز گفته مى‏شود که در مجاورت کف بطن سوم و طرف داخلى تالاموس و ناحیه فوقانى غده هیپوفیز قرار دارد.براى مطالعه بیش‏تر، ر.ک.به: على روحانى، فیزیولوژى اعصاب و روان، ص 72 به بعد.
20- لیمبیک (Limbic) قسمت دیگرى از مغز است که از بخش‏هاى گوناگونى ساخته شده. دستگاه لیمبیک همراه با هیپوتالاموس به صورت یک مجموعه هماهنگ عمل مى‏کند و در مهار رفتارهاى هیجانى نقش اساسى دارد.
21- على حائرى روحانى، فیزیولوژى اعصاب و غدد، چاپ سوم، تهران، سمت، 1372، ص 72 و 73/گایتون و جان هال، فیزیولوژى پزشکى، ترجمه‏فرخ‏شادان، چاپ‏نهم، چهر، 1376، ص‏1119
22- Forontal Cortex.
23- به نقل از کاردوس، فصل پانزدهم، روان‏شناسى شخصیت، 1998
24- فدیو، 1977 به نقل از گلداشتین و کلر 1987
25- تستوسترون (Testosterone) یکى از هورمون‏هاى مردانه جنسى است که از غدد جنسى و نیز از غدد فوق کلیه ترشح مى‏شود و در شکل‏گیرى صفات ثانویه جنسى مردانه نقش مهمى دارد.
26- آندروژن (Androgen) هورمون جنسى مردانه است که از غده فوق کلیه و بعضى دیگر از نقاط جنسى بدن ترشح مى‏شود.
27- پروژسترون (Progesterone) یکى از هورمون‏هاى جنسى زنانه است که از اندام‏هاى جنسى و به وسیله یافته‏هاى فولیکول و به مقدار زیاد به وسیله جسم زرد و نیز پس از تشکیل جفت از این اندام ترشح مى‏شود.
28- کاتکول آمین‏ها (Pathecolamine) هورمون‏هاى اپى نفرین و نوراپى نفرین هستند که از بخش میانى غده فوق کلیه ترشح مى‏شوند.
29- سروتونین (Serotonin) ماده‏اى است که از نورون‏هایى ترشح مى‏شود که در هسته‏هاى سجافى خط وسط قسمت تحتانى پل مغزى و بصل النخاع قرار دارند.(ر.ک.به: گایتون، فیزیولوژى پزشکى، ترجمه فرخ شادان، ج 2، ص 1133.)
30- کاپلان سادوک، خلاصه روان‏پزشکى، ترجمه پورافکارى، 1993
31- Frustration.
32- برکوویتز 1962، روان‏شناسى اجتماعى، ترجمه محمدحسین فرجاد و عباس محمدى اصل، چ اول، انتشارات اساطیر، 1372.
33- محمدکریم خداپناهى، انگیزش و هیجان، سمت، 1376، ص 102 الى 104
34- عباسعلى الهیارى، پیشین، ص 52
35- محمدکریم خداپناهى، پیشین، ص ص 212 الى 214
36- Appraisal.
37- همان، ص 212 الى 214
38- Guilt.
39- نگارنده، پیشین، ص 46 و 47
40- نگارنده، پیشین/عباسعلى الهیارى، پیشین
41- منظور از عوامل مرتبه دوم این است که بیش‏تر عواملى که در زمینه شخصیت‏به دست آمده‏اند، مستقل نیستند و این بدان معناست که از نظر ریاضى، همبستگى‏هایى بین اشباع‏هاى عوامل وجود دارند.باید چنین نتیجه گرفت که این عوامل خود توسط علل دیگرى، که جزئا در چند عامل - به اصطلاح - نخستین مشترکند، تعیین شده‏اند.پس یک بار دیگر به تحلیل عوامل دست زد تا به عوامل اساسى‏ترى، که اصطلاحا رتبه دوم نامیده مى‏شوند، دست‏یافت.
42- براى توضیح بیش‏تر، مى‏توانید ر.ک.به: بیمارى‏هاى روانى، اثر کراژ.ژ، ترجمه پریرخ دادستان و محمود منصور.
43- به نقل از کامر 1995، براى اطلاع بیش‏تر، ر.ک.به: پریرخ دادستان، روان‏شناسى مرضى تحولى از کودکى تا بزرگ‏سالى، ج اول، ص 60
44- Stressor.
45،46- پریرخ دادستان، پیشین، ج‏اول، ص 59 - 60
47- همان، ص 66
48- ماى لى.ر، ساخت و پدیدآیى شخصیت، ترجمه و تحقیق محمود منصور، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1368، ص 120
49- محمدتقى فلسفى، گفتار فلسفى «جوان‏» ، چ اول، انتشارات هیئت نشر معارف اسلامى، 1344
50- ماى لى.ر، پیشین، ص 120 - 121
________________________________________
مجله معرفت ، شماره 38

‏شخصیت انسان
(قل کلّ یعمل على شاکلته) (اسراء/ 84)
بگو: هرکس بر پایه ساختار [ روانى و بدنى ] خود عمل مى‏کند.
بیکى از مهم‏ترین بحثهاى روان شناسى، روان شناسى شخصیت است، و بررسى رشد و سلامتى انسان نیز بدون پژوهشى اساسى درباره شخصیت بى‏نتیجه خواهد بود.
شخصیت چیست؟ هنوز روان شناسان نتوانسته‏اند به تعریفى که همه بر آن هم داستان باشند دست یابند، اما مى‏توان گفت:
(شخصیت، هدف نهایى تمام بررسى‏هاى روان شناختى است، پس در روان شناسى یافته‏اى نیست که در شناساندن شخصیت سهمى‏بر عهده نداشته باشد. [1]
(در روان شناسى جدید، شخصیت، نه فصل جداگانه‏اى از (فصول) روان شناسى در الگوى سنتى است که در کنار آنها قرار بگیرد و نه جمع ساده یافته‏هاى فصول و مباحث، یا تألیف و ترکیب ساده آنها بر حسب ذوق و سلیقه شخصى. [2]
(کلّ یعمل على شاکلته) (اسراء/ 84)
هر کس بر اساس آنچه در ساختار روانى بدنى او شکل گرفته عمل مى‏کند.
هر کس بر اساسى حرکت و عمل مى‏کند که شخصیت او را شکل داده است. طبیعى است که انسان هشیار بى‏تردیدى، در مى‏یابد باید دنبال این اشاره را بگیرد و در این باره به طور جدى پژوهش کند. چه عواملى شخصیت او را شکل مى‏دهد؟ چه عواملى سبب شکل گرفتن شخصیت سالم و چه عواملى سبب شکل‏گیرى شخصیت ناسالم در انسان مى‏شود؟ شخصیت بهنجار چگونه شخصیتى است؟ شخصیت نابهنجار چگونه است؟ و آیا قرآن براى این پرسشها پاسخ دارد یا پاسخ آن را به عهده خرد و یا فطرت انسان نهاده است؟
شاید لازم به یادآورى نباشد که روش قرآن محدود کردن خویش در بحث موضوعى و حرفهاى یکبار مصرف نیست، گاه از یک آیه کوتاه مى‏توان در دانشهاى گوناگون و براى پرسشهاى مختلف پاسخ گرفت، بنابراین نباید انتظار داشت قرآن به روش روان شناسان و بویژه روان شناسان شخصیت، مطالب را به صورت پرسش و پاسخ و فصل بندى‏هاى اندازه گیرى شده دسته بندى کند و سپس نتیجه بگیرد، اما در حوزه دانشهایى که جزء رسالت قرآن است حرفهاى اساسى، زیر بنایى، جهت بخش و آموزنده را مى‏توان در جاى جاى قرآن جست و از مجموع آنها پاسخ پرسشهاى خود را به دست آورد.
درباره شخصیت نیز همین گونه است. اولین سرنخى که قرآن مى‏دهد این است: رفتار اشخاص، رنگ و بوى شخصیت آنها را دارد.
انسان خردمند، پرسشهاى دیگر را باید خود مطرح کند و براى پاسخ آنها نظر قرآن را جست‏وجو کند.
شخصیت چیست؟
براى این که کمى‏به درک نظر قرآن نزدیک شویم یکى دو نظر را درباره شخصیت بیان مى‏کنیم. مفهوم شخصیت و کیفیت شکل‏گیرى آن در مکتبهاى گوناگون (مانند روان کاوى فروید، بیهاوریسم و روان شناسان متأخرتر و انسان گرا) یکسان نیست، به همین دلیل تعریفهاى شخصیت بسیار فراوان‏اند. (آلپورت) 1949 دراین باره به گردآورى و یاد کرد پنجاه تعریف متفاوت پرداخته است، با این حال این تفاوتها مربوط به اصل موضوع شخصیت نیست، بلکه متوجه مفهومى‏است که از آن ساخته‏اند؛ و در نتیجه منعکس کننده ناهمگرایى‏هاى دیدگاه‏هاى نظرى مؤلفان است. [3]
الف: یکى از تعریفهاى بسیار ساده، تعریف مایلى است:(شخصیت یک کلیت روان شناختى است که انسان خاصى را مشخص مى‏سازد.
و اضافه مى‏کند:
(روان شناسى در بحث شخصیت همواره تفاوتهاى فردى را در مد نظر دارد، و هدف آن تعریف هر چه صحیح‏تر این تفاوت‏ها و تعیین آنهاست.
او درباره عناصر تشکیل دهنده شخصیت نیز بر این باور است:
(وقتى مفهوم شخصیت به معناى وسیع مورد نظر باشد، طبعاً مفاهیم خوى، مزاج و استعداد را که مبین سه جنبه خاص هستند در بر مى‏گیرد. [4]
ب: تعریف دیگر، تعریف اریک فروم است: (شخصیت، مجموع کیفیتهاى موروثى واکتسابى است که خصوصیت فرد بوده و او را منحصر به فرد مى‏کند. [5]
او در توضیح تعریف فوق مى‏گوید:
(فرق بین کیفیتهاى موروثى و اکتسابى معادل فرق بین مزاج، استعدادها و کلیه کیفیتهاى ذاتى از یک سو و منش (character) از سوى دیگر است. [6]
سپس براى رفع ابهام در بیان تفاوت (مزاج) و (منش) سخن بسیار مفصلى دارد که خلاصه آن چنین است:
(مزاج، به (چگونگى واکنش) دلالت دارد و ذاتى و تغییرناپذیر است، اما منش، نتیجه تجربیات شخصى، به خصوص تجربیات سالهاى اولیه زندگى بوده و تا حدى با درون گرایى و تجربیات نوین تغییرپذیر است. مثلاً اگر کسى (آتشى مزاج) است، کیفیت واکنش او تند و قوى است، ولى این که نسبت به چه چیز واکنش مزبور تند و قوى است مربوط به منش است. اگر بهره ور، دادگر و با محبت است، در عشق، در عصبانى شدن به علت بى‏عدالتى و متأثر شدن از یک فکر نو واکنشى تند و قوى نشان خواهد داد. و اگر داراى منش ویرانگر و سادیستیک است در ویرانگرى و خشونت، تند و قوى مى‏شود. [7]
فروم بر این نکته تکیه دارد که فقط رفتار منش را مى‏توان جزء اخلاق دانست و آنچه مربوط به مزاج است جنبه اخلاقى ندارد. [8]
ج: تعریف گوردون ویلارد آلپورت: آلپورت یکى از اولین نظریه پردازان شخصیت است که عینک فرویدیسم را از چشم بر مى‏دارد و دیدگاه ساده انگارانه رفتارگرایى را کنار مى‏گذارد.
بر خلاف اریک فروم، که سالهاى اولیه زندگى و دوره کودکى را بسیار مهم تلقى مى‏کند، آلپورت با دوره بلوغ به عنوان دوره اى به نسبت مستقل برخورد مى‏کند و بیش‏ترین نقش را هم در تشکیل شخصیت به مقاصد و نیتهاى شخص مى‏دهد.
روان شناسى تفهمى(Psychologi Verstehnde) آلمان در این عقیده پافشارى مى‏کرد که فلسفه خاصى که هر فرد درباره زندگى دارد و صفت عمده شخصیت او را تشکیل مى‏دهد، یعنى همان نظام ارزشهاى فردى.
همین نکته را پروفسور پل ویس به گونه‏اى دیگر بیان کرده:
(ما اشخاصى را مى‏شناسیم، زیرا به آینده‏اى که آنها در جست‏وجوى آن هستند واقفیم.)
حتى روان شناسى صنعتى (industrial Psychologiy) دریافته است که مقاصدر دوررس، موجب یادگیرى سودمندى و سرشارى تولید مى‏شود و رضایت کارگر را از کار خویش فراهم مى‏کند.
او با تأکید به عنصر فوق مى‏گوید: جامع‏ترین واحدهاى ترکیبى در شخصیت، همان مقاصد و نیتهاى فرد هستند که جهت آنها به آینده است. این صفات براى هر انسانى منحصر به فرد هستند و همیشه آماده‏اند تا اجزاى ساده تر را هماهنگ با خود به سوى خویش جذب کنند، آنها را راهنمایى کنند، و یا از پیدایش آنها جلوگیرى نمایند.
و سرانجام، شخصیت آن چیزى نیست که فرد در اختیار دارد، بلکه حاصل برجسته رشد، شخصیت نامیده مى‏شود.
اگر بخواهیم سخن آلپورت را خلاصه کنیم بى‏تردید برجسته‏ترین عنصر در شخصیت افراد را همین مقاصد، نیات و ارزشهاى فرد تشکیل مى‏دهد، و اگر درباره شخصى بخواهیم بدانیم که چگونه رفتار خواهد کرد، باید از مقاصد و نیات و هدفهاى دراز مدت او آگاه باشیم، یعنى هر کس طبق شخصیت شکل گرفته خود که ساختار عمده آن را عادتها و ارزشهاى درونى تشکیل مى‏دهد، عمل خواهد کرد. و اصولاً از نظر او اگر تلاش و تکاپویى هست براى رسیدن به همان مقاصد و اهداف و ارزشهاست، که البته هرگز به طور کامل به آنها نخواهیم رسید. [9]
نظریه قرآن درباره شخصیت
(شخصیت هر انسان همان چیزى است که رفتار او را شکل و جهت مى‏بخشد. [10] شاید بتوان این را به عنوان تعریف کلى شخصیت از دیدگاه قرآن به حساب آوریم، این تعریف با این که جهت بخش است، اما هنوز کامل نیست و آن گاه کامل مى‏شود که عناصر تشکیل دهنده شخصیت را نیز از نظر قرآن شناسایى کنیم.
به تعبیرى دیگر، تعریفى که ارائه کردیم نشان مى‏دهد (کارکرد) شخصیت چیست. و نیز نشان مى‏دهد که شخصیت داراى یک ساختار منسجم و کلیت روان شناختى است، ساختارى که در رفتار شخص تبلور پیدا مى‏کند. این مطالب از آیه مبارکه‏اى که در صدر این قسمت آوردیم: (کل یعمل على شاکلته) قابل استفاده است. اما براى شناخت ساختار شخصیت، عناصر مهم و کیفیت شکل‏گیرى آن، باید از دیگر آیات قرآنى مدد بجوییم، و تا این مسأله را روشن نکنیم به شخصیت سالم از دیدگاه قرآن نیز نمى‏توانیم دست بیابیم.
مشکل اینجاست که این تعبیر (شاکله) که قابل ترجمه به شخصیت است، به این معنى، همین یک بار در قرآن به کار رفته است. پس چگونه مى‏توان به ساختار و شکل‏گیرى آن از دیدگاه قرآن پى برد؟ به نظر مى‏رسد قرآن در خود همین آیه مبارکه مشکل را حل کرده است، زیرا شخصیت را همان چیزى مى‏داند که کیفیت رفتار شخص را تعیین مى‏کند و رنگ و بوى خود را به آن مى‏بخشد، پس مى‏توان به دنبال عناصر مهم شخصیت، مواردى را بررسى کرد که از نظر قرآن سبب جهت‏گیرى در رفتار و چگونگى عمل اشخاص مى‏شود. اگر از این سرنخ استفاده کنیم به دست آوردن پاسخ دشوار نیست.
در اینجا از یک روش در تفسیر موضوعى، که شهید سید محمد باقر صدر توصیه و عمل مى‏کردند استفاده مى‏کنیم، روشى که از کلام امام على(ع) استفاده شده است، استنطاق از قرآن؛ یعنى پرسشهاى خودمان را به قرآن عرضه مى‏کنیم و تلاش مى‏کنیم پاسخ قرآن را درباره آنها به دست بیاوریم. با توجه به تعریفها و نظریات روان شناسان درباره شخصیت، چند پرسش مطرح مى‏کنیم و پاسخ آنها را از قرآن مى‏خواهیم و سپس با بررسى عناصر تشکیل دهنده شخصیت بحث را کامل خواهیم کرد.
آیا مى‏توان گفت در قرآن کریم چیزى به نام شخصیت وجود دارد؟
پاسخ این پرسش بى‏تردید مثبت است. صریح‏ترین آیه قرآنى درباره وجود شخصیت، (آیه 84 سوره اسراء) است (کل یعمل على شاکلته). علاوه بر این قرآن درباره ماهیت انسان و شیوه رفتار افراد طورى نظر مى‏دهد که در وجود چیزى به نام شخصیت جاى تردید نمى‏ماند، زیرا قرآن انسان را داراى کششهاى درونى فطرى و نفسانى مى‏داند که در ستیز با هم قرار دارند و از سویى افراد را در انتخاب نداى فطرت یا فریاد نفسانیات، در برخورد با مظاهر زندگى متفاوت و داراى انتخاب ویژه مى‏داند.
آیا انسان به طور کلى و شخصیت افراد، داراى خطوطى اساسى و کلى از پیش ترسیم شده‏اى هست یا خیر؛ مانند صفحه اى سفید است که خود او (بنابر نظر هستى گرایان طرفدار اگزیستانسیالیسم) و یا محیط و محرکها و پاسخها (به نظر رفتار گرایان) چگونگى او را مى‏سازند.
انسان از نظر قرآن موجودى ویژه است، با جسمى‏ازگل و لاى و روح خدایى. در وجود انسان از یک سو روح الهى و فطرت خداجو قرار دارد (فطرت الله التى فطر الناس علیها (روم/ 30) که با هدایت مستقیم الهى مى‏تواند راه را بیابد (انا هدیناه السبیل (انسان/ 3) و اصول خوبى و بدى راتشخیص دهد (قد ألهمها فجورها و تقویها (شمس/ 8) و از سویى دیگر کششهاى مربوط به جسم، یا به تعبیر قرآن هواى نفس که برخى آن را خداى خویش قرار مى‏دهند (أرأیت من اتّخذ إلهه هواه‏أ (فرقان/ 43، جاثیه/23) و در مقابل آنها کسانى هستند که دستورات الهى را چراغ راه خویش قرار مى‏دهند و از فرمانهاى ویرانگر نفس سرباز مى‏زنند (و أمّا من خاف مقام ربّه و نهى النفس عن الهوى. فإنّ الجنّة هى المأوى (نازعات/ 4140)
اما عوامل دیگر نیز در شکل گیرى شخصیت انسانى تأثیر دارند، که بیرونى هستند و ازجمله محیط، اسوه‏هاى خوب و الگوهاى ناشایسته، آموزشهاى سازنده و یا ویرانگر، ولى از همه اینها مهم‏تر قدرت انتخاب و اختیار فراوان خود شخص است. یعنى نیتها و اراده خودآگاه او.
بنابراین انسان از نظر قرآن، صفحه‏اى سفید نیست که بدون هیچ راهنمایى به خود وانهاده شده باشد و خود او تمام مسؤولیت ساختن خویش را بدون هیچ الگو و هدف از پیش تعیین شده اى بر عهده داشته باشد، و یا تنها موجودى که پیرو محیط زیست و محیط اجتماعى خود باشد و بتوان او را با تبیین ساده انگارانه رفتارگرایى معرفى کرد، مانند واتسون که در محیط گرایى چنان افراط مى‏کرد که مى‏گفت:
(تعدادى کودک سالم و خوش بنیه و محیط خاصى را به سلیقه خودم براى تربیت آنها در اختیارم بگذارید، و من تضمین خواهم کرد که با انتخاب اتفاقى، هر یک از آنها را، صرف نظر از استعدادها، ذوقها، گرایشها، توانایى‏ها، پیشه‏ها و نژادهاى اجدادشان، طورى تربیت کنم که به هر نوع متخصصى که من انتخاب کنم، از قبیل دکتر، وکیل، هنرمند وأ بلکه حتى گدا و دزد تبدیل شود. [11]
بنابراین انسان موجودى است داراى فطرت، و این اساسى‏ترین نیرو در انسان است که او را به سویى خاص به حرکت در مى‏آورد، اگر به موانع برنخورد. اما این مفهوم به قول شهید مطهرى با مفهوم دکارتى و کانتى و غیر آن فرق دارد. وجود فطرت در انسان به این معنى نیست که انسان از آغاز تولد پاره‏اى از ادراکات یا گرایشها و خواستها را بالفعل دارد و به تعبیر فلاسفه با عقل و اراده بالفعل متولد مى‏شود. همچنان که درباره انسان، نظریه منکران فطرت از قبیل مارکسیست‏ها و اگزیستانسیالیست‏ها را نمى‏پذیریم که انسان در آغاز تولد، پذیرا و منفعل محض است و هر نقشى به او داده شود بى تفاوت است، مانند یک صحفه سفید که نسبتش با هر نقشى که روى آن ثبت شود متساوى است، بلکه انسان در آغاز تولد، بالقوه و به نحو امکان استعدادى، خواهان و در حرکت به سوى یک سلسله دریافتها و گرایشها است و یک نیروى درونى او را به آن سو سوق مى‏دهد با کمک شرایط بیرونى و اگر به آنچه بالقوه دارد دست یابد به فعلیتى که شایسته اوست و انسانیت نامیده مى‏شود رسیده است، و اگر فعلیتى غیر آن فعلیت در اثر قسر و جبر عوامل بیرونى بر او تحمیل شود، یک موجود (مسخ شده) خواهد بود. این است که مسخ انسان که حتى مارکسیست‏ها و اگزیستانسیالیست‏ها از آن سخن مى‏گویند تنها با این مکتب قابل توجیه است.
از نظر این مکتب، نسبت انسان در آغاز پیدایش، با ارزشها و کمالات انسانى، از قبیل نسبت نهال گلابى با درخت گلابى است که یک رابطه درونى به کمک عوامل بیرونى اولى را به صورت دومى‏در مى‏آورد، نه از قبیل تخته و چوب و صندلى که تنها عوامل بیرونى آن را به این صورت در مى‏آورند. [12]
درباره فطرت، در قسمت (ویژگیهاى انسان سالم) نیز مطالبى خواهیم آورد.
اما درباره دوران کودکى، اگر چه قرآن کریم شکل‏گیرى اولیه آگاهى‏هاى انسان را که جوهر اساسى شخصیت است در همان زمان مى‏داند، قرآن مى‏گوید:
(و الله أخرجکم من بطون أمّهاتکم لاتعلمون شیئاً و جعل لکم السمع و البصر و الأفئدة لعلّکم تشکرون) (نحل/78)
و خداوند شما را از شکم مادران‏تان در حالى که چیزى نمى‏دانستید بیرون آورد، و براى شما گوش و چشمها و دلها قرارداد، باشد که سپاسگزارى کنید.
اما این شکل‏گیرى آگاهى‏هاى انسان (از خودش، جهان پیرامونش و آفریدگار و مدبر هستى) که به تدریج به وجود مى‏آید و گسترش و ژرفا پیدا مى‏کند، از نظر قرآن در یک دوره محدود، بسته نمى‏شود، و چنان نیست که در دوره کودکى همه چیز تمام شود و شخصیت انسان در آینده زیر تأثیر عقده‏هاى سرکوب شده و یا ناکامى‏هاى تلخ کام کننده در آن دوره باشد، زیرا از نظر قرآن دوره بلوغ (رسیدن به (اشدّ) یا (رشد» مهم‏ترین دوره نقش پذیرى، مسؤولیت و تجلى شخصیت است، با نیروى ویژه این دوران که با تعبیر (أشدّ) یا (رشد) بیان شده است:
(هو الذى خقلکم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم یخرجکم طفلاً ثم لتبلغوا أشدّکم ثم لتکونوا شیوخاً) (غافر/ 67 وحج/ 5)
او همان کسى است که شما را از خاکى آفرید، سپس از نطفه‏اى، آن گاه از علقه‏اى، و بعد شما را [ به صورت ] کودکى بر مى‏آورد، تا به (کمال قوّت) خود برسید و تا سالمند شوید.
در اصل، زمان تکلیف پذیرى، قبول مسؤولیت و نیز تدبیر زندگى از نظر قرآن فقط در زمان (رشد) و به تعبیر دیگر قرآن، رسیدن به (توانایى کامل) ممکن است، و بهره‏گیرى از آگاهى‏ها و نیروى اراده و انتخاب نیز، به طور اساسى در این مرحله تحقق مى‏پذیرد.
(ولاتقربوا مال الیتیم الا بالتى هى أحسن حتى یبلغ أشدّه‏أ ) (انعام/ 152)
و به مال یتیم جز به نیکوترین نحوه نزدیک مشوید، تا به حد رشد خود برسد.
و در داستان ملاقات شگفت انگیز موسى(ع) با (آن آموزگار برجسته) آمده است.
(فأراد ربک أن یبلغا أشدّهما و یستخرجا کنزهما) (کهف/ 82)
پس پروردگار تو خواست آن دو (یتیم) به حد رشد برسند و گنجینه خود را بیرون آورند.
البته مفهوم (رشد) گسترده‏تر از این مرحله خاص سن، یعنى رسیدن به دوران بلوغ سنى است، ولى در مواردى به این مفهوم نیز اطلاق شده است؛ از جمله:
(وابتلوا الیتامى‏حتى اذا بلغوا النکاح فان آنستم منهم رشداً فادفعوا الیهم أموالهم) (نساء/ 6)
ویتیمان را بیازمایید تا وقتى که به [ سن ] زناشویى برسند؛ پس اگر از ایشان رشد یافتید، اموالشان را به آنان رد کنید.
همچنان که رشد در قرآن به معناى رسیدن به سنى خاص محدود نمى‏شود، همان گونه از کلمه (اشدّ) (کمال توانایى) نیز فقط توانایى جسمى‏را در نظر ندارد.
به هر حال، دوره کودکى و آموخته‏هاى آن و گسترش تدریجى ادراکهاى فطرى شخص و رشد تدریجى جسم و فکر او از نظر قرآن، مراحلى از مراحل مقدماتى رسیدن به رشد است، اما نه چنان که دیگر شخص آن گونه که فرویدیسم سنتى معتقد بود شخصیت خویش را در همان دوران به گونه‏اى بسازد که دیگر رهایى از آن ممکن نباشد، زیرا مفاهیم پذیرش مسؤولیت، وظیفه، و انتخاب به طور عادى در همان زمان رشد اتفاق مى‏افتد.
نقش فطرت در شخصیت انسان
فطرت و (نفس ملهمه) انسان (وجدان اخلاقى)، چه اندازه در ساخت و شخصیت او نقش دارند؟ و نقش وراثت، محیط، عادتهاى اجتماعى و انتخاب و اختیار انسان در این میان به چه اندازه است؟ و آیا فطرت و نفس ملهمه ملزم کننده‏اند؟
از نظر قرآن انسان با فطرت خداجویى خلقت شده است (روم/ 30) و پیمان او باخالق خویش در (عالم الست) مورد تأکید قرار گرفته است (اعراف/ 172) و نیز تأکید شده که انسان داراى نیروى شناخت خوبى و بدى و خیر و شر و به تعبیر قرآن فجور و تقوى است (شمس/ 8) و با این که در جهان آفرینش زمینه طورى است که شخص مى‏تواند آیات روشن الهى را در آن ببیند، (قد تبیّن الرشد من الغى) اما او مى‏تواند راه رشد را انتخاب کند و یا به راه (غىّ) گام بگذارد و مى‏تواند با هدایت پذیرى، شاکر باشد و یا با سرباز زدن از آن کفور باشد (انّا هدیناه السبیل إمّا شاکراً و إمّا کفوراً) (انسان/ 3) پس ممکن است شخص با داشتن فطرت الهى، از مسیر منحرف شود و با داشتن نفس ملهمه، فجور را انتخاب کند. زیرا در عین حال که فجور و تقواى نفس به او الهام شده است، چنان نیست که این چراغ همیشه روشن بماند، ممکن است کسى آن را خاموش کند و یا (نیروى) روشن کننده آن را به شدت ضعیف و در عمل غیرقابل استفاده گرداند. و عده‏اى که آن را پاک نگه دارند، از نور آن بهره خواهند برد.
(قد أفلح من زکّیها. و قد خاب من دسّیها) (شمس/ 9 و10)
درباره نقش وراثت نیز همان آیه سوره دهربسیار واضح است که فرمود:
(انا خلقنا الانسان من نطفة امشاج) (انسان/2)
ما انسان را از نطفه مختلطى آفریدیم.
این نطفه مختلط که دربردارنده خصوصیات ارثى نیز مى‏باشد در شخصیت انسان مؤثر است، اما نه چنان که شخصى را از انتخاب و اراده آگاهانه محروم کند، زیرا درست پس از آن بلافاصله مى‏فرماید: (فجعلناه سمیعاً بصیراً. انّا هدیناه السبیل إمّا شاکراً و إمّا کفوراً)
مقدار و اندازه رشد و تعالى شخصیت انسان تا چه اندازه است و آیا مرزى دارد؟
این یکى از پرسشهاى اساسى درباره رشد و سلامتى ودر نهایت کمال انسانى است؛ انسان تا کجا مى‏تواند بالا برود؟ آیا جایى هست که اگر شخصى به آنجا رسید دیگر باید متوقف شود و بالاتر از آن جایى براى صعود نباشد؟
به نظر مى‏رسد از نظر قرآن کریم، تعالى، رشد و (کمال) انسان حد و پایانى ندارد، انسانى که خود مسجود فرشتگان است، و با آموختن اسماء، در مسابقه بزرگ از فرشتگان نیز جلو افتاده است (بقره آیات مربوط به آفرینش آدم و سجده فرشتگان) داراى مراتب و درجات متفاوت رشد، سلامتى و کمال است. یعنى حتى اگر کسى به مقام پیامبرى نیز برسد باز هم کار تمام نشده است، زیرا حتى پیامبران نیز داراى درجاتى بوده اند، و برخى از آنان بر برخى دیگر برترى داشتند:
(تلک الرسل فضّلنا بعضهم على بعض منهم من کلّم الله و رفع بعضهم درجات‏أ)(بقره/ 253)
بعضى از آن رسولان را بر بعضى دیگر برترى دادیم، برخى از آنها، خدا با او سخن مى‏گفت؛ و بعضى را درجاتى داد.
بى‏تردید محمد بن عبدالله (ص) خاتم پیامبران است، به صراحت قرآن، و نیز اشرف مخلوقات است، یعنى در همان زمانى به رسالت برانگیخته شد از تمام موجودات و ماسوى الله برترى داشت، اما آیا دیگر براى آن حضرت رسیدن به درجاتى بالاتر از آنچه داشت میسر نبود؟ آن همه عبادت، تهجد، جهاد بى‏وقفه و تحمل دشواریهاى انجام رسالت چیزى بر کمال و درجات آن حضرت نیفزود؟
در سوره مبارکه (نصر) آن حضرت به تسبیح و استغفار مأمور شده است، آیا پیامبر در 63 سالگى و مقارن رفتن به جوار رفیق اعلى چیزى بیش از آنچه در زمان آغاز رسالت داشت، نداشته است؟ این سخن را اگر بپذیریم، معناى آن این است که بر پیامبر(معاذ الله) ستم رفته باشد، زیرا قرآن به صراحت مى‏گوید عمل شایسته هیچ عمل کننده‏اى، از زن و مرد را ضایع نمى‏کند (آل عمران/ 195) و انسانها درآخرت، اگر به مقدار ذره‏اى خیر و شر انجام بدهند، آن را خواهند دید (زلزله/ 8) اکنون چگونه آن همه (عمل صالح) که بى‏تردید به مقیاسى بالاتر از هر عمل دیگر ارزش داشت چیزى بر فضل و درجه پیامبر نیفزوده است؟
به هر حال، در منطق قرآن، کمال انسان داراى مراتب است و شخص به هر جا که برسد، هنوز جاى صعود به بالاتر وجود دارد.
نگارنده توجه دارد که این مرز بى‏انتها به مقیاس ما مربوط به نهایت کمال است، و نه (سلامتى) به مفهومى‏که ما در جست‏وجوى آن هستیم، که خود تا مراحل اساسى اما آغازین کمال مى‏رسد. اما به هر حال این پرسش چون از مرز تعالى و رشد و سلامتى و کمال است، ناگزیر به بالاترین درجه آن اشاره مى‏شود. منظور ما از سلامتى نیز داشتن شخصیت متعادل، معنى‏دارى در زندگى و دچار اضطراب و دلهره و یأس نشدن است که شخص را تا مرز تهى شدن از انسانیت پایین مى‏کشاند.
آیا شخصیت انسان در جایى بسته مى‏شود؟
مانند این پرسش را پیش از این آوردیم، آن پرسش ناظر بود به نظریه روان کاوى فروید، و دوران کودکى و عقده‏هاى سرکوب شده و انبار شده در ضمیر ناخود آگاه، اما این پرسش گستره بیش‏ترى دارد، منظور این است: آیا از نظر قرآن زمانى وجود دارد که دیگر شخص دگرگونى پذیر نباشد و نتواند آگاهانه در روان خود تغییر ایجاد کند. قرآن بر تغییر در روان بسیار تأکید دارد و نمونه‏هایى را نیز بیان کرده است که این تغییر در آنها صورت پذیرفته است. مگر آنجا که شخص مرگ را به چشم خود ببیند و فرصت عمل طبق دیدگاه و آگاهى تازه یافته را نداشته باشد، مانند فرعون در حال غرق شدن.
تحول و دگرگونى روانى
دگرگونى و تحول در نفس از عواملى است که مى‏تواند جامعه را نیز دگرگون کند و نعمتهاى الهى را زایل و یا جلب نماید:
(إنّ الله لایغیّر ما بقوم حتى یغیّروا ما بأنفسهم‏أ ) (رعد/ 11)
خداوند سرنوشت هیچ قومى(و ملتى) را تغییر نمى‏دهد مگر آن که آنان آنچه را در خودشان است (و در نفس و روان‏شان وجود دارد) تغییر بدهند.
و در آیه دیگر مى‏فرماید:
(ذلک بأنّ الله لم یک مغیّراً نعمة أنعمها على قوم حتى یغیّروا ما بأنفسهم و أنّ الله سمیع علیم) (انفال/ 53)
این براى آن است که خداوند، هیچ نعمتى را که به گروهى داده، تغییر نمى‏دهد، جز آن که آنها خودشان را تغییر بدهند، و خداوند، شنوا و داناست؟
این تغییر را خداوند بارهاو بارها در قرآن بیان کرده است، یکى ازموارد آن ساحران زمان فرعون است، که با درک حقانیت حضرت موسى(ع) اولین مؤمنان به آن حضرت بودند، اما این هم واقعیتى است که برخى بر بیمارى همچنان باقى مى‏مانند. مانند فرعون، که تا هنگام غرق شدن همچنان لجاجت مى‏ورزید.
در قرآن تعبیرى است که در مورد انسانهاى محروم از سعادت هدایت و سلامت دل به کار مى‏رود: (قساوت). در این مرحله شخص آن چنان در بیمارى فرو مى‏رود که (نمى‏خواهد) خود را درمان کند، و با مقاومت منفى مى‏گوید: (سمعنا و عصینا) اینان همانهایى هستند که خداوند بر دل آنها مهر نهاده است.
(سواء علیهم ءأنذرتهم أم لم تنذرهم لایؤمنون. ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهم غشاوة) (بقره/6 و7)
آنان نیز از بیمارى نجات پیدا نمى‏کنند، زیرا نمى‏خواهند، بلکه بیمارى شان نیز پیشرفت مى‏کند: (فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضاً)
بنابراین باقى ماندن عده‏اى که بسیارند بر بیمارى و استفاده نکردن از چراغ هدایت الهى در درون یعنى فطرت و خرد، و چراغ بیرون یعنى پیامبران، واقعیتى غیرقابل انکار است، و این به آن دلیل است که آنان نمى‏خواهند، و چنان نیست که اگر بخواهند نتوانند در خود تغییر ایجاد کنند، زیرا از نظر قرآن راه همچنان باز است. مفهوم انقلابى (توبه) به گونه‏اى که در قرآن مطرح است (بى‏واسطه میان بنده و خدا) همان درِ گشوده به جهان سلامتى است؛ مفهومى‏که آیات بسیارى در قرآن کریم بر آن تأکید مى‏کند.
نگاهى دوباره به عناصر تشکیل دهنده شخصیت
از آنچه تا اینجا آوردیم مى‏توان چنین نتیجه گرفت که:
(شخصیت انسان، تشکیل شده است از عناصرى مشترک و ویژه که مجموع آنها شخصیت فرد را شکل مى‏دهد و رفتاو او را سمت‏وسو و معنى مى‏بخشد.
منظور از عناصر مشترک چیزهایى هستند که همه جنس و نوعى را که شخصى به آن تعلق دارد دارا هستند، ویژگى حیوانى جنس و خصوصیات انسانى نوع، نیروهاى عام، مثل فطرت، نفس ملهمه، خرد و تا اندازه‏اى غریزه به علاوه چیزهاى خاص‏ترى مثل محیط اجتماعى و گروه و طبقه و ویژگیهاى زیستى.
منظور از عناصر ویژه چیزهایى هستند که شخص را از اشخاص دیگر جدا مى‏کنند مانند: ویژگیهاى موروثى، بهره هوشى، کیفیت استفاده از نیروى خرد، فطرت و تجربیات و احساسات ویژه، و آنچه شخص را از دیگران مشخص مى‏سازد که مجموع آنها از هر شخصى شخصیت ویژه مى‏سازد. شخصیت اگر چه به تدریج شکل خود را کامل مى‏کند، اما هیچ‏گاه چنان نیست که قابل تغییر و دگرگونى بنیادین نباشد، این دگرگونى عمده در جهت‏گیرى فکرى و نظام ارزشهاست که با دگرگونى در جهان و تفکر شخص و تغییر نظام ارزشهاى فردى او شخصیتش نیز دگرگون مى‏شود. این دگرگونى همیشه به سمت کمال یا به سوى سقوط نیست، بلکه به سمتى است که نیتها و اهداف آگاهانه مشخص دنبال کند. این همان تفاوت اساسى دیدگاه قرآن با دیدگاه (مزلو) و برخى دیگر از روان شناسان انسان گرا است، زیرا آنان معتقدند که انسان داراى چنان فطرتى است و چنان ساختارى که اگر به خودش واگذاشته شود حتماً به سوى خوبى روى خواهد آورد و خیر و صلاح خویش را نیز درک مى‏کند.
دیدگاه قرآن درباره شخصیت انسان خوشبین‏تر از همه دیدگاه‏هاى دیگر است، و انسان را داراى رتبه خلیفة اللهى مى‏داند و مسجود فرشتگان، اما به این حقیقت نیز واقف است که علاوه بر جریان فطرت و وجدان اخلاقى، جریان تند شهوتهاى گونه‏گون نیز هست که فرد را به سوى خود مى‏کشند، تنها در صورتى شخص مى‏تواند از آن گردباد وحشتناک رهایى بیابد که سکان کشتى شخصیت او را نیروى عقل و اراده قوى حق خواهانه به دست داشته باشد، اراده‏اى که با قطب نماى فطرت و چراغ عقل و نیروى ایمان به حرکت خویش ادامه دهد، و دانش و آگاهى به دست آمده از هدایت الهى و ارشاد پیامبران سوخت موتور آن را پیوسته تأمین کنند.
مهم‏ترین انگیزش شخصیت سالم از دیدگاه قرآن
قرآن در مورد انسان، واقع‏بین است، نمى‏خواهد یک بعدى نگاه کند، زیرا فرستنده قرآن همان کسى است که خود او انسان را آفریده است.
او انسان را آفریده شده از (نطفه امشاج) مى‏داند و مى‏داند که کششها و کوششهاى او همیشه و ناگزیر به یک‏سو نیستند، اما در این میان یک کشش اساسى وجود دارد، و آن همان چیزى است که مهم‏ترین انگیزه انسان سالم و شخصیت سالم به حساب مى‏آید. هر کس این انگیزه را در خود تضعیف کند، در مسیر حرکت خود به بیراهه خواهد رفت و هیچ چیز دیگرى او را (راضى) نخواهد کرد، و دچار زندگى تنگ و سخت و معیشت ضنک خواهد شد.
اما این آفرینش انسان، اگر چه از نطفه امشاج است، ولى بى‏حساب نیست، و خداوند راه را مشخص کرده:
(آیا زمانى طولانى بر انسان گذشت که چیز قابل ذکرى نبود؟! ما انسان را از نطفه مختلطى آفریدیم، و او را مى‏آزماییم؛ (بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم! ما راه را به او نشان دادیم، او یا سپاس‏گزار است و یا ناسپاس) (انسان/1 تا3)
مهم‏ترین انگیزش شخص سالم یافتن (شاه کلید) اسرار هستى است. یافتن معنى و سمت و سوى حیات.
این انگیزش، همچون چشمه‏اى زلال از قله فطرت انسان مى‏جوشد و سرازیر مى‏شود، و اگر به مانعى برنخورد در مسیرى درست حرکت مى‏کند و تشنگان را سیراب و مزارع را مشروب مى‏سازد، ولى اگر به مانع بر بخورد، ممکن است در مسیر، راه کج کرده و به جایى برود که به قصد رفتن به آنجا راه نیفتاده است، در ریگستانى فرود رود و یا در مردابى زندانى شود و یا طعمه باتلاقى شود که همچون دامى در راه انسانها به کمین مى‏نشیند.
فطرت خداجو، خرد حقیقت جو و حقیقت پذیر انسان، آن گاه که دست به دست یکدیگر دهند، شخص، چشمانى بینا و بصیرتى ژرف خواهد یافت، بصیرتى که او را به سوى مشاهده اندیشه و کشف حقیقت مى‏راند. اینان همان (اولوالالباب یا خردمندان) هستند که در آفرینش آسمان‏ها و زمین و گردش شب و روز مى‏نگرند، و نشانه‏هایى را مى‏بینند. این انگیزش آن قدر قوى است که شب و روز، در حال ایستاده، نشسته و به پهلو خوابیده شخص سالم را آرام نمى‏گذارد، و آن وقت به این حقیقت روشن دست مى‏یابند که هستى، با این همه رمز و راز و گستره و ژرفا، بى‏هدف آفریده نشده و بى‏معنى نیست. و این بصیرت به دست آمده از فطرت، خرد، اندیشه و اراده حق‏جویى انسان را به اساسى‏ترین درک ممکن درباره هستى رهنمون مى‏شود: دیدن هستى آفرین در برگ برگ دفتر هستى. و سرانجام، نجوایى عاشقانه و دل انگیز: (خدایا! صداى منادى ایمان را شنیدیم و ایمان آوردیم) و آرزوى رسیدن به درجه (ابرار).
این تصویر زیبا، با تصویرگرى اعجازآمیز در (آیات 189 تا 195)، بلکه تا آخر سوره آل عمران بیان شده است، که پیش از این نیز به این آیات اشاره شد.
به دست آوردن معرفتى درباره جهان هستى، انسان و زندگى خود که معناى تمام اسرار و پیچیدگى‏هاى زندگى را روشن کند و رفتار شایسته را شکل بدهد، یعنى جهان بینى درست نظام ارزشها و راه درست عمل، رسیدن به این حقیقت‏ها انسان سالم را به خداوند، معنى‏دارى جهان، مسؤولیت خود، معنى زندگى و سمت و سوى حرکت، راهنمایى مى‏کند.
این حقیقت مهم درباره انسان، یعنى این که مهم‏ترین انگیزش شخصیت سالم درک هدف و معناى آفرینش و شناخت آفریننده است، در داستان حضرت ابراهیم، آن گاه که براى جست‏وجوى حقیقت به ماه و ستارگان و خورشید و سرانجام به کشف حقیقت مى‏رسد، به خوبى بیان شده است.
انسان سالم از نظر قرآن (انسان رشید، زندگى دل‏انگیز)
(برخى) از مهم‏ترین ویژگیهاى انسان سالم از دیدگاه قرآن کریم را در حد توان و مجال در این قسمت مى‏آوریم. بین انسان سالم و کامل تفاوت است و بحث از این دو نیز متفاوت، البته پژوهش پیرامون سلامتى براى فهم راههاى رسیدن به کمال است.
آنچه در این نوشتار مورد نظر است ویژگیهاى انسان سالم است. مرزهاى سلامتى و کمال، خطوطى کمرنگ هستند که در اصل شاید به صورت خط نباشند. شاید مانند دو رنگى باشند که به صورت افشان به هم متصل هستند.
همان‏گونه که در تعریف انسان کامل و آرمانى توافق نظر دشوار است و تعریف آن مشکل، در مورد انسان سالم و رشد یافته نیز هنوز روان شناسان و دانشمندان علوم انسانى چندان توافقى ندارند و تعریف انسان سالم را آسان نمى‏دانند. [13] اما صرف نظر از آن تعریفها منظور ما از انسان سالم و انسان کامل در قرآن به اجمال روشن است. انسان سالم از دیدگاه قرآن کسى است که در گام اول بیمار نباشد مثلاً چشم و گوش بینا و شنوا و دلى روشن بین داشته باشد، (صمّ بکم عمى) نباشد، و از سوى دیگر از آنچه دارد استفاده بهینه و شایسته کند، نیروهاى ارزشمند فکرى، روحى و بدنى خود را بیکار نگذارد و خود را در مسیر رشد و رسیدن به کمال نهایى قرار دهد، این انسان سالم است، در هر مرحله از کار که باشد؛ چه در آغاز و چه در انتها. هر انسان کامل انسان سالم نیز هست، اما برخى از انسانهاى سالم، انسان کامل هستند و برخى از انسانهاى سالم، هنوز کامل نیستند.
به همین دلیل است که ما گاه آیاتى را مورد استشهاد قرار مى‏دهیم که در مورد انسانهاى کامل‏اند و در اصل، آنچه مورد نظر است عناصرى از کمال هستند، مگر خود سلامتى از شرایط مهم کمال نیست؟ اما باید توجه داشت که وقتى مورد استشهاد ما انسانهایى باشند که نمونه‏هاى عالى کمال هستند، ما به آنچه لازمه سلامتى یا لازمه تمامیت سلامتى است تمسک مى‏کنیم، نه عالى‏ترین مدارج کمال.
مثلاً درباره حضرت ابراهیم(ع) که بیمارى مسرى محیط زیست اندیشه او را آلوده نکرده است؛ در محیطى که همه به دهان کودک فطرت خویش پستانک داده‏اند، ابراهیم به دنبال پستان حقیقت است تا فطرت خویش را تغذیه کند، در محیطى که تقلید از پدران و بزرگان مانند وبایى فراگیر همه را از پاى در آورده است و (شخصیت) انسانها را بیمار کرده و تا سر حد (مردگى) رسانده و در نتیجه آنها را زبون دست ساخته‏هاى خودشان کرده، تا آنجا که به پرستش بتان بى‏خاصیت و طاغوتان ستمگر واداشته، ابراهیم(ع) مسؤولیت اندیشه و عقیده خود را خود به عهده مى‏گیرد و به تشخیص خرد و نداى فطرت خویش اعتماد مى‏کند، این یافتن خود و تکیه به آنچه که دارد، او را از صورت زندگى اقمارى بیرون مى‏آورد. تا آنجا که ابراهیم(ع) به خدا مى‏رسد، مراحلى را که لازمه سلامتى و مقدمه کمال است یکى پس از دیگرى پشت سر مى‏گذارد. البته پس از یافتن راه، استقامت و پایدارى او نیز جزء نشانه‏هاى سلامتى شخصیت اوست.
اگر چه بدون آنچه برشمردیم کمال ممکن نیست، ولى این پایدارى آیا جزء مراحل بالاى سلامتى است یا خود مرحله‏اى ازمراحل کمال است؟ در این گونه موارد خواننده با بزرگوارى بر ما دشوار نخواهد گرفت و اجازه خواهد داد که پایدارى در راه عقیده خرد پذیر و فطرت پسند را جزء مراحل تمامیت سلامتى به حساب آوریم، زیرا هر مبارزى که در راه اعتقادات دینى، ارزشهاى پسندیده فرهنگى و تمامیت ملى و ارضى خود تلاش و پایدارى کند مى‏تواند انسان سالمى‏باشد، اگر چه ممکن است شخص کامل به مفهوم قرآنى نباشد.
اما ویژگیهایى هم در ابراهیم(ع) و دیگر پیامبران و اسوه‏هاى الهى بویژه شخص رسول اکرم هستند که دیگر آنها بى‏تردید جزء عالى‏ترین مدارج کمال‏اند و در بحث (انسان کامل) باید مورد توجه قرار گیرند، و در این نوشتار مورد نظر نیستند.
مثلاً درمورد حضرت ابراهیم(ع) قرآن او را (یک امت قانت) مى‏داند (نحل/ 120) و (اوّاه منیب) (هود/ 75) لقب مى‏دهد، و خطاب به او در مورد قربانى کردن فرزندش مى‏فرماید: (لقد صدّقت الرؤیا) و تعبیراتى ازاین دست که نشانگر عالى‏ترین مراحل کمال است، این گونه مسائل در این نوشتار مورد توجه قرار نمى‏گیرد، زیرا نیازمند مجالى فراخ‏تر است.
انسان سالم و رسالت قرآن
آیا مى‏توان براى شناخت انسان سالم به سراغ قرآن رفت؟ ساختن شخصیت سالم جزء رسالت قرآن است، یا رسالت اساسى قرآن فقط نشان دادن (راه رستگارى) است و به سلامت روانى و روحى در این دنیا کارى ندارد؟
دکتر ویکتور فرانکل مى‏گوید، هدف مذهب و روان کاوى متفاوت است، با آن که مذهب بسیار بیش‏تر از آنچه که روان درمانى مى‏تواند به انسان بدهد، به او مى‏دهد، ولى بسیار بیش‏تر از آن نیز مى‏خواهد؛ مذهب خواستار رستگارى انسان و روان درمانى خواستار سلامتى انسان است. البته همان گونه که در جاى خودش آورده ایم، فرانکل معنى‏یابى را اساسى‏ترین راه رسیدن به سلامت روانى مى‏داند و مذهب را نیز معناى غایى جست وجوى بشر، اما در عین حال باید بگوییم که دانشمندان غربى وقتى (مذهب) مى‏گویند، نظرشان به معارف کلیسا و کتابهاى موجود مسیحى و یهودى است و متأسفانه از اسلام و قرآن آگاهى مناسبى ندارند، اما حکم را کلى صادر مى‏کنند. و این در حالى است که کتابهاى آسمانى گذشته، با توجه به سپرى شدن زمان معین شریعت‏شان، توسط قرآن نسخ شده‏اند، البته احکام جاودانه تمام ادیان در قرآن جا داده شده اما احکام و معارف مربوط به دوره‏هاى خاص زمانى، دیگر منسوخ گشته‏اند، و از سویى این کتابها خود تحریف شده‏اند، دست کم تحریفهاى مربوط به ترجمه و فقدان اصل، مسلّم‏اند.
به هر حال، با این که فرانکل درست مى‏گوید که مذهب، بیش‏تر از آنچه روان درمانى مى‏تواند، به انسان مى‏دهد، اما در این که سلامتى شخص در این دنیا منظور و مقصود مذهب نباشد، سخن او جاى اما و اگر دارد، زیرا اسلام همان گونه که اصل زندگى دنیا را مقدمه‏اى براى زندگى جاودانه آن جهانى دانسته است، سلامتى شخصیت انسان را نیز مقدمه سلامتى براى آن زندگى برشمرده است:
(و من کان فى هذه أعمى‏فهو فى الآخرة اعمى‏و أضلّ سبیلاً) (اسراء/72)
و از سویى در موارد مختلف، سکینه، آرامش، و اطمینان و نداشتن اندوه و بیم که از عناصر لازم سلامت روانى در زندگى دنیا هستند به عنوان نعمت قابل سپاس ذکر شده و در موارد دیگر نیز زینت دنیا و (نصیب) شخصى از دنیا مطلوب قلمداد شده که اشخاص به توجه به آنها فراخوانده شده‏اند. مواردى از این گونه آیات را بنگرید:
(ألا إنّ اولیاء الله لاخوف علیهم و لا هم یحزنون. الذین آمنوا و کانوا یتّقون. لهم البشرى فى‏الحیوة الدنیا و فى الآخرة لاتبدیل لکمات الله ذلک هو الفوز العظیم. و لایحزنک قولهم إنّ العزّة لله جمیعاًأ ) (یونس/ 62 تا 65)
آگاه باشید (دوستان و) اولیاء خدا، نه ترسى دارند و نه غمگین مى‏شوند! همانا که ایمان آورده‏اند، و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز مى‏کردند. در زندگى دنیا و آخرت، شاد (و مسرور)ند با وعده‏هاى الهى که تخلف ناپذیر است! این است آن رستگارى بزرگ، سخن آنها تو را غمگین نسازد! تمام عزت (و توانایى) از آن خداست.
(یثبّت الله الذین آمنوا بالقول الثابت فى الحیوة الدنیا و فى الآخرة)
(ابراهیم/ 27)
خداوند کسانى را که ایمان آوردند، براى گفتار و اعتقاداتشان، استوار مى‏دارد، هم در این جهان و هم در سراى دیگر.
درآیه‏اى اهمیت آخرت و برترى آن را ذکر مى‏کند اما بلافاصله تأکید مى‏کند نصیب خودت از دنیا را نیز فراموش نکن. و چنین به نظر مى‏آید که تمام طیبات، نعمتها و لذتهاى دنیا به گونه‏اى انسانى و پاکیزه و بدون اجحاف به دیگران و فساد در زمین، براى پیروان قرآن نه تنها مجاز، بلکه به دست آوردن آنها نعمتى بزرگ و مستلزم ستایش و سپاس پروردگار است. در منطق قرآن دنیا را مذموم نمى‏بینیم، نصیبى از نعمات دنیا براى ماهست، منتهى اینها در مقابل نعمتهاى آخرت کوچک، حقیر و کم‏ارزش هستند.
(وابتغ فیما آتاک الله الدار الآخرة و لاتنس نصیبک من الدنیا و أحسن کما أحسن الله الیک و لاتبغ الفساد فى الأرض إنّ الله لایحبّ المفسدین) (قصص/ 77)
و در آنچه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب، و بهره‏ات را از دنیا فراموش مکن، و همان گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن؛ و هرگز در زمین در جست‏وجوى فساد مباش، که خدا مفسدان را دوست ندارد.
بنابراین نمى‏توان گفت جهان بینى قرآنى که آخرت را اصل مى‏داند، ما را به توجه نکردن به سلامت، نشاط و مواهب الهى در دنیا فرا مى‏خواند، بلکه ما را به استفاده درست و شایسته و دورى از فساد فرا مى‏خواند. رهبانیت و برخى از ریاضتهاى طاقت‏فرسا در اسلام توصیه و تجویز نشده است. منظور ما از این مطلب این بود که بهره داشتن از مواهب الهى در دنیا امتیاز است، و سلامت روحى و روانى نیز در سطحى بالاتر از سلامت جسمى، ارزشمند.
با توجه به این مطلب مى‏توان مدعى شد که قرآن به زندگى، معیشت، سلامتى جسمى‏و روانى انسان در این دنیا نیز توجه جدى دارد. به ویژه که در قرآن به سلامتى، آرامش و به تعبیر قرآن (سکینه) که همان آرامش روانى است بسیار توجه شده و بر مؤمنان به این سبب که بر آنها (سکینه) نازل کرده منت گذاشته است.
نازل کننده قرآن نه تنها روان شناس‏ترین روان شناسان، بلکه آفریننده روان است، و در تشخیص بیمارى و سلامتى و معیارهاى آنها هیچ خطایى در دانش او راه ندارد.
بیماران بدنى به پزشکان مراجعه مى‏کنند، اما آنانى که در روان خود اختلال و بیمارى احساس کنند یا اطرافیان‏شان آنان را بیمار روانى تشخیص دهند به روان درمانى روى مى‏آورند و یا به روان پزشکان مراجعه مى‏کنند. اما مکتبهاى روان شناسى با هم اختلاف دارند و این اختلاف گاه بسیار زیاد است. روان کاوانى که روان انسان را همچون انرژى‏هاى انبار شده فرض مى‏کنند، با آنان که آن را یک سیستم ارتباطات مى‏پندارند، در برخورد با بیمارى روان به یک گونه عمل نمى‏کنند. آن یکى تلاش خواهد کرد این انرژى‏هاى فراهم آمده به گونه اى متناسب و در جاى لازم به کار گرفته شود، و این یک تلاش خواهد کرد اختلال به وجود آمده در این سیستم رابطه‏ها را از بین ببرد. و به همین سان مقایسه کنید.
(مُراجِع) ، (روان پریش) و (روان نژند) یا علاقه‏مندان به سلامتى آنان، چگونه مطمئن خواهند شد که این روان کاو بخصوص، همان کسى است که باید به او مراجعه کنند، از کجا معلوم که او با پیش فرضهاى درست و نظریه صحیح دست به روان درمانى مى‏زند؟ آیا هنوز زوایاى نهفته‏اى در وجود انسان و روان او از دید اینان پنهان نمانده است که در روند درمان اثرى مخرب بر جاى بگذارد؟ و اصولاً با توجه به این که دانش انسان در هر زمینه، از جمله روان شناسى و روان درمانى رو به رشد است، طبیعى است که دیدگاه‏هاى دیروز، امروز کهنه‏تر به نظر برسند و دیدگاه‏هاى امروز، فردا رونق چندانى نداشته باشند.
اما پدید آورنده قرآن، پدید آورنده روان انسان، جامعه انسانى و جهان نیز مى‏باشد، خلأى در دانش او راه ندارد که بعد از این تکمیلش کند، و دانش او تجربى نیست که در مورد انسان تجربه‏اى نیاندوخته داشته باشد تا پس از این بیاموزد بلکه خود او انسان و روان او را طراحى کرده و آفریده است؛ چیزى درباره انسان بر او پوشیده نیست:
(أ هو أعلم بکم إذ أنشأکم من الارض و إذ أنتم أجنّة فى بطون أمّهاتکم فلاتزکّوا أنفسکم هو أعلم بمن اتقى) (نجم/ 32)
او نسبت به شما از همه آگاه تر است، از آن هنگام که شما را از زمین آفرید و در آن هنگام که به صورت جنین‏هایى در شکم مادران تان بودید؛ پس خودتان را پاکیزه جلوه ندهید، او پرهیزگاران را بهتر مى‏شناسد.
(و لقد خلقنا الانسان و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن أقرب الیه من حبل الورید) (ق/ 16)
ما انسان را آفریدیم و وسوسه‏ها نفس او را مى‏دانیم و ما به او از رگ قلبش نزدیک‏تریم.
اوست که انسان را با این گونه ویژگیهایش آفریده است، پس بسیار طبیعى است که شرایط و انگیزه‏هاى رفتار او را بداند و بگوید:
(قل کلّ یعمل على شاکلته) (اسراء/ 84)
بگو هر کس به اقتضاى شخصیت خود عمل مى‏کند.
وحتى ازاین بالاتر، خود اوست که انسان را مى‏گریاند و مى‏خنداند:
(و أنّه هو أضحک و أبکى) (نجم/ 43)
و او مشاهده‏گر بالینى خوبى نیز هست؛ همیشه با انسان است، و نزدیک تر از رگ گردن به انسان.
بنابراین سلامتى انسان، یا انسان سالم، در اصل موضوع اساسى مورد نظر قرآن است، و پدید آورنده قرآن نیز کسى است که روان انسان را آفریده است، بنابراین براى استفاده از دیدگاه او درباره سلامتى انسان، شخصیت سالم و جامعه سالم جاى نگرانى و چند و چونى نیست، راههاى رسیدن به سلامت و بهداشت از گرفتارى در چنگال بى‏رحم بیمارى را به روشنى ترسیم کرده است.
بنابراین هنگامى‏که سخن از انسان سالم به میان آید بى‏تردید مى‏توان به سراغ قرآن رفت و نظر قرآن را در این باره جویا شد. زیرا (انتظارى) که ما از قرآن داریم در همین راستاست. قرآن کتاب هدایت و راهنمایى انسانهاست، و هر چیزى در این باره باشد اصول آن در قرآن موجود است.
به تعبیر دیگر، رسالت قرآن انسان سازى است، بنابراین طبیعى است که درباره فرایند (انسان) شدن هر چه را که لازم است بیان کرده باشد، بر خلاف سایر رشته‏هاى علمى‏مانند فیزیک، شیمى، تاریخ، زیرا رسالت قرآن بیان فرمولهاى فیزیک و شیمى‏و بیان حوادث تاریخى نیست.
قرآن، درمان دردهاى درونى
قرآن خودش را سلامتى مى‏نامد، سلامتى براى قلبها.
(یا أیّها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم و شفاء لما فى الصدور و هدى و رحمة للمؤمنین. قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر ممّا یجمعون)
(یونس/ 58و 57)
اى مردم اندرزى از سوى پروردگارتان براى شما آمده است؛ و درمانى براى آنچه در سینه‏هاست؛ (درمانى براى دلهاى شما) و هدایت و رحمتى است براى مؤمنان.
بگو: به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند؛ که این از تمام آنچه گردآورى کرده‏اند بهتر است.
و در آیه دیگر مى‏فرماید:
(و ننزّل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤمنین و لایزید الظالمین إلاّ خساراً)
(اسراء/ 82)
و از قرآن، آنچه شفا و رحمت است براى مؤمنان نازل کردیم، و ستمگران را جز خسران نمى‏افزاید.
در جایى دیگر فرموده است:
(أ قل هو للذین آمنوا هدى و شفاء) (فصلت/ 44)
بگو: این (کتاب) براى کسانى که ایمان آورده‏اند هدایت و درمان است.
فرستنده قرآن که روان شناس‏ترین، و بلکه روان آفرین است، قرآن را کتاب شفا و سلامتى نامیده است. بنابراین نه تنها مى‏توانیم براى جست وجوى سلامتى نسخه قرآنى بخواهیم، بلکه تنها نسخه مطمئن همان نسخه قرآنى است.
انسان داراى فطرت الهى است. انسان‏هاى سالم به نداى فطرت خود گوش مى‏دهند و سعى نمى‏کنند نداى فطرت را خاموش و این قطب نماى کشتى شخصیت خویش را بى‏استفاده بگذارند.
انسان (موجودى رها) شده نیست. علاوه بر این که چراغ خرد را در اختیار دارد، جهت‏یابى به نام فطرت نیز در وجود او قرار داده شده است، انسان مى‏تواند با این جهت یاب به راه راست و به سوى مقصدش پیش برود و با چراغ خرد، راه را روشن کند. این فطرت الهى، جهت یابى است که در همه مردم وجود دارد (فطر الناس علیها)، ولى برخى ممکن است آن را مورد استفاده قرار ندهند، یا علائم دریافتى آن را جدى نگیرند، و در نتیجه مقصد اصلى حرکت خود را گم کنند.
این فطرت الهى در انسانها، از سویى هماهنگ با دین الهى است و از سویى با تمام هستى:
(فأقم وجهک للدین حنیفاً فطرت الله التى فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله ذلک الدین القیّم و لکنّ أکثر الناس لایعلمون) (روم/ 30)
پس روى خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتى است که خداوند، انسانها را بر آن آفریده؛ دگرگونى در آفرینش الهى نیست؛ این است آیین استوار، ولى بیش‏تر مردم نمى‏دانند!
کسى که روى خود را به سوى آیین حنیف الهى کند، خود را با تمام هستى هماهنگ خواهد دید، زیرا؛ (یسبّح لله ما فى السموات و ما فى الارض) (جمعه /1)
آنچه در آسمانها و زمین است همواره تسبیح خدا مى‏گویند.
علاوه بر این انسان در نفس خود (معیارى درونى) دارد، یا به تعبیرى دیگر (خود معیار) است، بدى و خوبى را درک و (حس) مى‏کند، زیرا (فجور) و تقواى نفس، به آن الهام شده است:
( و نفس و ما سوّاها. فألهمها فجورها و تقویها) (شمس/ 8 و7)
و قسم به (نفس) جان یا روان انسان و آن کسى که آن را متناسب آفریده و سپس فجور و تقوى (شر و خیرش) را به او الهام کرده است.
بنابراین انسان، محک و معیارى در درون خویش دارد، که صرف نظر از معیارهاى منطقى و استدلالى، مانند چراغ است، چیزى را (اثبات) نمى‏کند، روشن مى‏کند و نشان مى‏دهد، و نه صفحه‏اى سفید، و بى‏هیچ طرحى. شاید نظر مزلو درباره فطرت انسانهاى سالم بى‏شباهت به این نظر قرآنى نباشد.
بنابراین، اولین ویژگى انسان سالم این است که براى شنیدن نداى فطرت خود گوشى شنوا دارد، و طبیعى است که نشنیدن نداى فطرت، معلول بیمارى خطرناکى است که (کرى) ظاهرى و نشنیدن آوازه‏هاى بیرونى در برابر آن بیمارى بى‏اهمیت است. براى شنیدن، دیدن و فهمیدن آنچه فطرت مى‏گوید و نشان مى‏دهد و مى‏خواهد بفهماند، گوش، چشم و دل لازم است که در انسانهاى ناسالم این ابزار از کار افتاده‏اند:
(ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على أبصارهم غشاوة و لهم عذاب عظیم)
(بقره/ 7)
خدا بر دلها و گوشهاى آنان مهر نهاده و بر چشم‏هایشان پرده‏اى افکنده شده، و عذاب بزرگى در انتظار آنهاست.
انسان سالم، تشنه دانستن و فهمیدن
انسانهایى که داراى فطرت بیدار هستند، از وقتى که چشم بدین جهان باز مى‏کنند کنج کاوى بى‏صبرانه‏اى آنها را براى دانستن به حرکت در مى‏آورد، مانند کنج کاوى آغاز کودکى. حس نیاز به دانستن در آنها قوى است، اما فقط دانستن آنها را ارضا نمى‏کند، عطش شدیدترى آنها را به سوى فهمیدن مى‏راند، فهمیدن و نفوذ در ژرفاى حقایق. ممکن است در دانستن، بسیارى از انسانهاى عادى یا حتى ناسالم، با انسانهاى سالم مساوى باشند، اما تفاوت اساسى در فهم و درایت است؛ انسانهاى سالم آنچه را مى‏دانند تلاش مى‏کنند بفهمند و تا به فهم آن دست نیافته‏اند از پاى نمى‏نشینند. آنان ممکن است (احتمال)هاى فراوانى را در نظر بگیرند، با مشاهده شنیدن و در نهایت فهمیدن با تعقل و مراجعه به فطرت خود به ارزیابى مى‏پردازند و حق را از ناحق، خوب را از بد، روا را از ناروا تشخیص مى‏دهند، و در سایه چنین درکى حرکت به سوى مقصود را ادامه مى‏دهند.
براى اینان روییدن یک گیاه به همان اندازه شگفت آور است که گردش منظم خورشید و ماه و پرتوافشانى آنها، به نظر آنان جهان درون خودشان به بزرگى تمام کهکشانهاست و در هر دو جهان، گستره و ژرفاى بسیارى مى‏بینند که مى‏توان براى فهم آنها تلاش کرد. آنان در آفرینش آسمانها و زمین تفکر مى‏کنند تا بفهمند معناى آفرینش و کلید رمز این همه حرکت، نظم، نیرو، زیبایى و عظمت چیست؛ انسانهاى سالم سرانجام به درک حقیقت هستى، یعنى (معنى دارى) آفرینش و حیات پى مى‏برند آنان زمزمه سرود هستى را مى‏شنوند و ناگهان احساس مى‏کنند که با آنان هم نوا شده‏اند. آنان سرود و تسبیح خوانى آفرینش را مى‏شنوند و ناگهان از ژرفاى دل فریاد مى‏زنند پروردگارا! این همه را بیهوده نیافریده‏اى!
(الذین یذکرون الله قیاماً و قعوداً و على جنوبهم و یتفکّرون فى خلق السموات و الأرض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النار) (آل عمران/ 191)
آنان که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیده‏اند، یاد مى‏کنند؛ و در اسرار آفرینش آسمانها و زمین مى‏اندیشند؛ (و مى‏گویند:) بار الها! اینها را بیهوده نیافریده‏اى! منزّهى تو! ما را از عذاب آتش نگهدار!
در این آیه (بلکه دراین فراز آیات 189 تا 195) حالت تفکر، کنج کاوى و نتیجه نهایى تفکر انسانهاى سالم مشخص شده است، که در همه هستى آیات الهى را مى‏بینند و سرانجام به شناخت کلید رمز جهان هستى پى مى‏برند.
نمونه‏اى از عالى‏ترین تصویر جست‏وجو براى دانستن و فهمیدن در داستان حضرت ابراهیم(ع) آن گاه که ماه و ستارگان و خورشید را مى‏بیند، و یا آنجا که چگونگى زنده شدن مردگان را جست‏وجو مى‏کند و فرمان در هم آمیختن چهار پرنده را دریافت مى‏کند آمده است، و قرآن که ابراهیم(ع) را الگوى انسانهاى شایسته، سالم و داراى قلب سلیم معرفى مى‏کند، این جست و جوها را به عنوان امتیازات آن حضرت بر مى‏شمارد.
مهم‏ترین مسأله او فهم نظام و سازمان هستى است.
مهم‏ترین (مسأله‏اى که انسانهاى سالم مى‏خواهند به حل آن نائل شوند، فهم سازمان هستى، شناخت هستى آفرین، و جایگاهى است که از آن آمده‏اند و آنجایى که به سوى آن خواهند رفت. آیات قرآن دراین باره بسیار سخن گفته است. از نمونه‏هاى عالى آن داستان حضرت ابراهیم(ع) است.
درفرازى دیگر از آیات قرآن (آل عمران آیات 190 تا 195) نیز که پیش از این نقل شد، تفکر در نظام هستى و معنى دارى آن و رسیدن به معناى هستى و ایمان به هستى آفرین، ویژگى مهم انسانهایى قلمداد شده که مى‏خواهند بدانند ازکجا آمده‏اند، چرا، و به کجا مى‏روند، و چرا؟ و این همه با تدبیر کیست؟ تاآنجا که با این اندیشه، ناگهان پرده‏ها از جلو چشمان آنها کنار مى‏رود و فریاد مى‏زنند: (ربّنا ما خلقت هذا باطلاً)!
بلافاصله، با حل اولین مسأله، یعنى ایمان به هستى آفرین، آغاز و پایان راه خود را نیز در مى‏یابند: (انک من تدخل النار فقد أخزیته‏أ) و بدین‏سان مسأله مبدأ و معادشان با تفکر در قدم اول، ایمان در گام دوم، استمداد از خداوند در گام سوم و امداد الهى در گام چهارم حل مى‏شود.
آنان زیرتأثیر محیط و افکار کلیشه‏اى و تقلیدى قرار نمى‏گیرند، و خودشان را شایسته اندیشه و مسؤول عمل و انتخاب خویش مى‏دانند.
قرآن کریم انسان را موجود با کرامتى مى‏داند که مسؤولیت انتخاب خویش را خود بر عهده دارد، هیچ کس مسؤول انتخاب و عمل دیگران نیست، قرآن خاطر نشان مى‏سازد که رهبران ضلال نیز در قیامت خود را در پذیرش گمراهى و انحراف پیروان خود شریک نمى‏دانند و حتى شیطان نیز از انسانهاى سیاه کار برائت مى‏جوید، و گناه هیچ کس را کسى دیگر به عهده نمى‏گیرد (و لاتزر وازرة وزر اخرى) و نه تنها دشمنان و گمراه کنندگان، که حتى پدر ومادر و برادر و فرزندان نیز که از نظر نسبت و علاقه نزدیک‏ترین کسان به انسان هستند، در هنگام حسابرسى و کیفر او را تنها مى‏گذارند و از او مى‏گریزند.
(یوم یفرّ المرء من اخیه. و امّه و ابیه. و صاحبته و بنیه. لکلّ امرئ منهم یومئذ شأن یغنیه) (عبس/ 34 تا 37)
روزى که آدمى‏از برادرش، و از مادر و پدرش، و از همسر و پسرانش مى‏گریزد. در آن روز، هر کسى از آنان را کارى است که او را به خود مشغول مى‏دارد.
اینها همه براى آن است که به انسان هشدار دهد: براى انسان بودن و سلامت فکر و روان خویش خودت باید تصمیم بگیرى و مسؤول کیفر و پاداش کارهایت در حین حسابرسى نیز خود تو هستى.
در الگوهایى هم که معرفى مى‏کند، ایستادن در مقابل جهالت را حتى اگر در برابر پدر و نزدیکان باشد مهم‏ترین ویژگى انسان سالم بر مى‏شمارد. در مورد (ابراهیم و همراهان او) که به عنوان اسوه معرفى شده‏اند، همین گونه رفتار را نشان مى‏دهد.
(لن تنفعکم أرحامکم و لا أولادکم یوم القیامة یفصل بینکم و الله بما تعملون بصیر. قدکانت لکم أسوة حسنة فى ابراهیم و الذین معه إذ قالوا لقومهم إنّا برءاؤ منکم و ممّا تعبدون من دون الله کفرنا بکم و بدا بیننا و بینکم العداوة و البغضاء أبداً حتى تؤمنوا بالله وحده) ممتحنه/4و 3)
روز قیامت نه خویشان شما و نه فرزندان‏تان هرگز به شما سود نمى‏رسانند. [ خدا ] میان‏تان جدایى مى‏افکند، و خدا به آنچه انجام مى‏دهید بیناست. براى شما در (عمل) ابراهیم و کسانى که با او هستند سرمشقى نیکوست، آن گاه که به قوم خود گفتند: (ما از شما و آنچه به جاى خدا مى‏پرستید بیزاریم. به شما کفر مى‏ورزیم و میان ما و شما دشمنى و کینه همیشگى پدیدار شده، تا وقتى که فقط به خدا ایمان آورید)
قرآن، تفکر تقلیدى، یا به تعبیر بهتر تقلید به جاى تفکر را مانع بزرگى در راه سلامت اندیشه و گردنه‏اى غیرقابل عبور در راه رسیدن به حق مى‏داند، یکى از ویژگیهاى زشت گروه‏هاى معارض با انبیا را نیز همین تقلید از پدران و مسؤولانه نیاندیشیدن آنان مى‏داند:
(قالوا یا صالح قد کنت فینا مرجوّاً قبل هذا أتنهینا أن نعبد ما یعبد آباءنا و إنّا لفى شکّ ممّا تدعونا الیه مریب ) (هود/ 62)
گفتند: اى صالح! به راستى تو پیش از این، در میان ما مایه امید بودى. آیا ما را از پرستش آنچه پدران‏مان مى‏پرستیدند باز مى‏دارى؟ و بى‏گمان، ما از آنچه تو ما را بدان مى‏خوانى سخت دچار تردید هستیم.
مسؤولیت انتخاب خویش را به گردن دیگران انداختن، چه به گردن رهبران گمراه، یا پدران و نزدیکان و یا محیط، در منطق قرآن زشت‏ترین کارى است که شخص ممکن است انجام بدهد.
خداوند حالت اسف‏انگیز کسانى را که خود نیاندیشده‏اند و به جاى انتخاب آگاهانه راه و روش زندگى خویش، کورکورانه از دیگران تقلید کرده‏اند، به تصویر کشیده است:
(روزى که چهره‏هاشان را در آتش زیر و رو مى‏کنند، مى‏گویند: اى کاش ما خدا را فرمان مى‏بردیم و پیامبر را اطاعت مى‏کردیم) (احزاب/ 66)
در چنین هنگامه دشوارى که کار از کار گذشته است، آنان گناه انتخاب نکردن راه و روش صحیح در زندگى و برنگزیدن جهان بینى درست را به گردن رهبران خود مى‏اندازند:
(و قالوا ربنا انا أطعنا سادتنا و کبرائنا فأضلونا السبیلا. ربنا آتهم ضعفین من العذاب و العنهم لعناً کبیراً) (احزاب/ 67و 68)
و مى‏گویند: پرودگارا، ما رؤسا و بزرگ‏تران خود را اطاعت کردیم و ما را از راه به در کردند، پروردگارا! آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان کن، لعنتى بزرگ.
و جالب اینجاست که آیه معروف (عرضه امانت) الهى، که به اختیار و مسؤولیت انسان تفسیر شده، درست سه آیه بعد از این آیات آمده است.
اما قرآن این منطق پوسیده را نمى‏پذیرد، وحتى به کسانى که در ضعف نگه داشته شده‏اند نیز هشدار مى‏دهد که مبادا از اندیشه و انتخاب مسؤولانه سرباز بزنند و به انتخاب یا انحراف دیگران سربگذارند.
(و قال الذین کفروا لن نؤمن بهذا القرآن و لا بالذى بین یدیه و لو ترى إذ الظالمون موقوفون عند ربهم یرجع بعضهم الى بعض القول یقول الذین استضعفوا للذین استکبروا لولا أنتم لکنّا مؤمنین. قال الذین استکبروا للذین استضعفوا أنحن صددناکم عن الهدى بعد إذ جائکم بل کنتم مجرمین. قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر اللیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر بالله و نجعل له انداداً و أسرّوا الندامة لما رأوا العذاب و جعلنا الأغلال فى اعناق الذین کفروا هل یجزون إلاّ ما کانوا یعملون)؟(سبأ/31و 33)
وکسانى که کافر شدند گفتند: نه به این قرآن و نه به آن (توراتى) که پیش از آن است هرگز ایمان نخواهیم آورد. و اى کاش بیدادگران را هنگامى‏که در پیشگاه پروردگارشان بازداشت شده‏اند مى‏دیدى [ که چگونه ] برخى از آنان با برخى گفت وگو مى‏کنند؛ کسانى که زیر دست بودند به کسانى که [ ریاست و ] برترى داشتند، مى‏گویند: اگر شما نبودید قطعاً ما مؤمن بودیم. کسانى که [ ریاست و ] برترى داشتند، مى‏گویند: اگر شما نبودید قطعاً ما مؤمن بودیم. کسانى که [ ریاست ] و برترى داشتند به کسانى که زیر دست بودند، مى‏گویند: مگر ما بودیم که شما را از هدایت پس از آن که به سوى شما آمد باز داشتیم؟ بلکه خودتان مجرم بودید. و کسانى که زیردست بودند به کسانى که [ ریاست و ] برترى داشتند مى‏گویند: بلکه نیرنگ شب و روز بود، آن گاه که ما را وادار مى‏کردید که به خدا کافر شویم و براى او همتایانى قرار دهیم. و هنگامى‏که عذاب را ببینند پشیمانى خود را آشکار کنند. و در گردنهاى کسانى که کافر شده‏اند غلها مى‏افکنیم؛ آیا جز به سزاى آنچه انجام مى‏دادند مى‏رسند؟
در این آیات، کیفر، مربوط به عمل خود اشخاص است، فقط انسانهاى جاهل و نادان، روش فکرى و زندگى خود را انتخاب نکرده و گناه آن را به گردن چرخش روزگار یا افسون رهبران گمراه مى‏پندارند که مسؤولیتى ندارند، اما قرآن با لحن معنى دارى مى‏پرسد: (آیا جز کیفر آنچه را که انجام مى‏دادند، مى‏بینند؟)
انسان سالم؛ مسؤولیت پذیر و پیشرو
انسان سالم مانند خاشاکى نیست که باد او را به هر کجا بخواهد ببرد، آنان انسانهایى مسؤولیت پذیرند. آنان نه تنها در مقابل کجروى،انحراف، جهالت و فساد سکوت نمى‏کنند و یا در جریان آن حل نمى‏شوند، بلکه در برابر حرکت جامعه و خانواده و نزدیکان خویش، خود را مسؤول مى‏دانند. آنان از این که دیگران در منجلاب فساد و بیراهه‏هاى سرگردانى به سوى نابودى درحرکت باشند رنج مى‏برند.
انسان سالم در منطق قرآن، کسى است که خود وخانواده خود را از شعله‏هاى سوزان نجات دهد.
(یا ایها الذین آمنوا قوا أنفسکم و أهلیکم ناراً وقودها الناس و الحجارة) (تحریم/ 6)
اى کسانى که ایمان آورده‏اید خودتان و کسان‏تان را از آتشى که سوخت آن مردم و سنگها هستند حفظ کنید
مهم‏ترین ویژگى انسانهاى سالم که از زیان و ناسلامتى رسته‏اند، بعد از ایمان، عمل صالح یعنى کار و رفتار شایسته ذکر شده و مهم ترین مصادیق عمل صالح نیز توصیه دیگران به حق و پایدارى (و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر)
انسانهاى سالم، از راه نیافتن دیگران چنان رنج مى‏برند که گاه خود را به زحمت مى‏اندازند، خداوند به پیامبر مى‏فرماید:
(لعلّک باخع نفسک ألاّ یکونوا مؤمنین) (شعراء/ 3)
شاید تو از (اندوه) این که (مشرکان) ایمان نمى‏آورند، جان خود را تباه سازى.
در آیه دیگر به آن حضرت یادآور مى‏شود که تو تنها وظیفه‏ات اشاره و رساندن پیام الهى است (و ما على الرسول الا البلاغ) (عنکبوت/ 18) و تو نمى‏توانى پیام روشن الهى را به مردگان و کران بشنوانى این مى‏رساند که پیامبر چقدر از جهالت و انحراف و بیمارى فکرى و روانى مردم زمان خود و آیندگان رنج مى‏برده است.
از سوى دیگر، انسانهاى سالم دوست دارند که پیشرو حرکت به سوى راه راست و سلامتى افراد و جامعه باشند. حضرت ابراهیم، این اسوه قرآنى، نه تنها در مقابل وظیفه امامت و رسالتى که خدا بر عهده او گذاشته شکرگزار است، بلکه براى فرزندان خویش چنین آرزویى دارد، آرزوى پیشوایى انسانهاى سالم و شایسته.
(و اذا ابتلى إبراهیم ربّه بکلمات فأتمّهنّ قال إنّى جاعلک للناس إماماً قال و من ذرّیّتى قال لاینال عهدى الظالمین) (بقره/ 124)
و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتى بیازمود، و وى آن همه را به انجام رسانید (خداوند به او) فرمود: من تو را پیشواى مردم قرار دادم. [ ابراهیم ] پرسید و از دودمانم چطور؟ فرمود: پیمان من به بیدادگران نمى‏رسد.
استوارى و پایدارى انسانهاى سالم
انسانهاى سالم، که راه و روش خود را نه با تقلید، بلکه با تفکر و بصیرت انتخاب کرده‏اند، به تدریج به ژرفاى بیش‏ترى در اقیانوس حقایق راه مى‏یابند، و گستره بیش‏ترى فرا روى آنان قرار مى‏گیرد. به همین دلیل آنان به سرچشمه هاى یقینى دست مى‏یابند و این سبب مى‏شود که بر عقیده و راه روش زندگى خویش استوار بمانند. آنان از این که اکثریت مردم (لایعقلون) ، (لایعلمون) ، (لایتفکرون) وأ هستند، و نه تنها آنان را که در اقلیت هستند مورد تمسخر و استهزاء قرار مى‏دهند، بلکه به شدت علیه آنان موضع گیرى مى‏کنند و شکنجه و آزارشان مى‏دهند، هراسى ندارند. همچنان استوار مى‏مانند و در برابر مخالفت‏ها و موانع سرخم نمى‏کنند، در این حال از خداوند نیز استمداد مى‏کنند تا بتوانند همچنان پایدار و استوار بمانند.
خداوند در داستان حضرت موسى، وقتى از راهیابى جادوگران به حق سخن مى‏گوید، که سبب ایمان آنها شد، از پایدارى آنان نیز یاد مى‏کند. فرعون آنها را تهدید کرد، اما آنان نه تنها موضع خود را عوض نکردند و جا خالى نکردند، بلکه مردانه پاى دریافت خود از حقیقت، و جهان بینى درستى که به آن دست یافته بودند، ایستادند:
(قالوا إنّا الى ربّنا منقلبون. و ما تنقم منّا إلا أن آمنّا ب‏آیات ربنا لما جاءتنا ربنا أفرغ علینا صبراً و توفّنا مسلمین) (اعراف/ 126)
(جادوگران فرعون که با دیدن اعجاز حضرت موسى ایمان آورده بودند در مقابل تهدید او) گفتند: ما به سوى پروردگارمان باز خواهیم گشت. و تو ما را به کیفر نمى‏رسانى جز براى این که ما به (معجزات موسى ) آیات پروردگارمان وقتى براى ما آمد ایمان آوردیم. پروردگارا! بر ما شکیبایى فرو ریز و ما را مسلمان بمیران.
در داستان مبارزه طالوت و جالوت نیز خداوند از زبان مؤمنان مخلصى که براى مبارزه آماده شده بودند نقل مى‏کند که:
(و لما برزوا لجالوت وجنوده قالوا ربنا أفرغ علینا صبرا و ثبّت أقدامنا و انصرنا على القوم الکافرین) (بقره/ 250)
و هنگامى‏که (مؤمنان) با جالوت و سپاهیانش رو به رو شدند، گفتند: پروردگارا!، بر [ دلهاى ] ما شکیبایى فرو ریز، وگامهاى ما را استوار دار، و ما را بر گروه کافران پیروز فرما.
کسانى که در راه جهان بینى توحیدى پایدارى کنند به روشن بینى ویژه‏اى مى‏رسند که در آن حالت دیگر (بیم) و (اندوه) دست از سر آنان برمى‏دارد، آنان با دیدن دست امداد الهى دیگر از کسى و چیزى ترس به دل راه نمى‏دهند و هیچ چیزى نیز در این راه آنان را اندوهگین نخواهد کرد:
(ان الذین قالوا ربّنا الله ثم استقاموا فلاخوف علیهم و لاهم یحزنون) (احقاف/ 46)
به تحقیق کسانى که گفتند: (پروردگار ما خداست) سپس ایستادگى کردند، بیمى بر آنان نیست و غمگین نخواهند شد.
البته در منطق قرآن، بشارت اساسى مربوط به جهان آخرت است، و به دنبال این آیات مژده بهشت جاودان به آنان داده خواهد شد، اما اثر روحى و روانى چنین حالتى نیز مورد توجه است، رهایى از (ترس) و (اندوه).
در آیتى دیگر تفکیک نتایج هر دو جهانى استقامت در راه اعتقاد درست، که در منطق قرآنى همان اعتقاد توحیدى است، بیان شده است:
(ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزّل علیهم الملائکة الاتخافوا و لاتحزنوا و أبشروا بالجنة التى کنتم توعدون. نحن أولیاءکم فى الحیوة الدنیا و فى الآخرة و لکم فیها ما تشتهى أنفسکم و لکم فیها ما تدّعون) (فصلت/ 31و 30)
در حقیقت، کسانى که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگى کردند، فرشتگان بر آنان فرو مى‏آیند و مى‏گویند: هان، بیم مدارید و غمین مباشید، و به بهشتى که وعده یافته بودید شاد باشید، در زندگى دنیا و در آخرت دوستان تان ماییم، و هر چه دلهایتان بخواهد در [ بهشت ] براى شماست، و هر چه خواستار باشید در آنجا خواهید داشت
شما قیاس کنید این نوع زندگى را با زندگى کسى که نه تنها خود، بلکه جهان و انسان را به خود وانهاده مى‏داند، و به خصوص درباره انسان مى‏پندارد که موجودى است رها شده، و هیچ چیزى ندارد که بر آن تکیه کند، و پایان زندگى را در همین مرگ دنیوى مى‏داند، عوامل بسیارى براى ترس او وجود خواهد داشت، ترس از مرگ هیچ گاه او را آرام نخواهد گذاشت، مگر این که به فکر چیزى دیگر خود را (مشغول) کند، یا به عوامل تخدیرى و سکرآور پناه ببرد و ترس از مرگ، ترس از بیمارى بى‏درمان به فشار روحى شدیدى بینجامد.
بنابراین، نتیجه پایدارى و استوارى در راه جهان بینى الهى، که همان یافتن کلید رمز جهان هستى است صرف نظر از نتیجه اصلى، رستگارى و نعمات جاودان، آرامش روحى و روانى در دنیا و یافتن تکیه گاهى در خور اطمینان و رهایى از هر گونه (بیم) و (اندوه) در این جهان نیز خواهد بود، درست همان مشکل بزرگى که انسان امروز را به پرتگاه نابودى نزدیک کرده است. فشارهاى روحى و روانى، انسانهاى بریده از مذهب را در عین رفاه و داشتن امکانات رفاهى فراوان و مستمر، به موجوداتى قابل ترحم تبدیل کرده است.
براى چنین انسانهاى سالم حتى مرگ نیز نگران کننده و دلهره‏آور نخواهد بود، زیرا آن نیز مرحله‏اى دیگر از زندگى است، و بازگشت به سوى آفریدگار: (انا لله و انا الیه راجعون) در مقابل اینان کسانى هستند که به تعبیر قرآن مذبذب هستند، و پایگاه فکر و اعتقادى محکمى ندارد، و یا آنان که بعد از رسیدن به حق به انحراف مى‏گرایند و به جاهلیت بر مى‏گردند.
انسان سالم از ضعف انسان آگاهى دارد، اشتباه و لغزش او را بیدار مى‏کند، اما ناامید، هرگز!
انسان سالم مى‏داند که (خلق الانسان ضعیفاً) و این یعنى امکان لغزش و اشتباه.
این یکى از اساسى‏ترین عناصر جهان بینى قرآنى درباره انسان است: ضعف در خلقت و امکان لغزش، فرق مؤمنان و متقیان با غیر آنان در این است که آنان از شرک و گناهان کبیره دورى مى‏کنند، و هرگاه لغزشى از آنها سربزند، که بیش‏تر لغزشهاى کوچک است، بى درنگ درصدد جبران آن بر مى‏آیند.
جبران خطا بدون ناامیدى، و خود را به دست یأس و قنوط نسپردن، ویژگى مهم انسانهاى سالم قرآنى است، و در مقابل، اصرار بر خطا، تلاش نکردن براى جبران خطاها، بازنگشتن به مسیر درست، ناامیدى، یأس و قنوط از ویژگیهاى منافقان، کفار و دیگر انسانهاى ناسالم است.
(و لئن أذقنا الانسان منا رحمة ثم نزعناها منه إنّه لیؤس کفور. و لئن أذقناه نعماء بعد ضرّاء مسّته لیقولنّ ذهب السیئات عنّى انّه لفرح فخور. إلا الذین صبروا و عملوا الصالحات أولئک لهم مغفرة و أجر کبیر) (هود/ 11و 9)
و اگر از جانب خویش نعمتى به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود! و اگر بعد از شدت و رنجى که به او رسیده نعمتهایى به او بچشانیم، مى‏گوید: مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت! و غرق شادى و غفلت و فخرفروشى مى‏شود مگر آنها که (در سایه ایمان راستین) صبر و استقامت ورزیدند و کارهاى شایسته انجام دادند؛ که براى آنها، آمرزش و اجر بزرگى است!
این انسان با دیدن نعمتى چنان خوشحال و مغرور شود که دیگران را کوچک بشمارد و بر آنان فخر بفروشد و روزهاى سخت خود را فراموش کند، یا این که شخصى بادیدن مشکلات و سختى‏ها چنان خود را ببازد که جهان در نظرش تیره و تار شود و هیچ نور امیدى افق چشم او را روشن نکند، نشانه ناهماهنگى شخص با سازمان هستى و درک نکردن مسایل بزرگ ترى است که درک آنهاانسان را در معصیت و خوشحالى در حال اعتدال نگه مى‏دارد. به همین دلیل مؤمنان شایسته کار که صبر و استقامت جوهره شخصیت آنها را از زنگارهاى گذرا پاکیزه کرده از چنین حالتهایى به دورند.
در آیات 14 و 15 سوره مبارکه فجر حال کسانى به تصویر کشیده شده که وقتى به تعبیر قرآن (مبتلا) به نعمت مى‏کند و آن را اکرام مى‏کند و مورد نعمت قرار مى‏دهد، سربالا مى‏گیرند که: (ربى اکرمن) (پروردگارم مرا گرامى داشته). اما تا پاى آزمایش پیش مى‏آید و روزنه روزى آنان تنگ تر مى‏شود فریادشان بلند مى‏شود که: (ربى أهانن)! (پروردگارم مرا خوار کرده است). و اینان آنهایى هستند که به مسایل اجتماعى و پیرامون خود توجه ندارند، مال یتیم را مى‏خورند و سخت به مال اندوزى همت گمارده‏اند در مقابل آنان از دارندگان (نفس مطمئنة) سخن مى‏گوید که به هر بادى نمى‏لرزند و همواره از خداوند راضى هستند و خداوند از آنان راضى است.
به هر حال، اگر کسى دچار سختى شد، یا لغزشى از او سرزد، اگر انسان سالمى‏باشد (تسلیم یأس و قنوط) نمى‏شود.
(ثم إنّ ربّک للذین عملوا السوء بجهالة ثم تابوا من بعد ذلک و أصلحوا إنّ ربّک من بعدها لغفور رحیم) (نحل/119)
اما پروردگارت نسبت به آنها که از روى جهالت بدى کرده‏اند، سپس توبه کرده و در مقام جبران برآمده‏اند، پروردگارت بعد از آن آمرزنده و مهربان است.
و از زبان حضرت یعقوب(ع) که یوسف عزیزش را گم کرده بود، اما همچنان امیدوار یافتن او بود و یا در مورد بشارت فرزند که به حضرت ابراهیم(ع) دادند، سخنانى امیدوارانه از ایشان نقل مى‏کند.
بدین‏سان، امید در امور مربوط به زندگى این جهان و آن جهان از ویژگیهاى انسانهاى سالم است و این یعنى استوارى و پایدارى شخصیت سالم در برابر خوشحالى و سختى. به همین دلیل آنان کسانى نیستند که تنها در هنگام سختى به یاد خدا و عبادت او باشند بلکه در هنگام نعمات نیز در حال خشوع و عبودیت هستند، بر خلاف انسانهاى ضعیف و ناسالم.
قرآن در آیات بسیارى، تضرع، دعا و روى آوردن به خدا در هنگام بیم و اضطرار و دشوارى، و روى گرداندن از او را در هنگام خوشى و رفاه، به شدت تقبیح مى‏کند و حتى گاه لحنى طنزآلود دارد و چنان برخوردى را خنده آور تلقى مى‏کند.
البته نفس تضرع درحال شدت نه تنها بد نیست، بلکه یکى از فلسفه هاى امتحان الهى است (انعام/ 42)
به شرط این که حالت توجه پس از رهایى از شدت فراموش نشود، اما آن گاه که شخص پس از رهایى از مشکلات به یکباره همه چیز را فراموش مى‏کند و خدا از یادش مى‏رود و (غفلت) تمام وجود او را فرا مى‏گیرد، زشتى آشکار مى‏شود و این یعنى ناسلامتى روانى و شخصیتى.
انسانهاى سالم، در اقلیت
اکثریت مردم از دیدگاه قرآن، کفور، نابخرد، بى‏ایمان در یک سخن ناسالم‏اند، فقط اقلیتى ازمردمان مى‏توانند با روشن نگه داشتن چراغ خرد خویش، راه درست را انتخاب کنند و در مسیر صحیح گام بگذارند، و آن سان که شایسته است نیروهاى جسمى‏و فکرى خویش را به کار گیرند. بنابراین، متفکران، اولوا الالباب، دارندگان بصیرت و انسانهاى شکرگزار که چشم بینا، گوش شنوا و قلبى سالم داشته باشند، و در این مسیر راه سلامتى حرکت و پایدارى کنند اندک هستند، اما اقلیت بودن خودشان و کثرت ناسالمان، آنها را به تردید و دو دلى نمى‏کشاند و سبب عقب نشینى آنان در برابر روش و فرهنگ عامه مردم نمى‏شود.
انسان سالم همان گونه که درباره جهان بیرون به اندیشه، مشاهده، ارزیابى، تفکر و نتیجه‏گیرى مى‏پردازد، در مورد شناخت خود و نفس و روان خویش نیز با جدیت ومداومت تلاش مى‏کند و اگر لازم باشد در نفس خود تغییر مى‏دهد.
(انّ الله لایغیّر ما بقوم حتى یغیّروا ما بأنفسهم) (رعد/11)
(و ذلک بأنّ الله لم یک مغیّراً نعمة أنعمها على قوم حتى یغیّروا ما بأنفسهم) (انفال/ 53)
انسان سالم به جایى مى‏رسد که مى‏تواند از بالا به مسایل نگاه کند، نگاه کلى نگرى که هر چیزى را در ساختار کلى آن مى‏بیند و جایگاه وظیفه او را درک مى‏کند، او در گرداب مسایل کوچک غرق نمى‏شود، نه این که آنها را جدى نگیرد، بلکه از آن جهت که جزئى بودن آنها را در کلیت هستى درک مى‏کند. با این دید است که مصیبت ها و دشواریها و حتى مرگ، مسایلى جزئى، کوچک و حل شده به نظر مى‏رسند، و انسانهاى سالم در سراء و ضراء و حین البأس مقاوم و پایدارند.
روحیه برابرى و برادرى
درحیات اجتماعى نیز انسان سالم خود را عضوى از پیکر اجتماع مى‏داند و به دیگران با دیدى عطوفانه و برادرانه نگاه مى‏کند و دیگر انسانها را خواهران و برادران خود مى‏داند. آیات فراوانى در این زمینه هست از جمله:
(انّما المؤمنون اخوة) (حجرات/ 10)
انسانهاى سالم قرآنى کسانى هستند که (یؤثرون على انفسهم و لوکان بهم خصاصة) (حشر/ 9) و این بسیار طبیعى است که (برادران) در یک خانواده یا در مقیاس بزرگ‏تر، جامعه سالم قرآنى خود را سهیم درد و رنج و مسؤول برآورده سازى نیازهاى جامعه بدانند و حتى فراتر از آن عمل کنند، یعنى تا ایثار و مواسات.
آنان تبلور عقیده و تفکرى هستند که دارند، و بین رفتار و گفتار آنان دوگانگى وجود ندارد، زیرا دوگانگى در گفتار و رفتار نشان دهنده دوگانگى شخصیت انسانهاست، در حالى که انسانهاى سالم به وحدت شخصیت رسیده‏اند.
قرآن، انسانهاى ناسالم را، که حقیقت را حتى درک هم مى‏کنند اما فقط براى دیگران خوب مى‏دانند، دیگران را به کار نیک دعوت مى‏کنند و خود به آنچه مى‏گویند پایبند نیستند، به شدت توبیخ مى‏کند:
(یا ایها الذین آمنوا لم تقولون مالاتفعلون. کبر مقتاً عند الله أن تقولوا ما لاتفعلون) (صف/2 و3)
انسانهاى سالم سرانجام به درک خویش مى‏رسند. درک خود ازجمله نیازمند درک مقام (خلیفة اللهى) انسان است. این درک او را وا مى‏دارد که تمام استعدادهاى الهى خویش را شکوفا کند، خلاقیت، زیبایى و نکویى و این یعنى نخستین حلقه کمال.
البته مراحل پیشین نیز هر یک پله اى براى رسیدن به بام کمال است، اما پس از یافتن کلید رمز جهان هستى، شناخت و اعتقاد به جهان آفرین، شخص تلاش مى‏کند خود را آن گونه که شایسته است بسازد، خدا گونه شود؛ خواستار پاکیها و زیبایى‏ها. و سرانجام نزدیک شدن به آن کمال و زیبایى و نیکویى مطلق. این تلاش آگاهانه (مرحله ایمان پس از مرحله اسلام (حجرات/14) ) پاى گذاشتن بر اولین پله کمال است.
به همین دلیل است که انسانهاى سالم قرآنى تلاش مى‏کنند سلامتى خود را حفظ کرده و خود را به مرحله کمال برسانند، تا جایى که اسوه و الگو و پیشواى انسانهاى سالم قرار گیرند، و نه تنها خود که براى ذریه خود نیز این آرزو را دارند. (بقره/ 124)
آنچه گذشت، برخى از ویژگیهاى فکرى، اعتقادى، ارزشى و عملى انسانهاى سالم است که علاوه بر رهنمون شدن شخص و جامعه انسانى به سوى رستگارى، آثار ارزشمند روانى و اجتماعى نیز دارد سکینه، اطمینان و مفاهیمى از این دست که نشان دهنده آرامش و تعادل شخصیت است وحیات طیبه که در برابر (معیشت ضنک) قابل توجه است. (معیشة ضنکاً) نتیجه روى گردانى از خداست، که اثر دنیوى آن، این است و اثر اخروى آن نیز کیفر سخت الهى.
پاورقى :
[1]. مایلى، تحول و پدیدآیى شخصیت، ترجمه دکترمحمود منصور، انتشارات دانشگاه تهران، 1373، صفحه سه (ازمقدمه مترجم).
[2]. مایلى، تحول و پدیدآیى شخصیت، ترجمه دکترمحمود منصور، انتشارات دانشگاه تهران، 1373، صفحه سه (ازمقدمه مترجم).
[3]. همان / 1.
[4]. همان / 1.
[5]. اریک فروم، انسان براى خویشتن، ترجمه اکبر تبریزى، 66.
[6]. اریک فروم، انسان براى خویشتن، ترجمه اکبر تبریزى، 66.
[7]. همان / 68و 67.
[8]. همان / 68.
[9]. گوردون آلپورت، رشد شخصیت، فاطمه افتخارى، کتابهاى سیمرغ، تهران 1352 ، 92 96 (با اختصار).
[10]. همان/ 94.
[11]. هنریک میزیاک، ویرجینا استاوت سکستون، تاریخچه و مکاتب روان شناسى، احمد رضوانى، معاونت فرهنگى آستان قدس رضوى، مشهد، 1371، 502.
[12]. شهید مطهرى، مقدمه اى بر جهان بینى اسلامى(انسان در قرآن) دفترانتشارات اسلامى(از جلد 1 تا جلد 4) صفحه 293.
[13]. روان شناسى کمال، مقدمه.

کتاب پاسخ های برگزیده ویژه ماه رمضان از سوی واحد پاسخ به سوالات دینی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شد.
دومین مجموعه سؤالات و پاسخ‌های دینی ، با تلاش و کوشش محققان این واحد و با همکاری معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی تدوین و برای استفاده محققان و مبلغان چاپ و مننشر گردیده است.
از ان جایی که این مجموعه براساس پرسش‌های رسیده به گروه‌های تخصصی مرکز جمع آوری شده، در بردارنده موضوعاتی متنوع است که در پنج فصل قرآن و حدیث، کلام و عقاید، اخلاق و تربیت، تاریخ و سیره و فقه سامان داده شده است.
کتاب حاضر با هدف پشتیبانی و حمایت علمی از مبلغان محترم در ماه مبارک رمضان تدوین گردیده و در عین حال سعی شده است به نیاز مخاطبان و عموم پرسشگران جامعه و به خصوص سؤالات و شبهات نسل جوان نیز توجه شود.
کتاب پاسخ های برگزیده با عنایت به فراوانی سؤالات رسیده و نیز با توجه به اهمیت و اساسی‌ بودن پرسش و پاسخ ها انتخاب و با انجام اصلاحات و غنی سازی، تکمیل و جهت نشر آماده گردیده است.
پاسخ های برگزیده ویژه ماه رمضان در 264 صفحه در 10100 نسخه چاپ و منتشر شده و در اختیار مبلغان اعزامی از سوی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم قرار گرفته است.
متن کامل کتاب را در بخش کتابخانه مطالعه کنید.

‏على ربانى گلپایگانى
در نوشتار پیشین دیدگاه استاد مطهرى را درباره معنا و مبناى تجدد در علم کلام بررسى نمودیم. معناى تجدد در علم کلام با توجه به حوزه‏هاى تحول و تجدد در این علم روشن مى‏شود که عبارتند از: مسایل، شبهات، دلایل، و روشهاى بحث و گفتگو. و مبانى و علل تحول و تجدد در علم کلام را امور مختلف ایجابى و سلبى، در زمینه‏هاى علوم، فلسفه، معرفت‏شناسى، جهان بینى ، تفسیر و برداشت‏هاى نادرست از آموزه‏هاى دینى، و مقتضیات زمان تشکیل مى‏دهد. در این نوشتار دیدگاه دیگرى را که برخى از صاحب نظران درباره معنا و مبناى کلام جدید مطرح کرده‏اند، نقل و بررسى خواهیم کرد. ایشان نخست رسالتهاى علم کلام را با ویژگى‏هاى کلام سنتى بیان کرده‏اند، آنگاه به تبیین ویژگى بشر جدید و کلام جدید پرداخته‏اند. و اینک تفصیل این اجمال:
الف: رسالتهاى علم کلام
براى علم کلام اسلامى سه وظیفه بیان شده است:
1. تعیین و تبیین اصول اعتقادى: نخستین وظیفه کلام اسلامى مشخص نمودن و بیان کردن اصول اعتقادى وایمانى اسلام بوده است. این نیاز زمانى پیدا شد که مسلمانان با دین‏ها و فلسفه‏هاى بیگانه روبرو شدند. در این گونه رویارویى‏ها همواره نیاز به یک مرزبندى پیدا مى‏شود و پیروان یک دین وادار مى‏شوند به صورت دقیق اصول اعتقادى خود را مرزبندى کنند... در این مرزبندى یک بار گفته مى‏شود که در این دین معین چه هست و یک بار گفته مى‏شود که در این دین معین چه نیست. نیاز به این مرزبندى معمولا وقتى پیدا مى‏شود که ضرورت‏ها ایجاب کند ایمان بسیط به «عقیده‏» تبدیل شود.
در آغاز پیدایش ادیان وحیانى فقط ایمان به وجود مى‏آید. در این مرحله مؤمنان ایمان خود را به صورت یک سلسله اصول اعتقادى معین بیان نمى‏کنند...در این مرحله، فاصله گرفتن از موضوع ایمان واندیشیدن به آن موضوع معنا ندارد، سالها مى‏گذرد تا سیطره ایمان که همه وجود مؤمنان را فرا گرفته، ضعیف مى‏شود ، آنگاه مجالى پیدا مى‏شود تا مؤمنان به موضوع ایمانشان بیاندیشند. در این مرحله، ایمانیات به صورت اصول عقاید تدوین مى‏شود وسخن از عقیده به میان مى‏آید و این پرسش به میان مى‏آید که به چه چیز عقیده دارم.
وقتى در میان مسلمانان این مرحله فرا رسید، تدوین عقاید اسلامى شروع شد و این تدوین در آغاز مختصر و مجمل بود، جریان تدوین اصول عقاید به تدریج در میان مسلمانان پیش رفت و مرزبندى درونى و بیرونى (اثبات و نفى) در داخل تفکر دینى اسلامى نیز به جریان افتاد و سرانجام اصول اعتقادى معینى با تعریف‏ها و مرزهاى معین، ارکان دین اسلام شناخته شد. (1)
تحقیق و نقد
حاصل مطالب یاد شده این است که:
الف: مشخص کردن و مرزبندى عقاید اسلامى در آغاز پیدایش اسلام انجام نگرفته است. این کار به تدریج صورت گرفته و مربوط به دورانى است که دانش کلام در بین مسلمانان روج یافت (قرن دوم هجرى) .
ب: یکى از عوامل پیدایش این نیاز برخورد پیروان اسلام با ادیان و فلسفه‏هاى دیگر بوده است. اگر چه صاحب نظریه وجه آن را بیان نکرده است، ولى مى‏توان در توضیح آن چنین گفت : در این تلاقى‏ها عقاید بیگانه وارد حوزه تفکر اسلامى شده، عقایدى که در مواردى با عقاید اسلامى مخالفت داشته، و منشا طرح بحثها و گفتگوهایى در زمینه عقاید دینى شده است. بدین جهت علماى اسلامى بر آن شدند که تا مرز عقاید اسلامى را از عقاید بیگانه مشخص نمایند.
ج: یکى دیگر از علل چنین نیازى، ضعیف شدن ایمان دینى مسلمانان بوده است. آنان در آغاز چنان شیفته و شیداى پیامهاى آسمانى اسلام بودند که مجال اندیشیدن در موضوع عقاید خود را نمى‏یافتند، ولى به مرور زمان ایمان آنان فرو کاست، و به خود آمدند، و درباره موضوع ایمان خویش به تفکر پرداختند و از این جا بود که به مشخص نمودن مرزهاى اعتقادى خویش برانگیخته شدند.
در نقد مطالب یاد شده یادآور مى‏شویم:
1. این مطلب که تدوین رساله‏هاى اعتقادى زمانى آغاز شد که علم کلام اسلامى شکل رسمى به خود گرفت، سخن استوارى است. ولى باید توجه داشت که این رساله‏ها در حقیقت تدوین و تنظیم همان عقایدى بود که در آیات قرآن واحادیث اسلامى مطرح شده بود. که مواردى به صورت نص و صریح، و مواردى نیز از ظواهر آیات و وروایات برگرفته شده بود، بدین جهت در قسم اخیر به دلیل برداشتهاى مختلف، موارد اختلاف نیز یافت مى‏شود. معناى این سخن این است که مرزبندى عقاید اسلامى در قرآن واحادیث و در نتیجه از آغاز، انجام گرفته بود، هر چند نه به صورت یک کتاب یا رساله جامع اعتقادى.
در برخى از آیات قرآن درباره موضوعات یا متعلقات ایمان به روشنى سخن گفته شده است. چنان که مى‏فرماید:
«آمن الرسول بما انزل الیه من ربه‏والمؤمنون کل آمن بالله وملائکته وکتبه ورسله لا نفرق بین احد من رسله...» . (2) گذشته از این گونه آیات که مربوط به جانب اثبات مرزبندى عقاید است، بسیارى از آیات به جانب نفى آن پرداخته، و عقاید مشرکان، بت پرستان، و اهل کتاب را که در جزیرة العرب مطرح بود نقل ونقد کرده است، در احادیث اسلامى نیز هم در احادیث نبوى و هم در احادیث ائمه اهل بیت علیهم السلام این گونه مرزبندى‏ها فراوان یافت مى‏شود، مطالعه کتاب احتجاج طبرسى مى‏تواند گواه درستى این مدعا باشد.
همان‏گونه که پیش از این اشاره شد، رساله‏هاى اعتقادى که در آغاز تدوین گردید نیز گردآورى منظم همان عقایدى بود که در قرآن و احادیث اسلامى بیان شده بود، واین کارها نیز معمولا توسط محدثان انجام شده است، مانند رساله عقاید احمد بن حنبل (متوفاى 240ه) که عقاید اهل سنت را گردآورى نموده، و رساله اعتقادات شیخ صدوق (متوفاى 381ه) که عقاید شیعه را مدون نموده است.
صاحب نظریه در پاسخ به این اشکال گفته است: مقصود وى از مرزبندى عقاید، صرفا نقل آنها نبوده، بلکه تفسیر و تبیین آنها بوده است، زیرا معنا گذارى عقاید و تفسیر آنها است که مرز عقاید را در ادیان و مذاهب مختلف روشن مى‏گند، و نه بیان ساده آنها. مثلا تفسیر ویژه‏اى که از توحید اسلامى شده است، آن را از توحید در آیین‏هاى یهود و مسیحیت ممتاز کرده است. و این کار توسط متکلمان و در زمانهاى بعد انجام گرفته است، نه در آغاز. (3) یادآور مى‏شویم رجوع به آیات و روایات این حقیقت را روشن خواهد کرد که معنا گذارى و تفسیر عقاید نیز در متون وحیانى اسلام انجام گرفته است، و متکلمان اسلامى در بحثهاى کلامى خویش، از این مرزبندى‏ها سود جسته‏اند، اگر چه در مواردى برداشتهاى متفاوتى داشته‏اند. قرآن کریم نخستین مصدر وحیانى در اسلام است که توحید را تفسر کرده و عقاید مخالف با آن را به نقد کشیده است. این کار پس از قرآن توسط پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در بحثهاى کلامى که به صورتهاى مختلف آموزش عقاید دینى، پرسش و پاسخ و مناظره با مخالفان داشته است، انجام گرفته است. آنگاه على علیه السلام و دیگر امام معصوم علیهم السلام به این بحثها پرداخته‏اند. نهج البلاغه و دیگر جوامع روایى شیعه شاهد صدق این مدعا است. در نخستین خطبه نهج البلاغه درباره خداشناسى و توحید مطالب بلندى مطرح شده است که پیوسته مورد توجه واستناد فلاسفه و متکلمان بزرگ اسلامى بوده است. بنابراین مرزبندى محتوایى و معنایى هم در قرآن و احادیث اسلامى انجام گرفته است، هر چند متکلمان اسلامى نیز در این باره به کوششهاى ارجمندى دست زده و متناسب با نیازهاى عصر خویش بحثهایى را پى افکنده‏اند.
2.اگر تلاقى فرهنگ‏ها و عقاید دینى وآراء فلسفى را از جمله عوامل احساس نیاز به مرزبندى عقاید بدانیم، این عامل درباره اسلام در عصر رسالت وجود داشت، و اندکى پس از آن، بسط و گسترش یافت. در عصر رسالت، مسلمانان با عقاید بت پرستان، و اهل کتاب برخورد داشتند، وپس از گسترش جغرافیاى اسلام در سایه فتوحات اسلامى، با عقاید مذاهب دیگر وآراء فلسفى نیز آشنا شدند، و در نتیجه چنین نیازى در همان روزهاى نخست احساس شد، و چنان که پیش از این یادآور شدیم، این مرزبندى‏ها هم در قرآن و هم در احادیث اسلامى انجام گرفته است، مدتها پیش از آن که کلام اسلامى و متکلمان به صورت رسمى در جهان اسلام مطرح شدند.
3. بحث و کاوش عقلى درباره عقاید دینى، با ایمان و عشق ایمانى منافات ندارد. به عبارت دیگر، ایمان و تفکر مانعة الجمع نیستند تا گفته شود: در آغاز عشق و شور ایمانى چنان مسلمانان را فرا گرفته بود که مجال اندیشه ورزى و تفکر در عقاید دینى را نیافتند، و آنگاه که ایمان آنان کاهش یافت، چنین مجالى برایشان حاصل شد، عشق ایمانى و تفکر عقلانى هر دو، ریشه در فطرت انسان دارند، و با یکدیگر هماهنگ و سازگارند وتفکر، همان گونه که ممکن است‏به دنبال شک و تردید نسبت‏به چیزى آغاز شود، ممکن ست‏برخاسته از فطرت حقیقت جویى انسان و معرفت جویى او باشد. بدین جهت در زندگى پیامبران و برگزیدگان الهى جلوه‏هاى آن دو به روشنى یافت مى‏شود. قرآن کریم از خردمندان به عنوان کسانى یاد مى‏کند که تفکر و ایمان در ساحت وجود آنان تبلور یافته است. هم در آفرینش آسمانها و زمین تفکر مى‏کنند، و از رهگذر این تفکر به هدفدارى آفرینش پى مى‏برند، و نگران فرجام حیات خویشند، و هم عاشقانه به منادى ایمان لبیک اجابت مى‏گویند، و عشق و دلدادگى آنان نیز همانند تفکر واندیشه ورزى آنها مساله فرجام حیات و رستگارى اخروى را براى آنان مطرح مى‏کند. (4) آرى، در این که توان معرفتى عقل محدود است، و در عرصه معرفت‏خداوند و اسرار آفرینش لایه‏ها و مرتبه‏هایى وجود دارد که فراتر از ظرفیت و قابلیت‏خرد و تفکر عقلى است، سخنى نیست، ولى این مطلب هیچگونه ارتباطى به آنچه مورد بحث و نقد ما است ندارد. آنچه در این باره مى‏توان گفت این است که گاهى شرایط اجتماعى به گونه‏اى است که مجال پرداختن به مسائل عقلى و فکرى فراهم نیست و گاهى زمینه‏هاى تفکر وبحث‏هاى فکرى فراهم است. مثلا آن‏گاه که جامعه‏اى درگیر جنگ و مانند آن باشد، شرایط مناسب براى مباحث فکرى و عقلى فراهم نخواهد بود. مسلمانان در عصر نخست چنین شرایطى داشتند، بدین جهت در عصر رسالت‏بحثهاى کلامى در بین آنان کمتر مطرح بود. گذشته از این، در آن زمان بحثهاى فرقه‏اى نیز وجود نداشت، زیرا فرقه‏هاى مختلف پس از این عصر پدید آمدند.
دومین وظیفه علم کلام
اثبات عقاید، دومین وظیفه‏اى بود که علم کلام آن را بر عهده داشت. وقتى ایمانیات به صورت یک سلسله اصول معین مثل توحید، معاد و صفات خدا مدون شد، متکلمان به اثبات این عقاید پرداختند. این حرکت‏بر این مقدمه مبتنى است که وظیفه مؤمن عبارت از تحصیل اصول اعتقادى مطابق با واقع (عقاید حقه) و معتقد شدن به آنهاست، وظیفه متکلم نیز این است که این عقاید را از عقاید غیر حقه (غیر مطابق با واقع) جدا کند و عقاید حقه را اثبات نماید. مفروض بود که داشتن این عقاید حقه تنها راه نجات اخروى است و هر کس بخواهد نجات اخروى پیدا کند باید داراى این عقاید حقه باشد. (5) این مطلب که اثبات عقاید دینى یکى از اهداف علم کلام و رسالت‏هاى متکلمان بوده است جاى تردید نیست، ولى این کار به پس از دوران تدوین رساله‏ها و کتب کلامى مشتمل بر عقاید دینى اختصاص ندارد، بلکه پیش از آن (قبل از کلام تدوینى) نیز انجام یافته است، اصولا اثبات عقاید دینى یکى از مهمترین وظایف پیامبران الهى بوده است، بخش عظیمى از آیات اعتقادى و ایمانى قرآن کریم به بیان همین مساله اختصاص دارد. یعنى استدلال بر توحید در مراتب مختلف آن، استدلا ل بر نبوت و رهبرى دینى، واستدلال بر معاد وحیات اخروى. چنان که این گونه بحثها در احادیث اسلامى نیز فراوان یافت مى‏شود، که قسمتى از آن به عنوان احتجاجات به صورت مستقل گردآورى شده است.
این سخن نیز که ایمان در گرو داشتن عقاید حقه و مطابق با واقع است، و چنین ایمان واعتقادى شرط لازم نجات و رستگارى انسان است، سخن استوارى است، و برگرفته از حکم خرد و کلام وحى است . البته، این مطلب مقتضاى حکم نخستین عقل ووحى است و مربوط به انسان‏هاى برخوردار از شرایط و ابزارهاى لازم براى تحصیل عقاید حقه است، ولى آنان که فاقد چنین شرایط و ابزارهایى هستند، حکم دیگرى دارند، که در بحث‏هاى مربوط به تکلیف و پاداش و کیفر در علم فقه و کلام اسلامى بیان شده است.
سومین وظیفه علم کلام
وظیفه سوم که علم کلام اسلامى بدان مى‏پرداخت پاسخ دادن به شبهاتى بود که از بیرون دین مى‏آمد، مثلا برخى که منکر نبوت پیامبر اسلام بودند درباره آن شبهه مى‏کردند و متکلمان به این شبهه‏ها پاسخ مى‏گفتند. در قرآن مجید نیز تعدادى از این شبهه‏ها آمده و به آنها پاسخ داده شده است. (6)
نقد
بدون شک، دفاع از عقاید اسلامى، یکى از اهداف مهم کلام اسلامى و وظایف بزرگ متکلمان بوده است. از آنجا که دفاع معمولا در رویارویى با نیروى مخالف و رقیب انجام مى‏شود، دفاع از عقاید اسلامى نیز در برخورد با عقاید مخالف و رقیب صورت گرفته است. بارزترین شکل دفاع، پاسخگویى به شبهاتى است که از سوى مخالفان مطرح مى‏شود. این کار نیز از آغاز پیدایش اسلام انجام گرفته و پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله و سلم پیشگام این دفاع وجهاد اعتقادى بوده است. چنان که پیامبران پیشین نیز در عصر خویش، از پیشگامان دفاع از عقاید حقه بودند.
این واقعیت را نیز نباید نادیده گرفت که با پیدایش مذاهب و فرق گوناگون در جامعه مسلیمین، مدافعه‏هاى کلامى در درون نیز شکل گرفت و پیروان هر یک از مذاهب و گرایش‏هاى کلامى به اثبات عقاید مورد قبول خود و ابطال عقاید مخالف و رقیب، و پاسخگویى به اشکالات و شبهات پرداختند. بنابراین رسالت دفاعى در علم کلام را نباید در دفع شبهات یا اشکالات بیرونى خلاصه کرد.
ب: ویژگى‏هاى کلام اسلامى
ساختار کلام اسلامى با توجه به اهداف سه‏گانه یاد شده دو ویژگى عمده دارد:
ویژگى نخست این که پرسشها و بحثهاى مطرح شده در کلام اسلامى ناظر به واقع است، وهدف مؤمنان و متکلمان شناخت‏یک سلسله امور واقعى درباره خداوند درباره مخلوقات، درباره انسان وآینده انسان بوده است. این ویژگى (واقعیت گرایى) کلامى بدان جهت‏بوده که در آن روزگار فضاى تفکر بشرى، فضاى واقعیت گرایى و جازمیت‏بود، فضایى که انسان‏ها معتقدند به یک سلسله گزاره‏هاى صد در صد مطابق با واقع مى‏رسند. در این فضا، انسان‏ها شناختى را که به دست مى‏آورند از بیرون مطالعه‏اش نمى‏کنند و مفروضشان این است که شناخت، رابطه شفافى است میان آنها و عالم واقع. علم عبارت است از صورت حاصله از شى‏ء نزد عقل، و تمام تلاش آنان این است که صورت کاملا مطابق با واقع را به دست آورند، که آن نیز در نهایت‏به بدیهیات برمى‏گردد، و بدیهیات هم قابل بحث نیستند. در این فضا، اصل بر یقین و جازمیت است که هم متصور، و هم ممکن، و هم سهل الوصول است، وعدم یقین و شکاکیت امرى استثنایى است.
در چنین فضایى است که کلام اسلامى این ویژگى را پیدا مى‏کند که به دنبال عقاید حقه صد در صد مطابق با واقع بگردد و نجات اخروى مؤمنان را هم در گرو تحصیل این یقین صد در صد بداند، چنان که در این فضا کسى نمى‏پرسد که نقش این اصول حقه در حال حاضر و در همین زندگى دنیوى براى من چیست؟ هدف رسیدن به واقعیات است، وگویى نهایى‏ترین آمال انسان و یگانه عامل نجات او کشف واقعیات است.
ویژگى دوم کلام اسلامى عبارت است از تصور قابل اثبات بودن این قضایاى ایمان از راه عقل. شیوه، شیوه اثبات است نه شیوه عرضه و فهم. سخن از عرضه یک حقیقت نیست، بلکه سخن از اثبات یک حقیقت است. این شیوه در دیگر جنبه‏هاى معرفتى بشر نیز معمول بود. نه تنها در الهیات، در طبیعیات و فلسفه هم همه به دنبال اثبات بودند، بیان یک تئورى و گشودن یک مشکل در پرتو آن مطرح نبود. (7) در مطالب یاد شده چهار نکته بیان شده است:
1. در دورانى که کلام اسلامى مدون گردیده است، بشر در همه حوزه‏هاى معرفتى رئالیستى فکر مى‏کرد، و در پى اثبات و کشف حقایق بوده، حتى در علوم طبیعى نیز عرضه تئورى و فهم امور در پرتو آن مطرح نبود.
3. کلام اسلامى متاثر از فضاى فکرى یاد شده، شناخت عقاید دینى را به عنوان مهمترین رسالت‏خود مى‏دانست . یعنى رئالیستى فکر مى‏کرد.
3. اثبات عقاید را از طریق عقل امرى ممکن و سهل الوصول مى‏دانست.
4. کلام اسلامى شناخت واقع وحقیقت را یگانه عامل نجات و رستگارى انسان مى‏دانست، و تنها به آثار اخروى ایمان و دین مى‏اندیشید، و به نقش ایمان و دین در حیات دنیوى بشر توجه نداشت.
نقد
بحث درباره روش شناسى وغایت علوم طبیعى در دوران قدیم و قبل از عصر رنسانس را به فرصت دیگرى مى‏سپاریم. (8) ولى در باره نکات سه‏گانه‏اى که درباره علم کلام اسلامى گفته شده است، مطالبى را یادآور مى‏شویم:
الف: در این مطلب که کلام اسلامى بر مبناى فلسفه رئالیسم تدوین گردیده سخنى نیست، چنان که این سخن نیز پذیرفته است که فلاسفه و دانشمندان مسلمان نیز طرفدار فلسفه رئالیسم بوده‏اند، آنان علم را به درک مطابق با واقع تفسیر مى‏کردند، یعنى تطابق ذهن و عین را ملاک حقیقت دانسته و علم (در مقابل جهل بسیط و مرکب) را به یافتن حقیقت معنا مى‏کردند و اگر چه این امر را شدنى مى‏شمردند، لکن هرگز آن را سهل الوصول نمى‏دانستند. بلکه تحقق آن را منوط به قیود و شرایطى مى‏شناختند که به سادگى فراهم نمى‏شد.
ب: واقع گرایى در معرفت هیچگونه ملازمه‏اى با اینکه یگانه یا عمده‏ترین وظیفه مؤمن این است که به یقین برسد و راه نجات آدمى منحصر در آن است، ندارد. شناخت پذیرى حقیقت و دست‏یافتنى بودن یقین مربوط به عقل نظرى است، و بایستنى بودن آن مربوط به عقل عملى است. صرف توانستن دلیل بر بایستن نیست. گرچه عکس آن درست است، یعنى اگر شناخت‏حقیقت‏بر انسان واجب گردد، دلیل با ممکن الحصول بودن آن است. در حقیقت در گفتار مزبور مغالطه «ایهام العکس‏» رخ داده است.یعنى از این که بایستگى کارى دلیل بر امکان حصول آن است، بر این که ممکن الحصول بودن امرى دلیل بر بایستگى آن است استدلال شده است.
لزوم شناخت‏حقیقت و معرفت‏یقینى به آن چیزى نیست که متکلمان اسلامى تحت تاثیر فضاى رئالیستى حاکم بر تفکر بشر بدان رسیده باشند، بلکه برگرفته از عقل و وحى الهى و تعالیم کتاب و سنت است. قرآن کریم یکى از اوصاف پرهیزگاران را باور یقین به قیامت مى‏داند «وبالاخرة هم یوقنون‏» . (9) از دیدگاه قرآن، آیات و نشانه‏هاى یقین در عالم طبیعت موجود است، وانسان از راه مطالعه وتامل در آنها مى‏تواند به یقین نایل شود. «وفى الارض آیات للموقنین وفى انفسهم افلا تبصرون‏» . (10) امام على علیه السلام معرفت‏خداوند را نخستین گام در دین‏ورزى و دیندارى مى‏داند، و کمال این معرفت را در داشتن درک درست از توحید مى‏شناسد. یعنى اعتقاد به این که خداوند متناهى و محدود نیست، و صفت کمالش عین ذات او است. (11) آن حضرت در پاسخ این سؤال که توحید چیست ؟ فرمود: «التوحید الا تتوهمه‏» (12) : توحید آن است که با وهم خود درباره خداوند داورى نکنى. یعنى شناخت توحید ابزار مناسب خود را مى‏خواهد، و آن عقل پیراسته از قید و بند وهم است . عقل، اگر چه نمى‏تواند به کنه ذات و صفات خداوند راه یابد، چرا که غیر متناهى هرگز در متناهى نمى‏گنجد، ولى به کلى نیز در شناخت‏خداوند ناتوان نیست، آن اندازه از معرفت‏خداوند که بر بشر لازم است، و مبناى نظام عقیده و عمل او قرار مى‏گیرد، از راه تفکر عقلانى به دست مى‏آید، چنان که فرموده است: «لم یطلع العقول على تحدید صفته ولم یحجبها عن واجب معرفته‏» (13) : خردها را بر درک نهایت (کنه) صفت‏خود آگاه نساخت وا ز معرفت واجب خویش نیز محرومشان نکرد.
لزوم شناخت اصول عقاید دینى (توحید، نبوت، معاد) آموزه‏اى است وحیانى که پیامبران الهى بشر را به آن دعوت کرده، و راهها و نشانه‏هاى آن را نیز به وى آموخته‏اند. قرآن کریم گویاى این حقیقت است که خداشناسى در سرلوحه برنامه‏هاى تبلیغى و تعلیمى آنان قرار داشته است، آنان تنها به ایمان به خداوند دعوت نمى‏گردند، بلکه صفات جمال و جلال را نیز بیان و اثبات مى‏کردند و در این راه از روشهاى مختلف استدلال بهره مى‏گرفتند.
بنابراین دو ویژگى یاد شده براى کلام اسلامى، یعنى واقع‏گرایى و شناخت پذیر دانستن عقاید دینى، چیزى نیست که متکلمان آن را ابداع کرده باشند، بلکه برخاسته و برگرفته از متن ادیان آسمانى و روش پیامبران الهى و پیشوایان معصوم است.
این مطلب نیز که شناخت و ایمان به عقاید حقه، اساسى‏ترین شرط رستگارى و نجات انسان در سراى اخروى است، همین‏گونه است. یعنى از تعالیم وحیانى به شمار مى‏رود. البته معرفت‏به حق و ایمان به آن شرط لازم رستگارى است، ولى شرط کافى آن نیست، التزام عملى به مقتضاى ایمان شرط دیگر آن است. بدین جهت، قرآن کریم ایمان را با عمل صالح همراه آورده و آن دو را یگانه راه نجات انسان دانسته است: «والعصر ان الانسان لفى خسر الا الذین آمنوا وعملوا الصالحات وتواصوا بالحق وتواصوا بالصبر» . (14)
ج: درباره این نکته که متکلمان اسلامى عقاید را با نگرش آخرت اندیشانه بحث مى‏کردند و به فواید وآثار اخروى ایمان توجه داشتند، و نقش دین در زندگى دنیوى را مورد توجه قرار نمى‏دادند، یادآور مى‏شویم، این سخن به صورت کلى درست نیست، آرى دیدگاه اساسى متکلمان آخرت اندیشانه بوده است، و این تفکر ناشى از اصالت‏حیات اخروى در جهان بینى توحیدى است «وان الدار الاخرة لهى الحیوان لو کانوا یعلمون‏» . (15) با این حال، آنان در موارد مناسب به نقش دین در حیات مادى و دنیوى بشر نیز توجه داشته اند. چنان که در بحث فواید تکلیف و نبوت به مجموعه‏اى از فواید وآثار سازنده نبوت و دین در زندگى بشر اشاره کرده‏اند، که برخى از آنها اخروى و برخى دیگر دنیوى است، برخى مربوط به حیات مادى انسان است، و برخى مربوط به حیات معنوى او، پاره‏اى مربوط به زندگى فردى بشر و برخى دیگر ناظر به زندگى اجتماعى او است. این فواید، طبق آنچه محقق طوسى در تجرید الاعتقاد بیان نموده، عبارتند از:
1. حمایت و پشتیبانى عقل در آنچه به طور مستقل درک مى‏کند.
2. تعلیم معارف و احکامى که عقل قواى درک آنها را ندارد.
3. پرورش استعدادهاى افراد بشر در زمینه کمالات معنوى.
4. ارائه قانونى کامل و عادلانه براى بقاى حیات اجتماعى بشر.
5. آموزش پاره‏اى علوم وصنایع.
6. بیان سود و زیانهاى مربوط به زندگى مادى بشر از قبیل مسایل بهداشتى وغیره.
7. آموزش آداب و رسوم زندگى و روش تدبیر زندگى اجتماعى.
8. گزارش از پاداشها و کیفرهاى اخروى. (16)
متکلمان اسلامى در بحث امامت نیز به نقش رهبرى دینى و رسالت او در تامین مصالح دنیوى جامعه اسلامى توجه داشته‏اند. بدین جهت امامت‏یا خلافت را به رهبرى امت اسلامى به عنوان جانشینى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم که عهده‏دار مصالح مادى و معنوى، دینى و اخروى امت اسلامى است تعریف کرده‏اند. (17)
حاصل آن که متکلمان اسلامى در سه مورد آشکارا درباره آثار و فواید دنیوى دین سخن گفته‏اند که عبارتند از: 1. مبحث تکلیف، 2. مبحث نبوت، 3. مبحث امامت.
ج: ویژگى‏هاى فکرى بشر جدید و کلام جدید
در فضاى فکرى جدید جازمیت فلسفى و علمى از دست رفته است و در همه زمینه‏ها عدم جازمیت‏بر تفکر بشر چیره گردیده است. در این فضاى فکرى جدید انسان خودش را موجودى مى‏یابد که پیوسته باید فکر کند و دایما باید قضایا و محصولات فکرى به دست آمده را به محک نقد بزند و در آن بازاندیشى کند.
در این فضاى فکرى شیوه اثبات نه مطرح است و نه کارساز، انسان نمى‏خواهد چیزى را اثبات کند بلکه مى‏خواهد مشکل و مسئله‏اى را حل کند. تعریف انسان عبارت است از «موجودى که همیشه پرسش دارد» یا موجود مسئله‏دار. در چنین فضایى، جهان فاقد یک تصویر معین است، چنان که خود انسان نیز فاقد تصویر معین است، نه فلسفه مى‏تواند یک تصویر ثابت از جهان و انسان بدهد و نه علم. تئورى‏هاى علمى و فلسفى همه در حال تغییر و تحولند.
در چنین فضایى آنچه درباره دین و دیندارى براى انسان مطرح است پرسشهاى خاصى است و محور آنها این پرسش اصلى و بنیادین است که دین با من فاقد تصویر چه مى‏کند؟ آیا دین به من و به جهان تصویر و معنا مى‏بخشد؟ امروزه در درجه اول از نقش دین سؤال مى‏شود و نه از مطابقت‏یا عدم مطابقت گزاره‏هاى دینى با واقع، گویى پاسخ دادن به پرسش دوم از دسترس بشر خارج شده است.
امروز دیگر مسئله این نیست که انسان عقاید حقه را پیدا کند و آن را تصدیق نماید تا به نجات اخروى برسد، بلکه بشر خواستار آخرت و نجات معنوى در همین زندگى دنیوى است. عارفان ما گفته‏اند آخرت چیزى نیست که بعدا بیاید، بلکه آخرت جنبه درونى آدمى است که هم اکنون وجود دارد ولى آدمى از آن غافل است. براى بسیارى از انسانهاى امروز، این پرده غفلت از آخرت دریده شده است. آنان با تمام وجود خود مى‏پرسند: دین با من حیرت زده و دغدغه دار و پر از مشکل درونى در همین زندگى و هم اکنون چه مى‏کند؟ اینان نمى‏توانند بنشینند و با وعده‏هاى نسیه، خود را دلخوش کنند، همچنان که عارفان نتوانستند. در مباحث کلامى سنتى وعده‏هاى نسیه داده مى‏شود، مى‏گویند این عقاید معین را بپذیرید و این اعمال مشخص را انجام دهید تا پس از مرگ در آخرت به سعادت برسید. انسانهاى آگاه و پر دغدغه امروز نمى‏توانند به این وعده‏ها بسنده کنند. انسان امروز مى‏خواهد آن حیات دیگر را که در آخرت وعده داده شده از همین جا آغاز کند و بدون نهایت ادامه دهد. واضح است که در چنین فضایى، اثبات یک سلسله اصول عقیدتى کارساز نیست. آنچه کارساز است‏حیات تازه بخشیدن به انسانها از طریق عرضه یک حقیقت گیرا و نهایى و درگیر کردن تمام وجود انسان با آن حقیقت است.
در صدر اسلام هم پیامبر اسلام خدا، نبى یا معاد را اثبات نمى‏کرد; خطاب خداوند به انسان در قرآن مجید، بر مبناى این است که خداوند خود را بر انسان عرضه کرده است و بر مبناى اثبات خداوند نیست، چنان که پیامبر هم خودش را عرضه مى‏کرد نه اثبات. شیوه پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم این نبود که با استدلالهاى کلامى، نبوت خود را برا ى مردم اثبات کند. نبوت پدیده‏اى بود که عرضه مى‏شد و تولید ایمان مى‏کرد. امروز هم ما علم کلامى لازم داریم که از خدا، نبوت، وحى و معاد با شیوه دگرگون ساز و درگیر کننده سخن بگوید، به گونه‏اى که نه تنها انسان و جهان معنا پیدا کند، بلکه زایش و زندگى تازه‏اى براى آدمى میسر گردد.
ما دینداران بر سر یک دو راهى ایستاده‏ایم: یا باید عقب نشینى کنیم و بگوییم ما فقط در فضاى جازمیت و با تصورات و تصدیقات فلسفه اولى که تمام آنها مستقیما نظر به عالم واقع داشت، مى‏توانستیم حرف بزنیم و چون امروز نمى‏توان با قاطعیت گذشته این تصورات و تصدیقات را مطرح کرد، پس حرفى براى گفتن نداریم. و یا باید در همین فضاى عدم جازمیت‏با مفاهیم و شیوه‏هاى جدید، به گونه‏اى سخن بگوییم که سخن ما را بشنوند. انتخاب اول نه با مفاهیم ایمانى ما سازگار است و نه با مفهوم ابدیت دین. وقتى مى‏گوییم دین ابدى است‏یعنى همیشه و در هر فضایى مى‏توان از آن سخن گفت. ما فقط راه دوم را مى‏توانیم انتخاب کنیم و راه دیگرى نداریم. (18)
خلاصه مطالب یاد شده این است که بشر جدید از جنبه فکرى و روانى داراى دو گونه صفات وویژگى‏هاى سلبى و ایجابى است که با ویژگى‏هاى ایجابى و سلبى بشر گذشته متفاوت و متعارض است.
بشر قدیم واقع اندیش، جزم گرا و اثبات گرا بود، ولى بشر جدید چنین نیست. دغدغه او درک و شناخت واقعیات به صورت جزمى و یقینى نیست، به مطابقت و عدم مطابقت ذهن و عین نمى‏اندیشد، بلکه تنها خواهان حل مسایل و مشکلات خویش است، و بنیادى‏ترین مسئله وى این است که چون فاقد تصویر معین از انسان و جهان است، از دین مى‏خواهد که این مشکل را چاره اندیشى کند، پس علم کلام باید متناسب با این فضا عمل کنند، روش اثبات حقیقت را کنار گذارده و از روش عرضه حقیقت‏بهره گیرد. به جاى آنکه سعادت بشر را در سراى دیگر مطرح کند، به سعادت او در همین دنیا بیاندیشد. چرا که بشر جدید به وعده‏هاى نسیه دلخوش نمى‏کند، او طالب نقد است نه نسیه. بشر جدید آخرت را در باطن دنیا مى‏بیند و مى‏خواهد، نه در ادامه و پس از آن، یعنى در سراى دیگر، نگرش او در این باره نگرشى است عارفانه، نه متکلمانه (البته به الگوى کلام سنتى)، قرآن کریم و پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم نیز روش اثبات را بکار نگرفته‏اند، بلکه از روش عرضه حقیقت‏بهره گرفته‏اند.
ارزیابى و نقد
مطالب یاد شده از جهاتى قابل بررسى و نقد است، در این جا مواردى را یادآور مى‏شویم:
1. در این مطلب که در دنیاى غرب، پس از رنسانس و رشد تجربه‏گرایى، فلسفه نظرى و متافیزیک دچار چالشهاى بسیارى شد، و با جزم اندیشى عقلى و علمى مخالفتهاى بسیارى شد، و شکاکیت و نسبیت گرایى فضاى فلسفى غرب را مغلوب خود ساخت‏سخنى نیست. ولى تعمیم چنین گرایشهاى فکرى و فلسفى به عموم بشر در روزگار معاصر معقول و منطقى نیست. حتى در دنیاى غرب نیز چنان نیست که جازمیت فکرى و فلسفى به کلى منسوخ شده باشد. توماس آکویناس، بدون شک، یکى از جزم اندیشان بنام در فلسفه والهیات مسیحى است، مبانى فکرى او و روش فلسفى کلامى وى با پاره‏اى تحولات، همچنان طرفداران بسیارى دارد، و به فلسفه نو توماسى (نئوتومیسم) معروف است.
به گفته کالین براون در سال 1963 در مراسمى که به مناسبت چاپ جدید کتاب «الهیات آکویناس‏» برگزار شد، پاپ پل ششم اظهار داشت که تعالیم آکویناس گنجینه‏اى است که نه فقط به گروه دومینیک تعلق دارد، بلکه متعلق به کل کلیسا وحتى تمام جهان است، نه تنها به قرون وسطا مربوط است‏بلکه براى تمام دوره‏ها از جمله عصر ما معتبر است. (19)
2. آیا به راستى بشر جدید طالب هیچگونه جزم و یقینى در حیات علمى و فکرى خویش نیست، اصولا آیا بدون داشتن لا اقل یک اصل قطعى و یقینى مانند یقین به عدم یقین، یا جازمیت در اصل عدم جازمیت مى‏توان به زندگى نظم و سامان بخشید، و سعادت آرمانى خود را به دست آورد؟ حتى در دنیاى غرب که تا حدود بسیارى فلسفه‏هاى شکاکیت و نسبیت گرایى رواج یافته است، طرفداران این فلسفه‏ها، نسبت‏به فلسفه خویش جزم و یقین دارند. اومانیسم، سیانتیسم، لیبرالیسم، مدرنیسم و دهها ایسم دیگر از این قبیل، که همگى دستاوردهاى فرهنگ جدید در دنیاى غربند، مظاهر بارز جزم اندیشى بشر جدیدند.
این واقعیت‏هاى روشن دلیل گویاى این حقیقت است که یقین‏گرایى وجزم اندیشى از تمایلات فطرى بشرند، و در این جهت میان بشر گذشته وحال وآینده تفاوتى نیست، تفاوتها در متعلق جزم و یقین است. جهان ماوراء طبیعت وحقایق نامحسوس از جمله امورى‏اند که در طول تاریخ تفکر بشرى مورد اثبات و نفى، و یقین و تردید افراد بوده است، این مطلب از ویژگى‏هاى بشر جدید نیست. اگر تفاوتى در این باره است در چگونگى آن است نه در اصل آن.
شاید بتوان گفت در عصر جدید این مسئله نسبت‏به گذشته افزایش و شدت یافته است. البته با توجه به نوساناتى که در ادوار مختلف عصر جدید (پس از رنسانس) داشته است. به گواهى مورخان علم و فلسفه، نباید شک‏گرایى بشر را در قرون جدید به نسبتى یکسان ارزیابى کرد، و مثلا قرن هیجدهم را با قرن هفدهم و قرن نوزدهم را با قرن بیستم همسان دانست.
3. بدون شک یکى از جنبه‏هاى تحول در علم کلام، شیوه‏هاى بحث و گفتگو است. اگر چه روشهاى منطقى بحث و گفتگو ثابت و همگانى‏اند، ولى بهره‏گیرى از آن روشها، باید با اهداف متکلم و شرایط زمانى و مکانى و نوع مخاطب هماهنگ باشد. بدین جهت قرآن کریم از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏خواهد که از روشهاى حکمت، موعظه و جدال احسن، در دعوت به یکتاپرستى بهره بگیرد، و خود را به یک روش در همه جا و با همه کس مقید نسازد. ولى معناى این سخن این نیست که روش حکمت و برهان و اثبات حقایق دینى براى همیشه تعطیل گردد. متکلم معاصر باید بکوشد تا از دستاوردهاى دانش و تجربه بشر در تبیین واثبات عقاید دینى بهره بگیرد، و در دعوت بشر به دین و یکتاپرستى شرایط فرهنگى او را در نظر بگیرد، تا بتواند رسالتهاى خویش را جامه عمل پوشاند، او به آگاهى‏هاى جدیدى در زمینه‏هاى مختلف فلسفى و علمى نیاز دارد.و باید در خور فهم و زبان مخاطب سخن بگوید، ولى معناى این سخن این نیست که مبانى فکرى و معرفتى او را صد در صد بپذیرد. آمیختن این دو به یکدیگر از قبیل مغالطه «شکل و محتوا» ست. در فضاى شکاکیت و عدم جازمیت‏سخن گفتن، غیر از پذیرش شکاکیت و نفى یقین‏گرایى است.
4. به فرض این که بپذیریم بشر جدید سعادت اخروى را در همین دنیا مى‏خواهد، نباید این مطلب را با آنچه در عرفان اسلامى مطرح شده است، یکسان گرفت. دغدغه‏هاى بشر جدید تا آنجا که به شکاکیت مبتنى بر تجربه‏گرایى و سیانتیسم مربوط مى‏شود، مربوط به تمایلات عالى و کمال گرایى معنوى نیست، چیزى که آرمان عارفان بوده است، بلکه مربوط به خواسته‏ها و تمایلات مادى است.
آرى ما بر اساس جهان بینى الهى در این مطلب تردید نداریم که انسان به مقتضاى فطرت الهى خویش کمال جو و فضیلت‏خواه است، ولى این مطلب نیز مسلم است که عوامل گوناگون فرهنگى واجتماعى در بارور شدن تمایلات فطرى مؤثر است که رویج‏یقین‏گرایى وحق شناسى یکى از مهمترین این عوامل است. هرگاه اسباب و عوامل مخالف رواج یافت، چراغ فطرت روشنایى نخواهد داشت، و تمایلات غریزى و خواسته‏هاى مادى فضاى فکر و روح انسان را فرا خواهد گرفت. گرایش به شکاکیت ونفى یقین و جزم در همه عرصه‏هاى زندگى از علایم خاموش شدن چراغ فطرت، و فاصله گرفتن از ارزشهاى جاویدان معنوى است. اگر به راستى بشر جدید جزم گرایى را به صورت مطلق مردود مى‏داند البته چنین نیست دیگر سخن گفتن از مفاهیم و مسایل ماوراء طبیعى بى‏معنا خواهد بود، مگر آن که آنها را به گونه‏اى تفسیر و تعبیر کنیم که محتواى اصیل خود را به کلى از دست‏بدهند. و آن، دیگر شکل و پوسته دین است نه روح و گوهر آن. حتى اگر گوهر دین را تجربه دینى بدانیم (چنان که عده‏اى که آقاى شبسترى نیز از آنان است چنین اندیشیده‏اند) آن نیز بدون داشتن یقین و جزم نسبت‏به وجود حقیقت غایى ممکن نیست .
بدین نکته نیز باید توجه داشت که سخن ما در جازمیت‏یا شکاکیت فلسفى وعلمى است، که در مقاله «نقد تفکر کلام سنتى‏» نیز بدان تصریح شده است. به اعتقاد ما بدون داشتن چنین یقین و جزمى، یقین واعتقاد ایمانى به دست نخواهد آمد. اگر عرفا عقل واستدلال عقلى را در وصول به یقین ناب و خالص شهودى ناکافى دانسته‏اند، ولى بر ضرورت آن به عنوان مبنا و شالوده حرکت عرفانى تاکید نموده‏اند. یعنى بدون داشتن اعتقاد عقلى به وجود هستى مطلق و امکان معرفت‏شهودى نسبت‏به آن، شروع در عرفان نظرى و عملى بى‏معناست. آرى، پس از شروع حرکت عرفانى و سلوک مراحل معرفت‏شهودى، عارف به مرحله‏اى از ایقان مى‏رسد که فراچنگ عقل نمى‏آید. پس، از نظر عرفان، یقین عقلى در عین این که ناکافى است ولى لازم و ضرورى است. (20)
5. این مطلب که قرآن و پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم در ارتباط با عقاید دینى و دعوت بشر به دین از روش اثبات بهره نگرفته، و روش عرضه را بکار گرفته‏اند، درست نیست. قرآن کریم در باب توحید، نبوت و معاد روش اثبات را به وفور بکار برده است. و از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم نیز مى‏خواهد تا از روشهاى حکمت (برهان)، موعظه حسنه (خطابه) و جدال احسن استفاده کند. قرآن شرح احتجاجات پیامبرانى چون ابراهیم علیه السلام را با مشرکان یادآور شده است. و آشکارا از مخالفان توحید مى‏خواهد که اگر برهانى بر عقیده خود دارند بیاورند. «قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین‏» . (21) قرآن کریم، خود را معجزه الهى و سند راستگویى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم دانسته و با مخالفان به تحدى برخاسته است. (22) و درباره معاد به برهان حکمت استدلال کرده مى‏فرماید: «افحسبتم انما خلقناکم عبثا وانکم الینا لا ترجعون‏» . (23) چنان که در باب توحید براهین بسیارى آورده است، که معروفترین آنها برهان «تمانع‏» است «لو کان فیهما آلهة الا الله لفسدتا» (24) . با وجود چنین آیات روشنگر، و احتجاجات فراوان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و ائمه طاهرین علیهم السلام درباره عقاید اسلامى، ادعاى این که قرآن و پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم روش اثبات را بکار نگرفته‏اند بسیار شگفت آور است!
آرى، قرآن کریم طریق معرفت‏یقینى نسبت‏به عقاید دینى را منحصر در تفکر و تعقل نمى‏داند، بلکه راه تزکیه و تصفیه درون و شهود قلبى را نیز مطرح کرده است، تا کسانى که شایستگى آن را به دست مى‏آورند، آن را بپویند. ولى طى این طریق شرایط ویژه‏اى دارد که تنها شمار اندکى از افراد بشر به فراهم آوردن آن کامیاب مى‏گردند، عمومى‏ترین راهى که قرآن کریم پیشنهاد کرده است، همانا راه تفکر و تغقل است.
6. دفاع ما از فلسفه و کلام سنتى به معنى غیر قابل نقد بودن، یا کافى دانستن آن در حل مشکلات کلامى جدید نیست، ما نیز بر آنیم که به کلام نوینى نیازمندیم، ولى این سخن را که همه آنچه متکلمان پیشین گفته و نوشته‏اند، غیر مفید و ناکار آمد است، و باید آنها را کنار گذاشت و طرحى نو در انداخت را قبول نداریم. به اعتقاد ما آنچه از متکلمان قدیم در تبیین عقاید اسلامى و اثبات و دفاع از آنها برجاى مانده است، میراث گرانبهایى است که مى‏توان بسیار از آن بهره گرفت، البته آثار و افکار کلامى گذشتگان بسان دیگر آثار علمى و معرفتى نیازمند نقد و نوسازى است. انجام چنین کار سترگى با حزم و واقع‏بینى و بهره‏گیرى از دانش و تجربه اهل فن میسور است. بهره‏گیرى از مایه‏هاى عرفانى که مورد نظر آقاى شبسترى است مى‏تواند به عنوان پیشنهادى در این باره مورد تامل و تحقیق قرار گیرد. ولى نباید آن را یگانه راه حل ممکن دانست و روشهاى دیگر را به کلى تخطئه کرد.
رویکرد عرفانى در الهیات مورد توجه عده‏اى از محققان غربى بویژه روانشناسان و روانکاران قرار گرفته است، متفکران مسلمان نیز به آن توجه نموده‏اند، ولى این رویکرد را نمى‏توان یگانه روش، یا بهترین روشها در الهیات دانست. در غیر این صورت، به یکى از بدترین انواع جزم اندیشى تن داده‏ایم!
7. آقاى شبسترى در این جا انتظار بشر جدید از دین را این دانسته‏اند که چون علم و فلسفه از دادن تصویرى معین از انسان و جهان ناتوانند، آیا دین مى‏تواند این نیاز را برآورده سازد: «آیا دین به من و به جهان، تصور و معنا مى‏بخشد» ؟ وى در جاى دیگر یادآور شده است که در دنیاى غرب به این نتیجه رسیده است که دین نیز چون فلسفه و علم از عهده این کار بر نمى‏آید: «انسان غربى به لحاظ ذهنى به گونه‏اى است که نمى‏تواند تصویر واحدى از جهان ارائه بدهد، زیرا یک اساس واندیشه شامل ندارد که با آن بتواند از جهان خارج تصویر واحدى بدهد. جهان در اندیشه انسان امروز فاقد تصویر است. از چنین زمینه ذهنى، به زمینه سکولار تعبیر مى‏کنند. زمینه ذهنى‏اى که دین سرپرستى‏اش را بر همه زمینه‏هاى فکرى از دست داده است، و تبدیل شده به یک عنصر در کنار عنصر فلسفه، عنصر علم، عنصر ادبیات، وغیره، امروز، فکر غالب در غرب این است‏» . (25)
به اعتقاد ایشان ، کلام جدید مسیحى بر اساس این زمینه ذهنى شکل گرفته است. معناى این سخن این است که از دیدگاه عالم جدید مسیحى دین نمى‏تواند تصویر جامع و روشنى از انسان و جهان به بشر جدید ارائه دهد، چنان که فلسفه وعلم جدید نیز نتوانستند. با این حال، وى مسلمانان را توصیه مى‏کند که از شیوه‏ها و نظریه‏هاى آنان براى رویارویى با تفکر امروز، بهره‏گیرى کنند، آنان در برخورد با مارکسیسم، ماتریالیسم و فلسفه‏هاى جدید تجربه‏هاى خوبى دارند که مى‏تواند براى ما قابل استفاده باشد. (26)
الگو بردارى از الهیات جدید مسیحى لازمه‏اش این است که لیبرالیسم کلامى، سکولاریسم، نفى وحى لفظى، خلاصه کردن گوهر دین در تجربه دینى، نفى اصالت و قداست از قرآن و سنت، تاریخى دانستن آن، گشودن باب قرائت‏هاى مختلف وحتى متعارض از متون وحیانى را بپذیریم، و دین را عنصرى در کنار و در عرض علم و فلسفه و هنر بنشانیم، نه شامل و ناظر بر ابعاد گوناگون زندگى فردى و اجتماعى انسان. و در یک کلام ورشکستگى دین را از ارائه تصویرى جامع از انسان و جهان اعلان نماییم! ! آیا چنین کارى مصلحت آمیز، مشروع ومعقول است؟ این گونه روش‏ها دین را از گزند هر گونه تعارض و برخورد با فلسفه‏ها و نظریه‏هاى علمى مصون مى‏دارد. ولى البته، به قیمت منزوى کردن و بى خاصیت نمودن آن. دینى که نتواند تصویر روشن وجامعى از انسان و جهان ارائه دهد، و جهان بینى و ایدئولوژى و فلسفه اجتماعى مشخصى را به بشر عرضه کند، و به عنصرى مصرف کننده و منفعل در برابر مکاتب فلسفى وعلمى جدید تبدیل شود. وجز در خلوت درون جایگاهى نداشته باشد، چگونه مى‏تواند به رسالت هدایتگرى بشر که بنیادى‏ترین رسالت آن بوده است، جامه عمل بپوشاند!
کلام جدید و مدرنیسم
در جاى دیگر، آقاى شبسترى کلام جدید را با مقیاس مدرنیسم سنجیده است. مقصود مدرنیسم از نگاه او دگرگونى‏هاى بنیادى است که در چهار سده اخیر در مغرب زمین روى داده و کم و بیش، به دیگر جوامع نیز سرایت کرده است. مظاهر این دگرگونى‏ها را مى‏توان در تحول فلسفى، تحول فرهنگى سیاسى، و تحول صنعتى واقتصادى یافت. در فلسفه، برخى از فیلسوفان مانند جان لاک، هیوم و کانت ذهن و شناخت آدمى را نقادى کردند و در نتیجه مفاهیم و مقولات ارسطویى در فلسفه اولى را به چالش انداختند. به چالش افتادن آنها دین شناسى قدیم را که مبتنى بر آن مقولات بود نیز با مشکل روبرو ساخت.
در جریان تحول فرهنگى، انسان‏ها کلیه عناصر فرهنگى، عادات و رسم‏هاى گذشته خویش را بازنگرى کردند. یعنى از گذشته خویش فاصله تاریخى گرفتند و آن را به نقد گذاشتند. این فاصله‏گیرى تاریخى که مهمترین رویداد فرهنگى سده‏هاى اخیر به شمار مى‏آمد با تحولى سیاسى همراه بود که هدف آن براندازى رژیم‏هاى استبدادى بود. مسایلى چون آزادى، مشارکت‏سیاسى، مساوات و برابرى، حقوق بشر و... در این دوره مطرح شد و این تفکر را پدید آورد که چارچوبهاى محکم زندگى اجتماعى سیاسى گذشته، دیگر فرو ریخته، و پس از این بر عهده افراد جامعه است که با انتخا ب خود براى زندگى چارچوب تعیین کنند. بدین سان اداره زندگى اجتماعى سیاسى به دست‏خود انسان‏ها افتاد. نتیجه این تحول قداست زدایى از چارچوب‏هایى بود که پیش از این از طرف کلیسا براى نظام اجتماعى سیاسى جوامع غربى ارائه مى‏شد.
تلقى گذشته از چارچوب‏هاى اجتماعى سیاسى این بود که آنها قوانینى است که توسط خداوند در نظام خلقت نهاده شده، و کلیسا نگهبان آن‏ها است. اما تصور بشر دوران مدرنیته بر این است که این انسان است که باید نظام اجتماعى سیاسى و معیارهاى آن را صورت بندى کند و کلیسا (بخوانید دین) دیگر نقشى ندارد.
در حوزه علم، صنعت واقتصاد نیز تحولات عمده‏اى رخ داد، و موجب پیدایش نهادها و سازمان‏هاى پیچیده زیادى در جوامع مغرب زمین شد که خود پیامدهاى فرهنگى بسیارى به دنبال داشت.
مجموعه این تحولات، چارچوب‏هاى فکرى را که به طور سنتى در جوامع غربى وجود داشت، درهم ریخت و افق دیگرى از تفکر را گشود. این تحول‏ها، به صورت یک موج نیرومند از کشورهاى غربى بیرون آمد و به سوى تقریبا همه کشورهاى عالم سرایت کرد.
از سوى متکلمان و عالمان دینى، در برابر مدرنیسم دو واکنش متفاوت نشان داده شد. عده‏اى آن را به عنوان یک فاجعه فرهنگى، و به مثابه یک انحراف و بدعت در مسیر زندگى بشر تلقى کرده و مردود دانست. آنان اصرار مى‏ورزیدند که باید درباره دین با همان مفاهیم و مقولات فلسفى گذشته سخن گفت، و راه دیگرى وجود ندارد، از نظر آنان همه آنچه فیلسوفانى چون هیوم و کانت و معرفت‏شناسان متاخر درباره بى اعتبارى آن مفاهیم و مقولات گفته‏اند باطل است.
در مقابل این گروه، کسانى بودند که تحولات یاد شده را انحراف ندانستند، بلکه آنها را واقعیت‏هایى دانستند که باید جدى گرفته شوند، از نظر آنان دیدگاههاى فلسفى و معرفت‏شناختى جدید، فلسفه اولى را با مشکل جدى روبرو کرده است. و باید در تبیین دین و دفاع از آموزه‏هاى دینى روش و مقوله‏هاى دیگرى را جستجو کرد.
کلام جدید تنها براى گروه دوم معنا دارد، یعنى کلام جدید آنگاه معناى خود را باز مى‏یابد که تحولات فرهنگى، فلسفى و علمى سده‏هاى اخیر را نه فقط به عنوان واقعیت‏هاى تاریخى بپذیریم، بلکه براى آنها اعتبار قایل شویم. (27)
نقد
در بررسى و تحلیل مدرنیسم نباید واقعیت را با حقیقت‏به هم در آمیخت. مدرنیسم یک واقعیت است ولى هر واقعیتى را نمى‏توان حقیقت (درست) دانست. فى المثل بمباران اتمى هیروشیما و ناکازاکى توسط امریکا یک واقعیت است ولى حقیقت (حقانیت) ندارد. حال که چنین است، باید دید منطق و معیار آزمون حقیقت چیست؟ و آیا این منطق و معیار در فلسفه، علم، سیاست و اقتصاد یک چیز است، یا در هر جا منطق و معیار ویژه‏اى لازم است؟ برخى، حقیقت را با مقیاس و منطق زمان اندازه مى‏گیرند، و در نتیجه هر تحول جدیدى را حق و درست مى‏پندارند، و بر این اساس گذشته را تخطئه مى‏کنند. لازمه چنین مبنا و مقیاسى، نسبى دانستن حقیقت است، چنان که در فلسفه ماتریالیسم دیالک تیک چنین است. بر این مبنا، هر تحولى آهنگ تکامل دارد، خواه در قلمرو علم و صنعت‏باشد، یا فرهنگ و فلسفه. فى المثل همان‏گونه که فیزیک نیوتن تکامل یافته‏تر از فیزیک ارسطویى است، فلسفه هیوم و کانت نیز پیشرفته‏تر از فلسفه ارسطویى است.
ولى قیاس این دو مقوله به یکدیگر قیاس مع الفارق است، چرا که ماهیت مسائل فلسفى ومتافیزیکى، با ماهیت مسایل علمى و فیزیکى متفاوت است. فلسفه، هستى‏شناسى به صورت کلان و کلى است، ولى فیزیک، شناخت‏برخى از ابعاد یا صفات عالم طبیعت است. در فلسفه ابزار عقل و روش قیاس معتبر است، و در فیزیک ابزار حس (البته با تکیه بر پاره‏اى اصول عقلى) و روش استقراء کارساز است. خطاى متفکران دوران قرون وسطا این بود که این دو گونگى را رعایت نکردند، و در طبیعت‏شناسى نیز روش قیاس و ابزار عقلى را به کار مى‏بستند، و در نتیجه فرایند تحول و تکامل علمى را متوقف ساختند. اینک، تجربه گرایان و مخالفان تفکر عقلى همان خطا را به گونه‏اى دیگر مرتکب مى‏شوند، وآن این که ابزار حس و روش استقرایى را به فراتر از حوزه طبیعت‏شناسى یعنى به متافیزیک نیز سرایت مى‏دهند. و بدین طریق ناکار آمدى یا نادرستى مفاهیم و مقولات فلسفى قدیم را نتیجه مى‏گیرند.
دفاع از برترى فیزیک جدید بر فیزیک قدیم توجیه علمى و منطقى دارد، چرا که هم ابزارهاى جدید نسبت‏به ابزارهاى قدیم برترى دارد، وهم تجربیات بشر جدید که میراث دار آزمون‏ها و خطاهاى گذشتگان است، بیشتر از گذشته است. ولى این دفاعیه در مورد مسایل فلسفى موجه نیست. مسایل فلسفى، داده‏هاى حس و تجربه حسى نیستد تا قانون تحول وتکامل فیزیک و دیگر علوم طبیعى و تجربى بر آنها جارى شود. مسایل فلسفى کلى و عقلى‏اند، و تنها بر اساس معیارهاى عقلى باید درباره درستى یا نادرستى آنها داورى کرد. این که جسم مرکب از ماده و صورت است، یا حرکت‏به معنى خروج تدریجى چیزى از قوه به فعلیت است، واین که ملاک نیازمندى معلول به علت، امکان ذاتى یا فقر وجودى او است، و این که با علت تامه، وجود معلول واجب، و بدون آن ممتنع بالغیر خواهد بود، و این که هستى ملازم با وجوب و فعلیت است، ووجود داراى اصالت، و ماهیت اعتبارى و غیر اصیل است و نظایر آن، یک رشته مفاهیم و مسایل عقلى وتحلیلى است که باید بر اساس معیارهاى عقلى وتحلیل دقیق ذهنى بررسى شود.
سخن، این نیست که این مسایل انتقاد پذیر نیست، سخن در این است که انتقاد آنها باید با روش و ابزار مناسب آن انجام گیرد. این خلائى است که متاسفانه در اکثر مکاتب و فلسفه‏هاى جدید غربى به چشم مى‏خورد. و در نتیجه فلسفه اولى در غرب، به بى‏راهه رفته است. فاجعه و انحراف دانستن مدرنیسم در چهره فلسفى آن به این معناست نه به این دلیل که چون با آراء فلسفه ارسطویى مخالفت کرده است، یک فاجعه و انحراف است، بلکه به دلیل این که فلسفه از مسیر درست‏خود منحرف شده است.
«اسلوب و روش فکرى خاص هر علمى عبارت است از یک نوع ارتباط فکرى خاصى که بین انسان و موضوع آن علم باید برقرار شود، و بدیهى است که نوع ارتباط فکرى بین انسان و چیزى، بستگى دارد به نحوه وجود آن چیز، اگر آن چیز از اجسام است ناچار باید ارتباط جسمانى و مادى بین انسان و آن چیز برقرار شود که از طریق مشاهده حسى و آزمایشى انجام مى‏گیرد، واگر آن چیز وجود نفسانى (درونى) دارد باید از مشاهده حضورى و نفسانى استفاده شود، واگر آن چیز کیفیت عقلانى دارد باید با روش قیاس و برهان و تحلیل عقلانى مورد بررسى قرار گیرد» . (28)
آرى، اگر دنیاى غرب پس از رنسانس در زمینه علم و تکنولوژى پیشرفت‏هاى مهمى داشته و گام‏هاى بلندى را به سوى تکامل برداشته است، دلیل بر این نیست که در فرهنگ و فلسفه نیز همین مسیر را پیموده است، بلکه شواهد تاریخى و تامل و تحقیق خلاف آن را ثابت مى‏کند. در زمینه فلسفه اولى به جرات مى‏توان گفت که غرب سیر نزولى داشته است نه سیر صعودى واستکمالى. به گفته استاد مطهرى: «حقیقت این است که غرب در آنچه حکمت الهى نامیده مى‏شود، بسیار عقب است و شاید عده‏اى نتوانند بپذیرند که غرب به فلسفه الهى مشرق و خصوصا فلسفه اسلامى نرسیده است. بسیارى از مفاهیم فلسفى که در اروپا سر وصداى زیادى بپا مى‏کند، از جمله مسایل پیش پا افتاده فلسفه اسلامى است...» . (29)
تلاش‏هاى فکرى و کاوش‏هاى فلسفى فیلسوفانى چون دکارت، اسپینوزا، لایب نیتس، جان لاک، هیوم، کانت، هگل، شلایر ماخر، دیلتاى، هییدگر، راسل، ویتگنشتاین، برگسن و دیگران درخور تقدیر است، چنان که سهم ویژه آنان در فرایند تحول و تکامل معرفت‏بشرى قابل تردید نیست. اهتمام آنان به مساله معرفت‏شناسى و طرح مسایل نوین در این باره ، ستودنى است، ولى هیچیک از این امور دلیل منطقى بر حقانیت و درستى آراء و اندیشه‏هاى فلسفى آنان نیست. اگر بناست، از جزم اندیشى فلسفى بپرهیزیم، نباید نقدهاى برخى از فیلسوفان یاد شده را بر فلسفه اولى قطعى و صد در صد تلقى کرده، و نادرستى فلسفه اولى را مسلم بینگاریم. وحق انتقاد را براى طرفداران فلسفه اولى محترم بشماریم. با رعایت این اصل براى فلسفه متافیزیک حداقل در ردیف فلسفه‏هاى رقیب حق حیات قائل شده، و راى قطعى به ناکار آمدى آن صادر نخواهیم کرد. در غیر این صورت یکى از بدترین روش‏هاى دگماتیستى را روا داشته‏ایم.
--------------------------------------------------------------------------------
پى‏نوشت‏ها:
1. محمد مجتهد شبسترى، هرمنوتیک، کتاب و سنت، ص 184 185 با اندکى تلخیص.
2. بقره/285.
3.هرمنوتیک، ص 275 276.
4. «ان فى خلق السماوات والارض وآختلاف اللیل والنهار لایات لاولى الالباب... ربنا اننا سمعنا منادیا ینادى للایمان ان آمنوا بربکم فآمنا...» (آل عمران/190 194) .
5. هرمنوتیک، ص 185.
6. هرمنوتیک، ص 186185.
7. هرمنوتیک، ص 187186.
8.نگارنده این مساله را در بحثهاى علم و دین به تفصیل بررسى کرده است.
9. بقره/3. 10.ذاریات/2120.
11. نهج البلاغه، خطبه اول.
12. نهج البلاغه، کلمات قصار، 470.
13.نهج البلاغه، خطبه 49.
14. سوره عصر.
15. عنکبوت/64.
16. ر.ک کشف المراد، مبحث نبوت، فصل اول.
17. ر.ک محاضرات فى الالهیات، ص 343 344، قواعد العقائد، ص 108 109.
18. هرمنوتیک، ص 192188.
19. کالین براون، فلسفه و ایمان مسیحى، ترجمه میکائیلیان، ص 25.
20. ر.ک ابن ترکه، تمهید القواعد، با مقدمه و تصحیح سید جلال الدین آشتیانى، ص 270; لاهیجى، عبد الرزاق، گوهر مراد، ص 34، 38، آیة الله جوادى، شناخت در قرآن، ص 379 380.
21. انبیاء/24.
22. بقره/23.
23. مؤمنون/115.
24. انبیاء/22.
25. هرمنوتیک، ص 253.
26. همان، ص 253 254.
27. هرمنوتیک، ص 227 236.
28. اصول فلسفه و روش رئالیسم: 3/15.
29. علل گرایش به مادیگرى، ص 73
------------------------------------------------------------------------
کلام اسلامی- شماره 37

‏على ربانى گلپایگانى
اشاره
یکى از مفاهیم و اصطلاحات نوین در دنیاى معاصر اصطلاح «کلام جدید» است. طرح این اصطلاح در جامعه‏ى ما به مرحوم استاد مطهرى (1298-1358ش) باز مى‏گردد. وى آنجا که در باره‏ى وظایف فعلى حوزه‏هاى علمیه سخن گفته، پرداختن به موضوعات کلامى جدید را از مهمترین وظایف حوزه‏هاى علمیه و طلاب جوان دانسته است. (1) در جهان غرب نیز اصطلاح الهیات جدید (2) مطرح شده است، و معمولا شلایر ماخر (3) را پدر الهیات جدید مسیحى مى‏شناسند. (4) الهیات جدید مسیحى گونه‏اى از آن را الهیات اعتدالى (5) ( الهیات لیبرال، لیبرالیسم کلامى) نامیده‏اند که حد وسط میان سنت‏گرایى و تجدد طلبى در حوزه الهیات است و از شلایر ماخر به عنوان مؤسس الهیات اعتدالى نیز نام برده‏اند. بر این اساس، وى هم از پیشتازان کلام جدید مسیحى است و هم بنیانگذار نوعى خاص از الهیات جدید به نام لیبرالیسم کلامى یا الهیات اعتدالى. (6)
براى درک و عرضه‏ى تصویرى درست از معنا و مبناى تجدد در علم کلام لازم است‏به جاى رویکرد تحلیل ذهنى و پیشین، رهیافت تحقیق عینى و پسینى را برگزینیم. یعنى رخدادهاى واقعى و تاریخى در حوزه‏ى الهیات و علم کلام اسلامى و مسیحى را بررسى کنیم تا روشن شود که مقصود از تجدد در علم کلام چیست، و مبانى و علل آن کدامند؟ پیش از پرداختن به این بحث لازم است‏با اقوال و آراى صاحب نظران در این باره آشنا شویم.
استاد مطهرى و کلام جدید
نخست دیدگاه استاد مطهرى را یادآور مى‏شویم که از پیشگامان طرح اندیشه‏ى کلام جدید در جامعه‏ى ما بوده است. ایشان در این باره چنین گفته است:«با توجه به این که کلام، علمى است که دو وظیفه دارد: یکى دفاع و رد شبهات و ایرادات بر اصول و فروع اسلام، دیگرى بیان یک سلسله تاییدات براى اصول و فروع اسلام، و با توجه به این که در عصر ما شبهاتى پیدا شده که در قدیم نبوده و تاییداتى پیدا شده که از مختصات پیشرفتهاى علمى جدید است، و بسیارى از شبهات قدیم در زمان ما بلا موضوع است، همچنان که بسیارى از تاییدات گذشته ارزش خود را از دست داده است، از این رو لازم است کلام جدیدى تاسیس شود». (7) وى آنگاه نمونه‏هایى از مسایل جدید کلامى را یادآور شده است که در جاى دیگر بیان خواهیم کرد.
حوزه‏ى تجدد در علم کلام
در کلام استاد مطهرى تجدد در علم کلام دو حوزه یل فقهى آن چیست؟ این امر از وظایف علم فقه و بر عهده‏ى فقیهان است، دیگرى از این زاویه که فلسفه‏ى آن چیست؟ بیان استوارى و حکیمانه بودن حکم الهى که از مدارک فقهى استنباط شده است. این کار از وظایف علم کلام و بر عهده‏ى متکلمان است که اولا با ذکر شواهد و مؤیدات عقلى و علمى و غیره آن را تایید، و با پاسخگویى به اشکالات و شبهات از آن دفاع کنند.
علوم جدید و تایید عقاید دینى
نکته‏ى دیگرى که در سخن استاد مطهرى یادآورى شده این است که علوم جدید از عوامل مؤثر در تحول و تجدد علم کلام بوده است. البته آنچه از کلام ایشان به دست مى‏آید بیش از این نیست که پیشرفتهاى علمى جدید تاییدهاى جدیدى را براى اصول و فروع اسلام به ارمغان آورده است. نظیر آنچه دانشمندان در زمینه‏ى نظم و اتقان جهان طبیعت‏بازگو کرده‏اند که مى‏توان از آن در بحث‏برهان اتقان صنع بهره گرفت. و نیز مطالب ارزنده‏اى که در زمینه‏ى حیات و هدفدارى بیان کرده‏اند. و در برهان هدایت و راه‏یابى که مورد اهتمام ویژه‏ى مرحوم مطهرى بود، و نقش تعیین کننده‏اى دارد. معظم له در آثار ارزشمند کلامى خود نقش تاییدى این گونه دستاوردهاى علمى را در خداشناسى بسیار ستوده است. استاد درباره‏ى نقش تاییدى علم در برهان نظم گفته است:
«علم تجربى هر چه بیشتر روى طبیعت مطالعه کند به نظامهاى داخلى آنها بیشتر پى مى‏برد. مثلا تشریح قدیم تا حدودى به تشکیلاتى که در چشم بود، پى برده بود; اما کجا به این همه نظامهاى دقیقى که امروز براى چشم ذکر مى‏کنند، پى برده بود؟! علم با پیشرفت‏خود نظامهاى بیشترى را کشف مى‏کند، نظامهایى که از وجود انتخاب، اختیار، تدبیر و اراده، بیشتر حکایت مى‏کند». (8)
درباره‏ى برهان هدایت و نقش تاییدى علم در آن گفته است:
«اصل هدایت در قرآن مجید به عنوان یک دلیل مستقل از اصل «انتقال صنع‏» به خداشناسى مطرح شده است. بعد از قرآن آن اندازه که شایسته بوده، مورد توجه قرار نگرفته است ولى تدریجا در اثر پیشرفتهاى فکرى و علمى معلوم مى‏شود که این خود یک اصل مستقلى است. این مطلب را خیلى شایسته‏ى تحقیق و بحث مى‏دانیم...
اصل هدایت مربوط به ساختمان اشیا نیست، مربوط به کار اشیا است. این کارى که اشیا مى‏کنند لازمه‏ى قهرى و جبرى ساختمان آنهاست، دلیل جداگانه‏اى (غیر از برهان نظم) نیست، اما اگر مطالعات علمى درباره‏ى موجودات زنده نشان داد که ساختمان بسیار دقیق و منظم این موجودات، اگر چه در کار آنها دخالت دارد، ولى در عین حال یک نیروى مجهولى در رهبرى آنها دخالت دارد، و ساختمان ماشینى اشیا براى طرز کارى که انجام مى‏دهند کافى نیست، اگر این ثابت‏شد، اصل هدایت‏به عنوان یک دلیل مستقل بر خداشناسى ثابت مى‏شود...».
استاد، آنگاه شواهد علمى این مطلب را نقل کرده‏اند، از جمله گفتار ذیل را از کتاب «راز آفرینش انسان‏» نوشته‏ى کرسى موریسون یادآور شده‏اند:
«ماده جز بر طبق قوانین و انتظامات خود عملى انجام نمى‏دهد، یک سلسله قوانین و نظامات بالفعل حاضر دارد و اجبارا همان قوانین و نظامات را انجام مى‏دهد. ذرات اتمها تابع قوانین مربوط به قوه‏ى جاذبه‏ى زمین، فعل و انفعالات شیمیایى و تاثیرات مواد الکتریسته هستند. ماده از خود قوه‏ى ابتکار ندارد و فقط حیات است که هر لحظه نقش‏هاى تازه و موجودات بدیع به عرصه‏ى ظهور مى‏آورد. بدون وجود حیات، عرصه‏ى پهناور زمین عبارت از بیابانى قفر و لم یزرع و دریاى مرده‏ى بى‏فایده‏اى مى‏شود». (9)
استاد، پس از شرح و تبیین سخن یاد شده، به نقل نمونه‏هایى از هدایت‏هاى مرموز حیوانات، که دانشمندان بیان کرده‏اند پرداخته است. کتابهاى علمى که مرحوم مطهرى مطالعه آنها را در زمینه‏ى خداشناسى سودمند دانسته و توصیه کرده است، علاوه بر کتاب راز آفرینش که بیش از این یادآور شدیم، عبارتند از: انسان موجود ناشناخته، شگفتى‏هاى عالم حیوانات، حیات و هدفدارى، و همه‏ى کتابهاى علوم طبیعى که در مدارس و دانشگاه‏ها آموزش داده مى‏شود.
از دیگر تاییدهاى علمى دین مى‏توان شواهد علمى بر اعجاز علمى قرآن را نام برد. در این جا نیز علوم جدید یکى از آموزه‏هاى اسلامى یعنى معجزه بودن قرآن را تایید مى‏کند.
استاد مطهرى در این باره گفته است:
«قرآن در باب طبیعت مسایلى را مطرح کرده است، درباره‏ى باد، باران، زمین، آسمان و حیوانات بحث کرده است، در این قسمت مفسران قدیم کم و بیش بحث کرده‏اند، ولى علماى جدید، از وقتى که علوم طبیعى پیشرفت نمایانى کرده است، بیشتر در این مسایل قرآنى دقت کرده‏اند. تفسیر طنطاوى بیشتر کوششش این است که طبیعیات قرآن را با توجه به طبیعیات جدید روشن کند، و ثابت کند که آنچه قرآن در این زمینه‏ها گفته است‏با آنچه علم تدریجا کشف مى‏کند منطبق است‏یا لااقل منطبق‏تر است. این که مى‏گویم منطبق‏تر، براى این است که بعضى مسایل در حد فرضیه است، یعنى گرچه نمى‏توان همه مطالب مطرح شده در آیات (و روایات) درباره‏ى پدیده‏هاى طبیعى را بر فرضیه‏هاى جدید علمى صد در صد منطبق ساخت، اما قدر مسلم این است که منطقى که قرآن مطرح کرده است‏با منطقى که در آن عصر وجود داشته متفاوت است. هر چند آنچه امروز مى‏گویند نیز فرضیه‏هایى بیش نیست، و ممکن است در آینده فرضیه‏هایى مطرح شود که با مطالب قرآنى (و یا روایات) انطباق بیشترى داشته باشد... ممکن است‏خیلى از حرفهایى که طنطاوى گفته صد در صد قابل قبول نباشد، ولى چنان که گفته شده است او در حدود هفتصد و پنجاه مورد در این زمینه نقل کرده است، کتاب باد و باران آقاى مهندس بازرگان، خود، کشف یکى از اعجازهاى قرآن در مسایل طبیعى است، قهرا باید همین‏طور باشد که اعجازهاى علمى قرآن نو به نو کشف شود. چنان که در روایات وارد شده است که قرآن مخصوص یک زمان نیست، در همه‏ى زمانها تازه است و استعداد کشف جدید دارد». (10)
موارد یاد شده نمونه‏هایى از مؤیدات علمى براى برخى از عقاید دینى بود. در آثار کلامى مرحوم مطهرى نمونه‏هاى دیگرى نیز از این قبیل یافت مى‏شود که ذکر آنها موجب گستردگى بحث‏خواهد شد، و آنچه نقل شد نشانگر دیدگاه ایشان در این باره است. استاد، اگر چه در گفتارى که در آغاز از ایشان نقل شد، از نقش مستقیم یا غیر مستقیم علوم جدید در طرح مسایل و شبهات کلامى، یاد نکرده است، ولى با تامل در نمونه‏هایى از مسایل جدید کلامى که مطرح کرده است، مى‏توان این مطلب را باز شناخت. برخى از این مسایل عبارتند از:
علل پیدایش دین از نظر روانشناسان و جامعه شناسان.
مساله‏ى فطرت دینى وبحث عمیق در باره‏ى فطرت و فطریات.
وحى و الهام از نظر علوم روانى جدید.
بحث امامت و رهبرى از جنبه اجتماعى وبا توجه به مسایل مهمى که امروزه در مسایل مربوط به مدیریت و رهبرى گفته شده است.
نقش علوم جدید حداقل نسبت‏به برخى از نظریه‏هاى علمى در مسایل یاد شده به صورت تاییدى نیست، بلکه تخریبى و ستیزه جویانه است. بدین جهت استاد در کتاب فطرت پس از ارایه‏ى بحث‏هاى عمیقى درباره‏ى فطرت، دیدگاههاى تنى چند از فلاسفه و دانشمندان جدید درباره‏ى منشا دین را به نقد کشیده است.
مبناى شبهات کلامى جدید
از دیدگاه مرحوم مطهرى، آنچه به نام ناسازگارى علم و دین مطرح گردیده است، در حقیقت ناسازگارى علم با دین یا ایمان نیست، بلکه ناسازگارى برداشت‏هاى فلسفى خاص از علم با دین است. بر این اساس، از نظر استاد مطهرى نظریه‏هاى علمى مختلف درباره‏ى پیدایش حیات، اگر جدا از تعبیرها و تفسیرهاى فلسفى عرضه شوند، هیچ گونه تعارضى با نظریه‏ى وحى درباره‏ى خلقت (مخلوق بودن حیات) نخواهد داشت. نقل قسمتى از مقاله‏ى توحید و تکامل در این باره مطلب یاد شده را روشن‏تر خواهد کرد. استاد در آن مقاله نخست‏سخن روسو نویسنده‏ى کتاب «تاریخ علوم‏» را یادآور شده که از مساله پیدایش حیات به عنوان یکى از مشکلات فکرى پس از طرح نظریه‏ى داروین درباره‏ى مبدا پیدایش انسان و حیوان، یاد کرده است. مشکل این بود که از دیدگاه کتاب مقدس، خداوند ماده‏ى زنده را از عدم پدید آورده است، ولى بنابر نظریه‏ى مادیون ماده‏ى زنده خود به خود به وجود آمده است. وى، آنگاه افزوده است‏«علم مثبت نه آفرینش را مى‏پذیرد و نه تولید خود به خود را». مرحوم مطهرى پس از نقل مطالب یاد شده گفته است:
این گفته‏هاى این دانشمند بزرگ، پى‏یر روسو را که مدعى است‏بر دانش جهان از قدیم الایام تا عصر حاضر احاطه دارد، یک بار دیگر بخوانید و از فحواى سخن وى طرز تصور او را در مفهوم آفرینش و خداوند به دست آورید. به عقیده‏ى او علم مثبت نه آفرینش را مى‏پذیرد و نه تولید خود به خود را، وحق هم با او است، زیرا تصورى که او از معناى آفرینش دارد مورد تایید علم قرار نگرفته است...
ممکن است گفته شود: پى‏یر روسو و دیگران زبان علم هستند و آنچه علم به آن رسیده بیان کرده‏اند، پس این ایراد بر پیشروى علم است.
باید تاکید کنم که آنچه این فرضیه‏ها را به این شکل درآورده مشاهدات مثبت و تجربیات عینى نیست، جریان تجربیات علمى را به شکل دیگر هم مى‏توان بیان کرد، تصور مخصوص دانشمندان در معنا و مفهوم آفرینش و طرز تفکر فلسفى خاصى که بر اذهان آنها حکومت مى‏کرد، موجب شده که در طول تاریخ علم، این گونه مسایل بدان گونه طرح و بیان شود، به عبارت دیگر، آنچه مثلا پى‏یر روسو ذکر کرده تنها تاریخ علم و مشاهدات عینى نیست، آینده‏اى است از تاریخ علم و تاریخ تفکر فلسفى اروپایى. و جنبه‏هاى مضحک و تاسف آور آن مربوط به تاریخ تفکر فلسفى اروپا است و نه تاریخ علوم جدید...». (11)
ویژگى‏هاى تفکر فلسفى اروپا چنان که استاد در این مقاله و مقالات دیگر بیان کرده‏اند این است که اولا: معمولا در خداشناسى و توحید از مجهولات بشر بهره گرفته شده است، و عجز و ناتوانى بشر از تفسیر هستى را دلیل بر دخالت اراده‏ى غیبى در جهان دانسته‏اند. و ثانیا: رابطه‏ى خداوند با جهان و تاثیرگذارى خداوند بر جهان را در لحظه‏ى پیدایش خلقت‏یافته‏اند، نه در پرتو نظام حاکم بر هستى و نظام اسباب و مسببات. گویا از نظر آنان این دو مطلب قابل جمع نبوده است، چنان که گفته است:
در دنیا یک فکر غلط یهودى (12) در معناى خلقت و آفرینش پیدا شده که همیشه خلقت را با «آن‏» ( لحظه) مربوط مى‏کند، یعنى هر وقت که مى‏خواهد موضوع مخلوق بودن جهان یا مخلوق بودن حیات را تصور کند این طور فکر مى‏کند که در کدام «آن‏» ( لحظه) از کتم عدم به وجود آمده و چه وقت‏شروع شده؟
نکته‏ى دیگر این که طرز فکر گروه بى‏شمارى، از مساله توحید و خداشناسى این است که مى‏خواهند از طریق منفى خدا را بشناسند نه از طریق مثبت، مى‏خواهند خدا را در میان مجهولات خود جستجو کنند نه در میان معلومات خود; هر جا که در توجیه علت‏یک حادثه درماندند و بر آنها مجهول ماند پاى خدا را به میان مى‏کشند و به همین جهت است که در مساله‏ى مخلوق بودن حیات و جهان بیشتر به «آن‏» ( لحظه) اول پیدایش حیات یا جهان اهمیت مى‏دهند، زیرا آغاز حیات و جهان بیش از هر چیز دیگر در نظر آنها مجهول و ناشناخته بوده است.
یک نمونه از اعجاز قرآن کریم این است که در آن، اثرى از این دو تفکر ادرست‏یافت نمى‏شود، با این که این دو انحراف در تاریخ تفکر بشر شایع بوده، وجز کسانى که از مشرب قرآن سیراب شده‏اند، کسى از آن رهایى نیافته است.
قرآن کریم یگانه معلم توحیدى است که خدا را در نظام موجود و مشهود و در جریان علت‏ها و معلولها و سنن جارى آفرینش نه در آغاز کار، و از طریق مثبت و معلوم نه از طریق منفى و علل ناشناخته به بشر معرفى مى‏کند». (13)
استاد شهید تاثیر عمیق خود را از حاکمیت چنین اندیشه‏هاى انحرافى بر فضاى فکرى و فلسفى غرب چنین ابراز کرده است: «این جانب حقیقتا وقتى جریان تاریخ علم را در قرون جدید کم و بیش مطالعه مى‏کند و متوجه رنگ مخصوصى که فقط طرز تفکر فلسفى خاصى دانشمندان به جریان پاک وپاکیزه علم داده است مى‏شود، سخت متاثر و افسرده مى‏گردد، و آرزو مى‏کند اى کاش دانشمندان به آن طرز تفکر فلسفى عالى که در طول چهارده قرن در دامن قرآن کریم رشد یافته، آشنا بودند آشنایى صحیح و کامل و آب زلال علم را با آن طرز تفکر یهودى مکدر نمى‏کردند. مخصوصا آن وقت‏به تاثرش افزوده مى‏شود که مى‏بیند جوانهایى که تازه با علوم آشنا شده‏اند و قدرت تجزیه و تحلیل ندارند و جریان علم را آمیخته با آن طرز تفکر آلوده کننند در کتب فلسفى جدید ویا در تواریخ علوم و حتى در کتب فلسفى جدید و یا در تواریخ علوم وحتى در کتب کلاسیک مى‏خوانند، یکباره چنین معتقد مى‏شوند که فرضیه خلقت و آفرینش و وجود خداوند، فرضیه‏اى است که سالهاست در اثر مشاهدات علمى باطل شناخته شده، این طور پیش خود فکر مى‏کنند که فرض خلقت و خالق تنها در ظلمت تقالید پدران موجود است ، اما در روشنایى علم از آن اثر و خبرى نیست‏». (14)
پرسش و پاسخ
در این جا ممکن است این پرسش مطرح شود که آنچه درباره‏ى عدم ناسازگارى علم با دین بیان شد مربوط به آموزه‏هاى قطعى دین مانند توحید و اعتقاد به آفریدگار هستى است. در این مساله علم تجربى به خودى خود هیچ گونه ناسازگارى با دین ندارد، ناسازگاریها ناشى از تفکرات خاص فلسفى یا کلامى است چنان که توضیح داده شد ولى نسبت علم و دین در این گونه مسایل خلاصه نمى‏شود; گاهى نسبت مزبور میان فرضیه‏هاى علمى و نصوص دینى است. مثلا درباره‏ى فرضیه تکامل یکى از مشکلات مهمى که مطرح شد، ناسازگارى آن با نصوص کتاب مقدس(سفر پیدایش) بود که بر آفرینش مستقل و دفعى الوجود بودن انواع حیوانات دلالت مى‏کند، حال آن که طبق فرضیه تکامل، انواع حیوانى بر اساس فرایند طولانى تکامل زیستى پدید آمده‏اند، یعنى پیدایش آنها در توالى زمانهاى طولانى و به صورت تدریجى بوده است، نه به صورت دفعى و مستقل ازیکدیگر، در این جا فرضیه علمى، بدون دخالت هیچ گونه داورى فلسفى یا پیش فهم کلامى، با یکى از آموزه‏هاى دینى ناسازگارى دارد. و در نتیجه علم جدید به خودى خود نسبت‏به دین شبهه‏ساز شده است. استاد مطهرى خود به این اشکال توجه داشته وچنین گفته است:
«ممکن است گفته شود ترانسفورمیسم به طور کلى (خصوصا داروینیسم با توجه به فرضیه‏ى وى در این باره که اصل انسان از میمون است، اگر چه بعد مردود گشت) از آن جهت ضد خداشناخته شد که بر خلاف مندرجات کتب مقدس مذهبى بود; زیرا کتب مذهبى عموما خلقت انسان را از یک انسان اولى به نام «آدم‏» مى‏دانند که ظاهر این است که او مستقیما از خاک آفریده شده است‏». (15)
استاد مطهرى در پاسخ به این اشکال نکات چهارگانه‏اى را بیان کرده که ما در این جا دو مورد را بیان مى‏کنیم:
1. آنچه در علم درباره‏ى تکامل مطرح شده، دو چیز است: یکى اصل تکامل و دیگرى چگونگى آن. اصل تکامل یک قانون مسلم علمى است، ولى درباره‏ى چگونگى آن فرضیه‏هاى بسیارى مطرح شده، و هیچ یک از آنها به عنوان یک قانون قطعى علمى به اثبات نرسیده است. پیدایش تدریجى انواع و این که نوع انسان از تبار میمون است. از فرضیه‏اى است که داروین در تبیین تکامل جانداران مطرح کرده، و پس از وى مورد نقد واقع شد، و فرضیه‏هاى دیگرى از قبیل «موتاسیون‏» جایگزین آن شد. مخالفت چنین فرضیه‏اى را با متون دینى، نباید به عنوان ناسازگارى علم با دین به شمار آورد.
2. اگر بناست فرضیه‏هاى علمى را معیار داورى در باب نسبت میان علم و دین قرار دهیم، مناسب‏تر آن است که فرضیه‏هاى جدید علمى از قبیل فرضیه‏ى موتاسیون (جهش) را ملاک قرار دهیم. این فرضیه با نصوص دینى درباره‏ى خلقت انسان تعارضى ندارد. زیرا، اگر چه در کتب مذهبى خلقت آدم نخست‏به صورت مستقل از خاک مطرح شده است، ولى به گونه‏اى بیان شده است که با نوعى فعل و انفعال در طبیعت همراه بوده است، مثلا در روایات آمده است که طینت آدم طى چهل روز سرشته شد. ما از جزئیات آن آگاهى نداریم، مى‏توان فرض کرد که تمام مراحلى که اولین سلول حیاتى باید در طول میلیاردها سال طى کند تا به حیوانى از نوع انسان منتهى شود، سرشت و طینت «آدم اول‏» به اقتضاى شرایط فوق العاده‏اى که دست قدرت الهى فراهم کرده بود، در مدت چهل روز طى شده است. همان‏گونه که نطفه‏ى انسان در رحم در مدت نه ماه، تمام مراحلى را که مى‏گویند اجداد حیوانى انسان در طول میلیاردها سال طى کرده‏اند، طى مى‏کند. (16)
برداشت‏ها و تفسیرهاى نادرست
تا این جا سخن درباره‏ى نقش علوم جدید در تحول و تجدد در علم کلام بود. علاوه بر آن، از نقش اندیشه‏هاى فلسفى در این باره نیزسخن گفته شد. با مراجعه به آثار استاد مطهرى که در حوزه‏ى دین پژوهى و مباحث کلام به ویژه مباحث جدید نگارش یافته است، مى‏توان اسباب و مبانى دیگرى را براى طرح مسایل جدید کلامى شناسایى کرد. تفسیرهاى نادرستى که از روى عمد یا سهو از عقاید و احکام اسلامى ارایه شده است، یکى از مؤثرترین این اسباب بوده است. نقش این عامل بیشتر به طرح شبهات و اعتراضات بر آموزه‏هاى اسلامى مربوط مى‏شود. این گونه تعبیرها و تفسیرهاى نادرست، گاهى توسط برخى از مسلمانان و گاهى نیز توسط برخى از مستشرقان عرضه شده، و زمینه ساز طرح اشکالات واعتراضات علیه اسلام را فراهم کرده است. رسالت متکلم در این باره این است که به تبیین درست عقاید و احکامى که بر خطا تفسیر شده بپردازد. به این جهت است که تبیین عقاید و احکام اسلامى یکى ازوظایف علم کلام به شمار آمده است. (17)
استاد مطهرى در مقدمه‏ى کتاب «عدل الهى‏» که یکى از آثار بسیار گرانبها در الهیات جدید است گفته است: «دین مقدس اسلام یک دین ناشناخته است، حقایق این دین تدریجا در نظر مردم واژگونه شده است و علت اساسى گریز گروهى از مردم، تعلیمات غلطى است که به این نام داده مى‏شود. این دین مقدس در حال حاضر بیش از هر چیز دیگر از ناحیه‏ى برخى از کسانى که مدعى حمایت از آن هستند ضربه و صدمه مى‏بیند. هجوم استعمار غربى با عوامل مرئى و نامرئى‏اش از یک طرف، و قصور یا تقصیر بسیارى از مدعیان حمایت از اسلام در این عصر از طرف دیگر، سبب شده که مرتبا اندیشه‏هاى اسلامى در زمینه‏هاى مختلف از اصول گرفته تا فروع، مورد هجوم و حمله قرار گیرد. بدین سبب این بنده وظیفه‏ى خود دیده است که در حدود توانایى در این میدان انجام وظیفه نماید».
وى، آنگاه به مساله‏ى حقوق زن در اسلام به عنوان یکى از مسایل جدید و مهم کلامى اشاره کرده و دلیل اهتمام خود به آن را چنین بازگو کرده است:« در سه چهار سال اخیر قسمت زیادى از وقت‏خود را صرف مسایل اسلامى مربوط به زن وحقوق زن کردم، از این رو وقت‏خود را صرف این کار کردم که احساس کردم تنها این نیست که عملا انحرافاتى در این زمینه پدید آمده است، جریان این است که گروهى در سخنرانى‏ها، در سر کلاس مدارس، و در کتابها و مقالات خود نظر اسلام را درباره‏ى حقوق و حدود و وظایف زن به صورت غلطى مطرح مى‏کنند و به مصداق «خود مى‏کشى و خود تعزیه مى‏خوانى‏» همانها را وسیله‏ى تبلیغ علیه اسلام قرار مى‏دهند و متاسفانه توده‏ى اجتماع مسلمان ما با منطق اسلام در این موضوعات مانند بسیارى از موضوعات دیگر به هیچ وجه آشنا نیست. لهذا، با کمال تاسف، افراد زیادى را اعم از زن و مرد سبت‏به اسلام بدبین ساخته‏اند. این بود که لازم دانستم منطق اسلام را در این زمینه روشن کنم تا بدانند نه تنها نتوان ایرادى بر منطق اسلام گرفت، بلکه منطق روشن و مستدل و پولادین اسلام درباره‏ى زن وحقوق، حدود و وظایف زن، بهترین دلیل بر اصالت وحقانیت و جنبه‏ى فوق بشرى آن است‏».
بیدارى و رشد فکرى نسل جدید
یکى از مبانى یا اسباب تحول و تجدد در حوزه‏ى دین‏پژوهى و علم کلام، رشد فکرى نسل جدید است. این رشد فکرى محصول توسعه و پیشرفت علمى و فنى و تحولات فرهنگى در قرون اخیر است. این تحولات و پیشرفتهاى علمى و فرهنگى، در کنار حل پاره‏اى از مجهولات علمى و فکرى بشر مجهولات دیگرى را در برابر او نهاده و ذهن او را به پرسشگرى برانگیخته است، به گفته مولوى:
هم جواب از علم خیزد هم سؤال
هم هدى از علم خیزد هم ضلال
استاد مطهرى درباره‏ى رهبرى نسل جوان، از شناخت نسل جوان به عنوان یکى از ضرورتهاى رهبرى و هدایت آنان یاد کرده و یادآور شده است که این نسل یک نوع ادراکات و احساساتى دارد که در گذشته نبود و از این جهت‏باید به او حق داد، در عین حال یک انحرافات فکرى و اخلاقى دارد وباید آنها را چاره کرد. چاره کردن این انحرافات بدون در نظر گرفتن مزایا یعنى ادراکات و احساسات و آرمانهاى عالى که دارد و بدون احترام گذاشتن به این ادراکات و احساسات میسر نیست.
در نسل گذشته فکرها این اندازه باز نبود، این احساسات با این آرمانهاى عالى نبود... فکر اساسى این است که اول ما درد این نسل را بشناسیم، درد عقلى و فکرى، دردى که نشانه‏ى بیدارى است، یعنى آن چیزى را که احساس مى‏کند و نسل گذشته احساس نمى‏کرد، مولوى مى‏گوید:
حسرت و زارى که در بیمارى است
وقت‏بیمارى هم از بیدارى است
هر که او بیدارتر پر دردتر
هر که او هشیارتر رخ زردتر
در گذشته درها به روى مردم بسته بود، کسى از بیرون خبر نداشت، در شهر خود که بود از شهر دیگر خبر نداشت، در مملکت‏خود که بود از مملکت دیگر خبر نداشت، امروز این درها باز شده، دنیا را مى‏بیند که رو به پیشرفت است....
در قدیم سطح فکر مردم پایین‏تر بود، کمتر در مردم شک و تردید و سؤال پیدا مى‏شد، حالا بیشتر پیدا مى‏شود، طبیعى است وقتى که فکر، کمى بالا آمد سؤالاتى برایش طرح مى‏شود که قبلا مطرح نبود، باید شک و تردیدش را رفع کرد و به سؤالات و احتیاجات فکریش پاسخ گفت، نمى‏شود به او گفت‏برگرد به حالت عوام، بلکه این خود زمینه‏ى مناسبى است‏براى آشنا شدن مردم با حقایق و معارف اسلامى‏». (18)
گونه‏ى دیگرى از تجدد در کلام
از مطالب یاد شده گونه‏ى دیگرى از تجدد در علم کلام را نیز مى‏توان از سخنان استاد مطهرى باز شناخت، و آن عبارت است از تجدد در روش بحث و گفتگو با مخاطبان. مبناى این تجدد این قاعده‏ى عقلایى و معرفت‏شناختى است که مفاهمه کلامى در گرو آن است که ویژگى‏هاى فکرى، روحى و زبانى مخاطب در نظر گرفته شود. بر این اساس هرگاه در این ویژگى‏ها تحول و تجدد راه یافت، بر متکلم نیز لازم است روش بحث و زبان مفاهمه خویش را با آن هماهنگ سازد.
«رهبرى یک فرد یا یک نسل در همه‏ى احوال و همه‏ى شرایط یکسان نیست، شکلها و کیفیت‏هاى گوناگون دارد، وسایلى که به کار برده مى‏شود متفاوت است، یک نسخه‏ى معین ندارد که درباره‏ى همه‏ى افراد و همه‏ى نسلها در همه‏ى زمانها یک جور داده شود. از این رو در هر زمانى و تحت هر شرایطى باید دقیقا اندیشید که به چه نحو باید صورت بگیرد و چه نسخه‏اى باید داده شود». (19)
استاد مطهرى پس از بیان مطلب فوق شواهدى از قرآن و روایات اسلامى در تایید آن آورده است، یکى از آن شواهد آیه 125 سوره‏ى نحل (20) است که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم مى‏خواهد تا مردم را با استفاده از روشهاى حکمى(برهانى)، خطابى و جدال احسن به حق دعوت نماید.
نمونه دیگر تنوع معجزات پیامبران الهى است که امام هادى علیه السلام فلسفه‏ى آن را اختلاف شرایط و تفاوت مخاطبانشان از نظر مهارت‏هاى زمان دانسته است. (21)
گواه دیگر حدیث معروف از پیامبر اکرم‏صلى الله علیه و آله و سلم است که فرموده است: ما پیامبران ماموریت‏یافته‏ایم که با مردم متناسب با عقل آنان سخن بگوییم. (22) مولوى به مضمون همین حدیث اشاره کرده مى‏گوید:
پست مى‏گویم به اندازه‏ى عقول
عیب نبود این، بود کار رسول
مقتضیات زمان
یکى از محورهاى مهم تجدد، مقتضیات زمان است، این تجدد همه‏ى علوم اسلامى را تحت تاثیر قرار مى‏دهد و به علم کلام یا مسئولیت‏هاى تبلیغى اختصاص ندارد. نقش تحول بخش زمان و مکان در حوزه‏ى فقاهت و اجتهاد که امام خمینى رحمه الله بر آن تاکید داشت از توابع این اصل کلى است. اهمیت این اصل از نظر استاد مطهرى در حدى است که بحث‏هاى گسترده‏اى را به تبیین آن اختصاص داده و دوجلد از آثار ایشان به آن اختصاص یافته است. استاد مقدمه کتاب «نظام حقوق زن در اسلام‏» را با این عبارت آغاز کرده است:
«مقتضیات عصر ما ایجاب مى‏کند که بسیارى از مسایل مجددا مورد ارزیابى قرار گیرد و به ارزیابى‏هاى گذشته بسنده نشود». (23)
مقدمه کتاب «اسلام و مقتضیات زمان‏» نیز با این عبارت شروع شده است:
«براى روشنفکران مسلمان در عصر ما که از نظر کیفیت زبده‏ترین طبقات اجتماعى مى‏باشند و از نظر کمیت‏خوشبختانه قشر قابل توجهى به شمار مى‏روند، مهمترین مساله‏ى اجتماعى «اسلام و مقتضیات زمان‏» است‏». (24)
مساله‏ى مقتضیات زمان در عین اهمیت‏بسیارى که دارد، بسیار پیچیده و دقیق است. و چه بسا لغزشگاه فکرى کسانى گردیده است . از نظر ا ستاد مطهرى در این جا دو مطلب را باید به خوبى باز شناخت:اول، شناخت صحیح اسلام به عنوان یک فلسفه‏ى اجتماعى، و یک ایدئولوژى الهى، و یک دستگاه سازنده‏ى فکرى و اعتقادى همه جانبه و سعادت بخش. دوم، شناخت‏شرایط و مقتضیات زمان و تفکیک واقعیات ناشى از تکامل علم و صنعت ازپدیده‏هاى انحرافى و عوامل فساد و سقوط. عدم شناخت درست این دو مطلب موجب شده است که مساله اسلام و مقتضیات زمان براى برخى به صورت یک معما جلوه کند. و گمان رود که نسبت آن دو از قبیل نسبت دو امر متضاد و ناسازگار است. و از آن دو باید یکى را برگزید، یا باید به اسلام و تعلیمات اسلامى گردن نهاد و از هر گونه نوجویى و نوگرایى پرهیز کرد و زمان را از حرکت‏باز داشت و یا باید تسلیم مقتضیات متغیر زمان شد و اسلام را به عنوان پدیده‏اى متعلق به گذشته به بایگانى تاریخ سپرد.
این افراد جاودانگى اسلام و نسخ ناپذیرى آن را با قابلیت انعطاف که امرى است مربوط به سیستم قانونگزارى اسلام و خود اسلام با مکانیسم مخصوصى که از ویژگیهاى سیستم قانونگزارى اسلام است، به وجود مى‏آورد، یکى دانسته‏اند، حال آن که، این دو از یکدیگر جدا هستند، یعنى درباره‏ى اسلام باید دو مطلب را ازیکدیگر بازشناخت، یکى ثبات وجاودانگى اسلام که به معنى نسخ ناپذیرى آن است، و دیگرى انعطاف پذیرى قوانین اسلامى که مى‏تواند جوابگوى مسایل مختلف در شرایط گوناگون زندگى باشد.
مغالطه‏ى دیگرى که این افراد مرتکب شده‏اند مربوط به تفسیر«مقتضیات زمان‏» است، گویا چنین فرض شده است که خاصیت زمان این است که همه چیز، حتى حقایق جهان را نیز فرسوده و کهنه نماید. حال آن که آنچه در زمان کهنه و نو مى‏شود ماده و ترکیبات مادى است، اما حقایق جهان ثابت و لا یتغیر است، آیا جدول فیثاغورس به حکم این که بیش از دو هزار سال از عمرش مى‏گذرد کهنه شده است؟، آیا گفته‏ى سعدى: «بنى آدم اعضاى یک پیکرند» چون هفتصد سال از عمرش مى‏گذرد منسوخ و غیر قابل عمل است؟ آیا به دلیل این که عدالت و مروت و وفا و نیکى چندین هزار سال است که دهان به دهان مى‏گردد مندرس شده است؟
شکى نیست که در عصر برق و هواپیما مسایل جدیدى رخ مى‏نماید که باید پاسخ خودش را باز یابد، ولى هیچ ضرورتى ایجاب نمى‏کند که الزاما چون برق به جاى چراغ نفتى و هواپیما به جاى الاغ آمده است، باید مسایل حقوقى مربوط به اینها از قبیل خرید و فروش و غصب و ضمان و وکالت و رهن هم یک سره تغییر کند، ویا چون والدین اعصار گذشته الاغ سوار بوده‏اند و پدران و مادران و فرزندان و شوهران و زنان عصر ما هواپیما سوارند، پس الزاما باید حقوق والدین بر اولاد وحقوق اولاد بر والدین وحقوق همسران در عصر ما به کلى دگرگون شود». (25)
خطر جمود و جهالت(قشرى‏گرى و غرب زدگى)
در این مساله پیوسته دو خطر رهزنى کرده است، یکى خطر جمود و دیگرى خطر جهالت. جمود وجهالت دو گونه انحراف از مسیر اعتدال، و دو نوع بیمارى فکرى آدمى بوده است. نتیجه‏ى بیمارى اول توقف و سکون و بازماندن از پیشروى و توسعه است، و نتیجه‏ى بیمارى دوم سقوط و انحراف است.
انسان جمودگرا هر تازه‏اى را فساد و انحراف مى‏خواند، و انسان نوگراى جاهل هر پدیده‏ى نوظهورى را به نام مقتضیات زمان، و تجدد و ترقى موجه مى‏شمارد، و همه را یک جا به حساب تمدن و توسعه‏ى علم و دانش مى‏گذارد.
این دو گروه در این مطلب توافق دارند که هر وضعى که در قدیم بوده است، جزء مسایل و شعایر دینى است، با این تفاوت که جمودگرا نتیجه مى‏گیرد این شعایر را باید نگهدارى کرد، و تجددگراى جاهل نتیجه مى‏گیرد اساس دین ملازم است‏با کهنه‏پرستى و علاقه به سکون و ثبات. این دو نگرش و برداشت‏بى‏اساس یکى از اسباب پیدایش فکر موهوم ناسازگارى علم و دین بوده است.
اسلام با تفکر هر دو گروه یاد شده مخالف است، وخطرى که متوجه اسلام گردیده هم از ناحیه‏ى هر دو گروه بوده است. جمودها و جزم گرایى نسبت‏به هر شعار قدیمى، هر چند ربطى به دین مقدس اسلام ندارد بهانه به دست تجددگرایان جاهل داده است که اسلام را مخالف تجدد به معنى واقعى بشمارند، و از طرف دیگر، تقلیدها و مدپرستى‏ها و غرب‏زدگى‏ها و اعتقاد به این که سعادت مردم مشرق زمین در این است که در همه‏ى زوایاى زندگى خویش از غرب الگو بگیرند، بهانه‏اى به دست جمودگرایان داده که به هر پدیده و وضع جدیدى با چشم بدبینى بنگرند و آن را خطرى براى دین و استقلال و شخصیت اجتماعى ملت‏خویش بشمار آورند. در این میان آن که باید غرامت اشتباه هر دو دسته را بپردازد اسلام است. (26)
تفاوت در جهان‏بینى‏ها
از دیگر مبانى و علل تحول در علم کلام و دیگر علوم اسلامى، تحول در جهان‏بینى عالمان دینى است. درست است که همه‏ى عالمان دینى پیرو جهان‏بینى الهى‏اند، ولى مى‏توان فرض کرد که شناخت و تلقى آنان نسبت‏به پدیده‏هاى طبیعى یا موضوعات اجتماعى متفاوت باشد. و این تفاوت در دین شناسى آنان تاثیر بگذارد. استاد مطهرى این مطلب را درباره‏ى فقاهت و اجتهاد چنین توضیح داده است:
«فقیه و مجتهد کارش استنباط و استخراج احکام است، اما اطلاع و احاطه‏ى او به موضوعات، و به اصطلاح طرز جهان‏بینى‏اش، در فتواهایش تاثیر دارد. فقیه باید احاطه‏ى کامل به موضوعاتى که براى آنها فتوا صادر مى‏کند داشته باشد. اگر فقیهى را فرض کنیم که همیشه در گوشه‏ى خانه و یا مدرسه بوده و او را با فقیهى مقایسه کنیم که وارد جریانات زندگى است، این هر دو نفر به ادله‏ى شرعیه ومدارک احکام مراجعه مى‏کنند، اما هر کدام یک جور و یک نحو بخصوصى استنباط مى‏کنند....
دین اسلام، دین خاتم است، اختصاص به زمان معین و یا منطقه‏ى معین ندارد، مربوط به همه منطقه‏ها و همه‏ى زمانهاست، دینى است که براى نظام زندگى و پیشرفت زندگى بشر آمده، پس چگونه ممکن است فقیهى از نظامات وجریانات طبیعى بى‏خبر باشد، به تکامل و پیشرفت زندگى ایمان نداشته باشد، آنگاه بتواند دستورهاى عالى و مترقى این دین حنیف را که براى همین نظامات آمده و ضامن هدایت این جریانها و تحولات و پیشرفت‏ها است کاملا و به طور صحیح استنباط کند؟
بدیهى است،مطلب یاد شده، به حوزه‏ى فقاهت و اجتهاد در فروع دین اختصاص نداشته، دیگر حوزه‏هاى دین پژوهى را نیز شامل مى‏شود، بر این اساس نوع جهان‏بینى مفسر و متکلم و نحوه‏ى آشنایى آنان با واقعیت‏هاى تاریخى، تجربى و اجتماعى، در پژوهش‏هاى تفسیرى یا کلامى آنان تاثیر خواهد گذاشت، مثلا آن کسى که انسان را موجودى مجبور مى‏داند، در مباحث مربوط به عدل الهى به گونه‏اى متفاوت با آن کسى که انسان را موجودى مختار مى‏داند داورى خواهد کرد. با اعتقاد به جبر در افعال حسن و قبح عقلى بى‏معنا خواهد بود، ولى بر مبناى اختیار حسن و قبح عقلى بنیادى‏ترین اصل کلامى شناخته مى‏شود.
معرفت‏شناسى عالمان
معرفت‏شناسى از علومى است که بر دیگر معرفت‏هاى بشرى، حتى فلسفه، تقدم دارد. بنابراین بر علم کلام نیز متقدم است. به این اساس تحول در معرفت‏شناسى یکى دیگر از مبانى و اسباب تجدد در علم کلام به شمار مى‏رود. ما این مطلب را در بحث‏هاى آینده با تفصیل بیشترى باز خواهیم گفت.
در این جا به نقل گفتارى از استاد مطهرى درباره‏ى نقش بنیادین معرفت‏شناسى در معارف بشرى بسنده مى‏کنیم. از دیدگاه استاد، تفاوت مکتب‏ها و ایدئولوژى‏ها ناشى از تفاوت جهان‏بینى‏ها است، و تفاوت جهان‏بینى‏ها از تفاوت در معرفت‏شناسى سرچشمه مى‏گیرد.
«مى‏دانیم هر مکتب و ایدئولوژى و هر دستگاه اندیشه که طرحى براى نجات و رهایى و کمال و سعادت بشر ارائه مى‏دهد، یک سلسله ارزشها عرضه مى‏دارد و بایدها و نبایدها و شایدها و نشایدها در سطح فرد یا جامعه مى‏آورد... ولى این بایدها و نبایدها متکى بر فلسفه‏ى خاصى است که آنها را توجیه مى‏نماید. یعنى اگر یک مکتب یک سلسله دستورها و فرمانها عرضه مى‏دارد، ناچار متکى بر نوعى فلسفه و جهان‏بینى درباره‏ى هستى و جهان و جامعه و انسان است که چون هستى چنین است و جامعه یا انسان چنان است پس باید این چنین و آن چنان بود... این که چرا باید این چنین یا آن چنان بود یا زیست‏یا رفت‏یا ساخت‏یا شد، براى این است که جهان یا جامعه یا انسان چنین یا چنان است. چراى هر ایدئولوژى در جهان‏بینى‏اى که آن ایدئولوژى بر آن استوار است نهفته است.
اما پاسخ به این سؤال که چرا جهان‏بینى‏ها مختلف است، چندان ساده نیست، در مکتب ماتریالیسم پاسخ این پرسش از طریق اختلافات طبقاتى داده شده است. رابطه‏ى انسان با جامعه‏اش با چگونگى تولید و توزیع، و برخوردارى یا محرومیت وى، عکس‏العمل ویژه در روان و اعصاب او پدید مى‏آورد و به وضع درونى او شکل خاص مى‏دهد، این شکل خاص، اندیشه و ارزیابى و قضاوت او را درباره‏ى اشیا تحت تاثیر قرار مى‏دهد. طبق این دیدگاه، بینش انسان، امرى نسبى و محصول رابطه‏ى خاص هر فرد با محیط طبیعى و اجتماعى او است، و براى هر کس همان صحیح است که مى‏بیند.
ولى مطلب به این سادگى نیست، در این که اندیشه‏ى انسان تا حدود زیادى تحت تاثیر محیط قرار مى‏گیرد، بحثى نیست، ولى این که انسان یک پایگاه آزاد اندیشه دارد که مى‏تواند از هر تاثیرى خود را مستقل نگه دارد که از آن در زبان اسلام به «فطرت‏» تعبیر شده است، قابل نفى و انکار نیست.
آنچه براى فیلسوفان و دانشمندانى که در این مسائل مطالعه دارند، مسلم است، این است که ریشه‏ى چندگونگى جهان‏بینى‏ها وجهان شناسى‏ها را در شناخت‏شناسى‏ها، یعنى آنچه امروز نظریه معرفت و یا شناخت نامیده مى‏شود، باید جستجو کرد، در این جا، یکى مى‏گوید جهان را از طریق عقل باید شناخت و دیگرى مى‏گوید از راه حواس، وسومى مى‏گوید از راه تزکیه‏ى نفس و اشراق و الهام. از نظر یکى مراحل شناخت‏به گونه‏اى است و از نظر دیگرى به گونه‏اى دیگر. کاربرد عقل از نظر برخى محدود است و از نظر برخى نامحدود. و بحثهایى که درباره‏ى منابع شناخت، معیار شناخت و امثال آن انجام شده است.
پس ایدئولوژى هر مکتب مبتنى است‏بر جهان‏بینى آن، و جهان‏بینى آن مبتنى است‏بر نظریه‏اش درباره‏ى معرفت و شناخت.
در حقیقت، حکمت عملى هر مکتب وابسته است‏به حکمت نظرى آن، وحکمت نظریش وابسته ست‏به منطق آن مکتب. پس هر مکتب در درجه‏ى اول باید منطق خود را مشخص نماید. (27)
نتایج‏بحث
با توجه به مطالب یاد شده مى‏توان دیدگاه استاد مطهرى را درباره‏ى معنا و مبناى تجدد در دین پژوهى خصوصا علم کلام در نکات ذیل خلاصه کرد:
1. تجدد در علم کلام مقتضاى وظیفه و رسالت این علم است. رسالت عمده علم کلام دوچیز است: یکى اثبات و تایید عقاید و احکام اسلامى، و دیگرى دفاع از آنها از طریق پاسخگویى به شبهات.
2. در عصر جدید، هم ادله‏ى جدیدى براى اثبات و تایید عقاید و آموزه‏هاى دینى در اختیار است، چنان که برخى از دلایل گذشته اعتبار خود را از دست داده است، و هم شبهات جدیدى مطرح شده است که در گذشته وجود نداشته است، چنان که برخى از شبهات قدیمى نیز منسوخ گشته است.
3. علوم جدید در کلام جدید نقشهاى متفاوتى را ایفا مى‏کنند: یکى این که شواهد و ادله‏ى جدیدى را در اختیار متکلمان قرار مى‏دهند. نظیر آنچه در باب برهان نظم و برهان هدایت در مساله‏ى خداشناسى بیان گردید. دیگرى این که منشا تاملات، کاوش‏ها و برداشت‏هاى نوینى در حوزه‏ى دین شناسى مى‏گردد، از قبیل آنچه در باب تفسیر قرآن بیان گردید، سومین نقش علوم جدید در الهیات طرح مسایل جدید است. نظیر آنچه در مساله‏ى خلقت آدم بیان گردید. در این جا، اگر چه تعارض و ناسازگارى (شبهه‏سازى) در بین نیست، ولى مساله آفرینى و طرح پرسش‏هاى نوین مطرح است.
4. علوم جدید، به خودى خود، با دین ناسازگار نبوده، و نقش شبهه‏انگیزى نداشته‏اند، تعارضها و شبهه‏انگیزى‏ها ناشى از پیش فهم‏هاى فلسفى یا کلامى بوده است که در جریان کاوش‏هاى علمى و تحلیل و تبیین داده‏هاى تجربى و علمى، بر ذهن برخى از کاوشگران و تحلیل‏گران علوم حاکم بوده است. در نتیجه آنان کاوش وتحلیل خود را بر اساس آن نگرش‏هاى فلسفى یا کلامى استوار کرده و به نتایجى ناسازگار با دین و آموزه‏هاى دینى رسیده‏اند.
5. یکى از اسباب وعلل طرح مسایل یا شبهات جدید کلامى، برداشت‏ها و تفسیرهاى نادرستى است که عمدا یا سهوا ، از سوى خودى یا غیر خودى از عقاید و احکام اسلامى شده است، مسایل و شبهات مطرح شده در باره‏ى حقوق زن از دیدگاه اسلام یکى از نمونه‏هاى روشن این مطلب است.
6. بیدارى و رشد فکرى نسل جدید نیز از دیگر عوامل و مبانى مسایل جدید کلامى است. این رشد فکرى عوامل گوناگونى دارد که توسعه و رشد علمى و توسعه ارتباطات از روشن‏ترین آنهاست.
7. از دیگر حوزه‏هاى تحول و تجدد در علم کلام، روش بحث وگفتگوى کلامى است که متناسب با تحولات فکرى و زبانى مخاطبان تحول و تجدد مى‏پذیرد. گذشته از واقعیات تاریخى، ادله‏ى عقلى و نقلى نیز ضرورت چنین تحولى را اثبات مى‏کنند.
8. مقتضیات زمان از دیگر عوامل و مبانى تجدد در دین پژوهى و علم کلام است. از آنجا که اسلام دین ابدى و جاودانه است، نمى‏تواند تحولات ناشى از مقتضیات هر عصر را نادیده بگیرد. از این رو بر دین شناسان مسلمان و از جمله متکلمان لازم است‏با تحولات جدید فکرى، فرهنگى و اجتماعى بشر آشنا بوده و با توجه به آنها به کاوشهاى دین شناسانه خود بپردازند، تا بتوانند پاسخگوى نیازهاى جدید بشر در زمینه‏ى اصول و فروع دین باشند.
9. در بحث مربوط به مقتضیات زمان، دو خطر تفریط (جمودگرایى) و افراط (جهالت غربزدگى) برحذر بود، و مسیر اعتدال را برگزیده یعنى نه هر چه مربوط به گذشته است را جزء اسلام و شعایر اسلامى دانست، و نه هر پدیده‏ى نوینى را حق و استوار تلقى کرد، بلکه باید با رجوع به معیارهاى روشن عقل و وحى، حق را ازباطل، و تکامل را از انحطاط باز شناخت تا نه در دام خطر جمودگرایى وقشریگرى افتاد، و نه در ورطه‏ى غربزدگى فرو غلطید.
10. تفاوت در نوع جهان‏بینى‏ها و معرفت‏شناسى‏ها از دیگر عوامل ومبانى تجدد در دین شناسى افراد و اندیشه‏هاى کلامى آنان است. این مطلب نیز گذشته از این که از مطالعه‏ى تاریخ معرفت‏بشرى به دست مى‏آید، تامل و تحقیق فلسفى نیز آن را تایید مى‏کند.
نکات یاد شده که از مراجعه به آراى استاد مطهرى به دست آمد، تصویر نسبتا جامع و گویایى از معنا و مبناى تجدد در علم کلام را ارایه مى‏کند. معناى تجدد در علم کلام با توجه به حوزه‏هاى تحول و تجدد در این علم روشن مى‏شود که عبارتند از: مسایل، شبهات، دلایل و روش‏هاى بحث و گفتگو. و مبانى و علل آن را امور مختلف، ایجابى و سلبى، در زمینه‏ى علوم، فلسفه، معرفت‏شناسى، جهان‏بینى، تفسیر و رداشت‏خاصى از آموزه‏هاى دینى، و مقتضیات زمان تشکیل مى‏دهد. این دیدگاه در مجموع مورد قبول نگارنده است. تفصیل بیشتر در این باره را پس از نقد و بررسى دیگر نظریه‏ها درباره‏ى موضوع مورد بحث، بیان خواهیم کرد.
--------------------------------------------------------------------------------
پى‏نوشت‏ها:
1. وظایف اصلى و وظایف فعلى حوزه‏هاى علمیه، ص 48.
2. Modern Theology.
3. فردریک شلایر ماخر (1768-1834) Friedrich Schleiermacher فیلسوف و متکلم مسیحى پروتستان.
4.استون سایکس، فریدریش شلایر ماخر، ترجمه‏ى منوچهر صانعى دره بیدى، ص 104.
5. Liberal Theology.
6.ر.ک: ایان باربور، علم و دین، متن انگلیسى، ص 106، ترجمه‏ى فارسى، ص 131.
7. وظایف اصلى ووظایف فعلى حوزه‏هاى علمیه، ص 49.
8. متفکر شهید استاد مرتضى مطهرى، توحید، ص 66.
9. همان، ص 126.
10. متفکر شهید استاد مرتضى مطهرى،نبوت، ص 225 223.
11. مقالات فلسفى، ج‏1، ص 79 77.
12. اشاره است‏به آیه‏ى کریمه‏ى قرآن که درباره‏ى اندیشه‏ى یهودى مى‏فرماید: «وقالت الیهود ید الله مغلولة غلت ایدیهم و لعنوا بما قالوا» .
13.همان، ص 64-63.
14.همان، ص 81-80.
15. علل گرایش به مادیگرى، ص 102.
16.همان، ص 103-102.
17. براى آگاهى بیشتر در باره‏ى رسالت‏هاى علم کلام به کتاب درآمدى بر علم کلام اثر نگارنده رجوع شود.
18.عدل الهى، چاپ هشتم، ص 11-10.
19. ده گفتار، ص 215-212.
20. همان، ص 193.
21. «ادع الى سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتى هی احسن...» .
22. اصول کافى، ج‏1، کتاب العقل والجهل، حدیث 20، ص 18.
23. انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس على قدر عقولهم. همان، حدیث 15.
24. نظام حقوق زن در اسلام، ص 13.
25. اسلام و مقتضیات زمان، ج‏1، ص 6.
26.اسلام و مقتضیات زمان، ج‏1، ص 69.
27. ر.ک: نظام حقوق زن در اسلام، بخش چهارم، ص 124-103.
--------------------------------------------------------------------------------
کلام اسلامی- شماره 35

‏سخنرانى استاد محترم جناب آقاى دکتر غلامعلى حداد عادل در مؤسسه تعلیماتى و تحقیقاتى امام صادق علیه السلام (12/10/1374)
آیا کلام جدید وجود دارد؟
از آنجا که شرکت کنندگان محترم در این مجلس علمى، طلاب رشته تخصصى علم کلام در حوزه علمیه قم‏اند، موضوع سخن را «وجود یا عدم علم کلام جدید» انتخاب کردم. بر این اساس، ناچاریم مرورى به مسائل جدید کلامى در سده اخیر که به گونه‏اى وارد فضاى تفکر دینى ما شده است، داشته باشیم. سخن ما در این باب تنها تذکار و جلب توجه است نه استقراء تام، و روش ما در طرح مطالب متابعت از یک سیر تاریخى است. اهل علم و حوزه‏هاى دینى در یک صد سال اخیر در دوره‏هاى متفاوت با پرسش‏هاى مختلفى روبه‏رو بوده‏اند. اینک با مرور بر آن مسائل، آنها را به طور اختصار دسته بندى مى‏کنیم. پیشاپیش متذکر مى‏شویم که تکیه و تاکید ما اولا بر اهم مسائل است نه بر همه مسائل و ثانیا به موضوعاتى اشاره مى‏کنیم که در محافل دینى نسبتاعمومیت داشته و منحصر به بخشهاى خاصى نبوده است. علاوه بر این مسائل و مناقشاتى را که از قبل نیز موجود بوده و سابقه دیرینه داشته، و در عصر ما با ابزارهاى جدید تبلیغ و روشهاى تازه‏اى مجهز شده است، از دایره بحث‏خارج مى‏شود.
مسئله سازگارى و ناسازگارى اسلام و علم در عصر مشروطیت
مشروطیت را مبدا این سیر تاریخى قرار مى‏دهیم از آن جهت که با مشروطیت دولت‏به معناى جدید اروپایى در ایران مستقر مى‏شود و مى‏توان انقلاب مشروطیت را مفصلى دانست که تاریخ ایران حول آن ورق مى‏خورد. سؤال این است که در دوره مشروطیت کدامین مسئله، مدافعان دین را به پاسخگویى وا مى‏داشت و نگرانى مهم و عمده‏اى که علماى دین را به دفع و رفع خود فرا مى‏خواند چه بود؟
مهمترین مسئله آن عصر براى شرقیان، پیشرفت صنعتى و تمدنى اروپا و عقب ماندگى مسلمانان بوده است. در آن زمان اختلاف از حیث‏سطح تمدن و علوم تجربى و ریاضى به اندازه‏اى زیاد بوده که افکار و عقول در مقابل آن به حیرت مى‏افتاده است.
مراجعه به سفرنامه‏هایى که در آن دوره نوشته شده نشان مى‏دهد که محیط آشفته و بى‏نظم، و خان گزیده دوران قاجار ایران با آن عقب ماندگیها و بیماریها و ظلمها و سختى‏ها، با محیطى چون پاریس و لندن به هیچ‏وجه قابل مقایسه نبوده است. جامعه ایران، خود را باخته بود و در این میان، تیر اتهام به سمت اسلام روانه بود که اسلام و مسلمانى مایه عقب ماندگى است و پیشرفت صنعتى اروپایى‏ها ناشى از پیشرفت علمى آنهاست و عقب ماندگى علمى جامعه اسلامى حاکى از ناسازگارى اسلام با علم است.
در چنین عصرى، متفکرانى مانند سید جمال الدین اسد آبادى به پاسخگویى این مسائل مى‏پرداختند. سید جمال در رساله «نیچریه‏» به «ارنست رنان‏» متفکر و فیلسوف و استاد دانشگاه فرانسوى که در سخنرانى خود تحت عنوان: «اسلام و علم‏» مدعى ناسازگارى تفکر اسلامى با علم شده بود، پاسخ مى‏داد. متفکران و نویسندگان دیگرى هم مانند: میرزا فتحعلى آخوند زاده و دیگران بودند که عقیده داشتند براى نجات جامعه ایران از عقب ماندگى، باید از علایق سنتى دست کشید و کسانى هم مانند تقى زاده جوان، توصیه مى‏کردند که باید: از فرق سر تا ناخن پا فرنگى شویم.
مدافعان دین در آن زمان اصلى‏ترین وظیفه را تبیین سازگارى اسلام و علم مى‏دانستند و در صدد بودند ثابت کنند با اعتقادات اسلامى و جهان بینى اسلامى هم مى‏توان به علوم تجربى پرداخت و در این وادى پیش رفت وبه علم وصنعت نایل شد.
از جمله کسانى که در ایران در فاصله دهه 20 تا 30 و بعد از آن، تلاش کرد تا تعارض میان علم و دین را رفع کند، مهندس بازرگان (1) است. وى به سبب بهره‏مندى از علوم جدید مانند ریاضى و فیزیک و شیمى، نقش تاریخى خود را در باب اثبات سازگارى علم و دین ایفا کرد. البته همه حیات فکرى بازرگان در همین مسئله سازگارى علم و دین خلاصه نمى‏شود و او بعدها در برابر نظریات مارکسیستى نیز از اسلام دفاع کرد، اما بارزترین نقش او در معرکه و میدان علم و دین بود.
پاسخگویى به شبهات و القائات مارکسیستى
با گذشت زمان، رقیب دیگرى به میدان آمد. مارکسیسم در اروپا ظهور کرد و سوسیالیسم براى اذهان دانشگاهى جاذبه پیدا کرد. انقلاب شوروى به نتیجه رسید و ایران که همسایه شوروى بود تحت تاثیر مستقیم این انقلاب قرار گرفت. مارکسیسم در دوره حکومت 20 ساله رضا خانى از حیث تشکیلاتى قدرتى به هم نرساند. مهمترین تشکل مارکسیستى در دوران رضاخان یک سازماندهى 53 نفره بود که کشف شد و اعضاى آن دستگیر و زندانى شدند. گرچه فعالیت مارکسیستها در دوره رضاخان توسعه تشکیلاتى پیدا نکرد ولى در زمان او زمینه‏هایى فراهم شد که راه را براى گسترش سریع مارکسیسم بعد از شهریور سال 1320 هموار نمود.
در دوران رضاخان دو چیز زمینه گرایش نسل جوان را به شعارهاى پرجاذبه کمونیستى فراهم کرد:
1. مبارزه رضا خان با مذهب وعدم اجازه فعالیت‏به حوزه‏هاى علمیه براى رشد و نمو و نوآورى.
2، ظلم و بیدادگرى رضاخان و حرص و طمع و فشار و دیکتاتورى او که از این حیث او از همه فئودالها و زمین‏داران بزرگ بیشتر بود. همه اینها، موجب بروز نوعى آمادگى وحساسیت در نسل جوان شد، نسلى که در آن زمان نه از مذهب حرف چندان تازه‏اى شنیده بود و نه ازحکومت و رژیم سلطنتى دل خوشى داشت. این نسل، بعد از شهریور 20 با شعارهاى پرجاذبه نجات زحمتکشان و طبقه کارگر و دهقانان از جانب اردوگاه مارکسیسم و سوسیالیسم مواجه شد.
اینان جوانانى بودند که در جو اختناق رضاخانى با روحانیت آگاه و دلسوز ارتباط چندانى نداشتند و آموزشها و الگوهاى تربیتى آن عصر هم نتوانسته بود جاذبه لازم را براى آنان به وجود آورد و از طرف دیگر هم، اهمیت زیاد مسائل اجتماعى در نظر جوانان به اعتبار جوانى وشور و نشاط زمینه جذب آنان به مارکسیسم شد و حزب توده با فعالیت گسترده، قوتى گرفت و در سراسر ایران، حتى در همین قم، فعالیت مى‏کرد.
از خصوصیات این دوره پدید آمدن یک تحدى فلسفى بود. مارکسیسم مدعى یک فلسفه مادى یعنى «ماتریالیسم » بود آن هم از نوع دیالکتیکى آن که تفسیر خاصى از تاریخ عرضه مى‏کرد، بود و این فلسفه را علمى دانست و در حقیقت از اعتبار و آبروى علم سوء استفاده مى‏کرد. اینجا بود که یک کوششى لازم آمد تا از اسلام در مقابل این فلسفه مادى الحادى دفاع کند، قهرمان این دوره، یعنى کسى که بیش از همه بار این وظیفه را بردوش کشیده، مرحوم علامه طباطبائی بود. مرحوم علامه در برابر موج تبلیغات و ادعاهاى مارکسیستها با سلاح فلسفه از جبهه اسلامى دفاع کرد و شهید مطهرى هم در میدان دفاع از اسلام، کارش را از همین جا آغاز نمود. بارزترین محصول این مبارزه و دفاع، کتاب ارزشمند «اصول فلسفه و روش رئالیسم‏» است.
مارکسیسم، در کنار مباحث فلسفى، عدالت اجتماعى را هم مطرح کرده بود و در این زمینه از طرف مدافعان دین کوششهاى زیادى شد تا از اسلام در مقابل این اتهام که قادر به تامین عدالت اجتماعى نیست، دفاع شود. در چنین فضاى فکرى بود که بحثهاى اقتصاد اسلامى، مالکیت در اسلام، عدالت اجتماعى، مساوات و برابرى و حکومت اسلامى مطرح گردید و براى پاسخگویى به سؤالات مختلف در زمینه‏هاى مذکور، مطالعه و تبیین مسائل حکومتى و حقوقى در نهج‏البلاغه نزد جوانان مسلمان رواج یافت و جاذبه‏اى خاص پیدا کرد. در یک دوره حدود بیست‏ساله، مرکزثقل مسائل مورد بحث در مجامع علمى و فرهنگى شبهات والقائاتى بود که از ناحیه مارکسیسم، کمونیسم و سوسیالیسم مطرح مى‏شد و حوزه علمیه را به چالش فرا مى‏خواند اما اهمیت مسائل مارکسیستى همیشگى و ابدى نبود، با کودتاى 28 مرداد سال 1332 به تدریج تبلیغات مارکسیسم کم رنگ شد و قدرت تشکیلاتى آنان تا حدود زیادى درهم شکست; هرچند افکار و اندیشه اهاى آنها، در دانشگاهها و در بعضى از محیطاهاى کارگرى وروشنفکرى همچنان تا سالهاى بعد مطرح بود.
علوم انسانى غربى در دهه سى و چهل
جریان فکرى دیگرى که در دهه سى و چهل یعنى عمدتا در فاصله افول جریان مارکسیستى (سال 32) تا سال 50 در جامعه ما به وجود آمده به اوج رسید به علوم انسانى غربى مربوط مى‏شد. در این سالها دانشکده‏هاى علوم انسانى در ایران پا گرفت و رشته‏ها و عناوین جدیدى تاسیس و مطرح گردید. جامعه شناسى، روانشناسى، روانشناسى اجتماعى، فلسفه تاریخ و انواع علوم انسانى غربى در این زمان توسط دو دسته از روشنفکران در جامعه مطرح شد. دسته اول، عمدتا روشنفکران متمایل به اندیشه غرب سرمایه‏دارى بودند که از نظر حکومت هم آزادى داشتند و موجه بودند. اینان در مشاغلى همچون استادى دانشگاهها، مدیریت مؤسسات فرهنگى و انتشاراتى، ترجمه، نویسندگى، نشر و انتشار کتب و مجلات اشتغال داشتند.
دسته دوم روشنفکران متمایل به مارکسیسم و کمونیسم بودند که اندیشه‏هاى مبتنى بر مارکسیسم را در حوزه علوم انسانى به طرق مختلف، آشکار و پنهان، در قالبهاى گوناگون مطرح مى‏کردند. دهه چهل را باید عرصه تکوین و تکون آن دسته از مفاهیم جدید علوم انسانى دانست که عمدتا با مذهب میانه‏اى نداشت و خود را در شئون مختلف و از جمله در هنر، نمایشنامه، تآتر، سینما، شعر و شعر نو و غیره جلوه‏گر مى‏ساخت.
از میان اندیشمندان این دوره، کسى که این مفاهیم را به میان جوانان مسلمان آورد و به صورت وسیع مطرح کرد و این سلسله مباحث را به فضاهاى دینى کشاند، دکتر شریعتى بود. وى که خود جامعه شناسى را در فرانسه خوانده بود، هم به زبان خارجى مسلط بود و هم با روشنفکران این دوره آشنایى داشت. از این رو، درسهاى دکتر شریعتى در حسینیه ارشاد و دانشگاه مشهد و نیز جزوه‏هایى که نوشته بود، مورد توجه جوانان متدین قرار گرفت و اقشار مختلفى که عاشق مباحث دینى جدید بودند به این مسائل روى آوردند.
در این دوره، که آن را دوران علوم انسانى نام نهادیم، مرحوم مطهرى با توجه خاصى به مسائل و مشکلاتى که از این ناحیه براى جامعه اسلامى پیش آمده بود، تلاش و مبارزه کرده است. مبارزه وى در دو جناح بود: یکى در مقابل تفسیرهاى از نصوص و معارف دینى که مغایر با دین و برخاسته از علوم انسانى غربى بود و دیگرى تفسیرهایى که از تفکرمارکسیستى نشات مى‏گرفت. بعضى از مباحثى که در این دوره مطرح مى‏گردید و مغایر با تعالیم دینى تفسیر مى‏شد عبارتند از: خاستگاه اجتماعى دین و معناى اینکه دین یک نهاد اجتماعى است و اینکه آیا منشا دین جامعه است؟ آیا دین یک منشا صرفا تاریخى اجتماعى دارد یا یک امر قدسى است؟ اگر دین یک امر قدسى است چه نتیجه‏اى بر اثر برخورد آن با جامعه پدید مى‏آید؟ در چه جایى، امر قدسى از امر اجتماعى جدا مى‏شود؟ و....
شبهاتى که در این دوره مطرح مى‏شد، غالبا معطوف به این بود که جنبه‏هاى متعالى انسان را به یکى از جنبه‏هاى غیر متعالى او اعم از فردى یا اجتماعى تاویل کند. به عنوان مثال باید گفت:مارکسیسم با دید خاص فلسفى خود، یک نگرش مادى به اجتماع دارد و سعى دارد همه ء جنبه‏هاى معنوى و متعالى را به اقتصاد، تولید، روابط تولید، تضاد میان ابزار تولید و روابط تولید برگرداند و مى‏خواهد بگوید که فرهنگ اعم از دینى و غیر دینى روبناى یک زیربناى مادى است و تفسیرى هم که از رابطه زیربنا و روبنا ارائه مى‏دهد تفسیر خاص اقتصادى مارکسیستى است. اینجاست که آسمانى بودن انسان مورد انکار قرار مى‏گیرد و نمودهاى معنوى از این طریق توجیه مى‏شود.
در جامعه شناسى هم، جنبه‏هاى معنوى به شان اجتماعى انسان برمى‏گردد، در جامعه شناسى دورکهیم، انسان یک موجود اجتماعى است و دین ناشى از اجتماعى بودن انسان است و با همین قول ریشه الهى وقدسى دین زده مى‏شود.
در روانکاوى فروید نیز جنبه متعالى انسان انکار مى‏شود و عقده‏هاى سرکوفته در طول تاریخ و تفسیرهاى روانکاوانه فرویدى به میان مى‏آیند تا ارزش معنوى انسان در تحلیل‏هاى روانشناسى مسخ گردد.
با ترجمه و نشر این نوع افکار بود که آن دسته از روشنفکران ایرانى که با مذهب میانه‏اى نداشتند و یا در صدد نشر افکار الحادى بودند، به جنگ مذهب مى‏آمدند.
تفکر التقاطى
بعد از به بازار آمدن علوم انسانى غربى، مشکل دیگرى ایجاد شد و آن مشکل تفکرالتقاطى بود. خطرى که در مقابل عالمان دین و حوزه‏ها و متفکران دینى قرار گرفت در حقیقت مارکسیسم نقابدارى بود که به طور بارز در افکار سازمان مجاهدین خلق انعکاس پیدا نمود. جامعه کنونى ما، نسبت‏به افکار التقاطى این دسته که باطنا مارکسیست و ظاهرا اسلامى بودند، آشنایى دارد.
ریشه‏هاى این جریان خیلى عمیق است ولى نمود آن از لحاظ زمانى از حدود سال 1350 به بعد است.
در این دوره، از اندیشمندان اسلامى، کسى که بیش از همه راه التقاط را تشخیص داد و به مقابله برخاست‏شهید مطهرى بود. مطهرى، نگران و هراسان درسهاى دانشگاهى خود را رها نمود و خود را بازنشسته کرد و به حوزه برگشت وبعد از سالها دوباره درس و بحث‏حوزه را آغاز و سعى کرد در باره تاریخ و مسائل اجتماعى، مباحث علوم انسانى و آنچه بویژه از طریق التقاط جدید خطر ساز شده بود، حوزویان و طلاب جدید حوزه را آگاه سازد. این جریانات تا سال 1357 که سال پیروزى انقلاب اسلامى است ادامه داشت.
مسائل جدید حکومتى در دهه 60
با پیروزى انقلاب اسلامى، مسائل جدیدى در عرصه حکومت دینى مطرح گردید و لازم بود که متفکران دینى به توضیح و تنقیح مطالب بپردازند. در این زمینه طبعا دو دسته مسائل در برابر حوزه‏ها قد علم کردند: یک دسته، مسائل جدیدى بود که مستقیما از انقلاب اسلامى نشات گرفته بود مانند: مسائل مربوط به فلسفه سیاسى، ولایت فقیه، حکومت دینى نسبت ولایت فقیه با دموکراسى، عدالت وحقوق و روابط بین الملل، دین و سیاست، جمهورى و راى گیرى عمومى وغیره.این سلسله مسائل در دهه‏هاى قبل حتى براى روشنفکران مذهبى مطرح نبوده است.
دسته دوم: مسائلى است که در دهه 60 تا 70 در اثر گسترش مسائل تحقیقاتى و ترجمه و نشر آراى غربیان، در کلام والهیات بمعنى الاخص مطرح گردیده است که در دهه‏هاى گذشته سخنى از آن‏ها به میان نیامده بود. در دهه‏هاى پیشین، تصور ما از غرب عمدتا نفى مطلق دین بوده است و در مجامع فرهنگى کشور از حوزه‏هاى فکرى و دانشگانى واندیشه‏ها و آراى غربیان در مقام و تفسیر دین، چندان خبرى نبوده است.
پیش از انقلاب اسلامى، کتابهای که در باره نگرش غربیان در باب دین، به فارسى ترجمه شده محدود به مسئله اعتقاد به خدا، و راه اثبات وجود حق تعالى بوده است. و در بعضى از نوشته‏ها هم به اقوال دانشمندان غربى درباره خدا استشهاد مى‏شده است ولى از نگرش غربیان در باب نبوت و شریعت، تشریع و دیندارى، ایمان و اعتقادات، کلام خدا و متون مقدس و غیره، دانش چندانى در اختیار مردم جامعه ما نبوده است.
ما نباید تصور کنیم که در سده‏هاى اخیر، متکلمان الهى مسیحى در غرب در برابر الحاد و بیدینى ساکت مانده و نظاره گر بودند، اگر افرادى همانند ولتر، اگوست، کنت، دورکهیم، فروید، مارکس و نیز فلاسفه عصر روشنگرى قرن هیجدهم و دیگران اتهاماتى به دین وارد کردند، در برابر آنها،کشیش‏ها و دانشمندان مسیحى اعم از پروتستان و ارتودکس و کاتولیک، تماشاگر نبوده‏اند بلکه عکس العمل نشان داده‏اند، تحقیق، بحث و گفتگو و مناظره کرده‏اند و کتابهاى فراوانى در رد اتهامات وارد شده از سوى دیگران نوشته ااند و پیشنهادهایى در اصلاح فکر دینى عرضه کرده‏اند. در اینجا صرفا از باب مشت نمونه خروار و به عنوان قطره‏اى از دریا به مطالب و مضامین چند منبع و ماخذ اشاره مى‏کنم تا تصورى، هر چند ناقص و اندک، از نوع مطالعات دینى غربیان حاصل شود.
ایان باربور (متکلم مسیحى معاصر) در کتاب «علم و دین‏» (2) براى بررسى نظریه سازگارى و یا ناسازگارى علم و دین، دوره‏هاى مختلف فکرى دوران جدید غرب و انواع واکنشهایى را که از جانب متکلمان مسیحى در مقابل تحولات علمى پدید آمده است توضیح مى‏دهد. از قرون وسطى تا قرن هیجدهم و از زمان ظهور نظریات نیوتن و گالیله تا عصر روشنگرى، رمانتیست‏ها، کانت و هیوم و دیگران، نحله‏ها و جریانهاى فکرى مختلفى به تناسب مورد بحث قرار گرفته است. در قرن نوزدهم با ظهور داروین مسائلى در حوزه زیست‏شناسى به نام علم در مقابل مذهب پدید مى‏آید و مذهب در برابر این جریان الحادى واکنش نشان مى‏دهد. همچنین در قرن بیستم با پیدایش علوم انسانى جدید و جامعه‏شناسى و علوم رفتارى و روانشناسى و رفتارگرایى و امثال آن در برابر دین مسائل و مباحث تازه‏اى پدید مى‏آید و دینداران هم نسبت‏به آنها واکنشهایى نشان مى‏دهند.
در همین زمینه به کتاب دیگرى اشاره مى‏کنم به نام «علوم و الهیات در قرن بیستم‏» (3) که مجموعه شانزده مقاله است که در یک هم اندیشى بین الملل علمى ایراد شده وزیر نظر «ا.آر. پى کاک‏» به چاپ رسیده است. این هم اندیشى در 1979 در آکسفورد برگزار شده است و در مباحث آن چهار وجهه نظر کلامى و علمى و فلسفى و جامعه شناختى ملحوظ بوده است. صرفا براى آنکه تصویرى از گستردگى مباحث کلامى و دینى در غرب امروز به دست آید اشاره مى‏کنم که پى کاک در دیباچه این کتاب هشت دیدگاه متفاوت و هشت نوع نظریه را در باب رابطه علم و دین ذکر مى‏کند.
کتاب دیگرى در دسترس است‏به نام:«فرهنگ و دین »که 22 مقاله در موضوعات دینى در آن آمده است عناوین این مقالات عبارتند از:
اخلاق و دین;
عرفان;
شک و ایمان;
جدایى انگارى دین و دنیا;
فلسفه و دین;
روانشناسى دین;
علم و دین;
هنر مدرن;
زیبایى شناسى فلسفى;
ادبیات و دین;
ابعاد دینى ادبیات جدید;
رمان به عنوان ادبیات غیر دینى;
نمایش و دین;
سینما و دین;
رقص و دین;
موسیقى ودین;
پوشاک دینى در مشرق;
خوشنویسى اسلامى;
الهیات سیاسى;
انقلاب;
اصلاح;
سیاست و دین.
این مقالات برگرفته از یک «دائرة المعارف دین‏» است که زیر نظر دانشمندى به نام «میرچا الیاده‏» در 16 مجلد با حجمى در حدود 8000 صفحه و 8 میلیون کلمه در مدت هفت‏سال انتشار یافته و شامل 2750 مقاله اصلى به قلم 1400 نفر از دین پژوهان پنجاه کشور جهان است. بهاء الدین خرمشاهى که این مجموعه مقالات زیر نظر او ترجمه شده در پیشگفتار کتاب مى‏نویسد:
«آثار دینى و دین پژوهى که در غرب انتشار مى‏یابد حجم و تنوع و عمق معتنابهى دارد و به سه زبان عمده غرب یعنى انگلیسى، فرانسه و آلمانى، به تخمین راقم این سطور، سالانه در حدود دوهزار عنوان کتاب، اعم از مرجع وعادى قطع نظر از نشریه‏هاى بسیار در این زمینه منتشر مى‏گردد». (4)
همین جا مناسب است‏به عناوین مقالات (5) شماره اخیر مجله «ارغنون‏» که به الهیات جدید اختصاص دارد اشاره کنم.
این مقالات عبارتند از:
خدا در فلسفه جدید و تفکر معاصر: رتین ژیلسون;
الهیات تطبیقى: دیوید تریس;
ایمان چیست؟: پل تلیلشن;
کتاب مقدس به عنوان اثرى ادبى، جان گیون;
بولتمان والهیات وجودى: ویلیام بیکل;
الهیات تاریخى: آلن گالوى;
عیسى مسیح و اسطوره شناسى: ردولف بولتمن;
دین طبیعى: ایمانوئل کانت;
گزیده‏اى از یادداشتهاى واپسین سالها: سورن چلچگر;
حقایق سرمدى: آنتونى کین.
همانطور که ملاحظه مى‏کنید، این موج جدید و پدیده‏اى نو است که باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و از سوى متفکران دینى اعلام موضع گردد.
آخرین نمونه‏اى که به آن اشاره مى‏کنم، کتابى است‏به نام «مسیحیت امروز و مسائل سرنوشت‏ساز» (6) که گرچه شامل مباحث عمیق و نظرى و فلسفى نیست مباحثى دارد که ذیل چهار بخش عمده مطرح شده است. عناوین این بخشها چنین است:
1. مسیحیان در جوامع غیر مسیحى.
2. مسائل جهانى.
3. مسائل اجتماعى.
4. مسائل جنسى.
که ذیل آنها به موضوعات متعدد و متنوعى از قبیل «خطر سلاحهاى هسته اى‏»، «محیط زیست انسانى‏»، «نابرابرى اقتصادى شمال و جنوب‏»، «حقوق بشر»، «مسائل اجتماعى‏»، «کار و مسئله بیکارى‏»، «روابط صنعتى‏»، «چند نژادى و نژاد ستیزى‏»، فقر، ثروت و ساده زیستى، مسائل مربوط به جنسیت و امور جنسى، «ازدواج و طلاق‏»، «سقط جنین‏»، «همجنس گرایى‏»، و دهها موضوع دیگر توجه شده است.
اینها، نمونه‏هایى از مسائل است که امروزه در غرب طرح مى‏شود. دیگر نمى‏توان با یک تصور خام و بسیط و ابتدایى حکم کرد که غربیان بى دین و کافرو مشرکند و نباید پنداشت که آنان در مقولات دینى حرفى نزده‏اند وحرفى براى گفتن ندارند. اصولا قرن بیستم بر خلاف قرن نوزدهم، قرن اقبال به دین است. موجى جدید و پدیده‏اى نو به وجود آمده است که یکى از ابعاد آن بحث مهم معرفت‏شناسى دینى است که در سالهاى اخیر در جامعه ما مطرح شده است.
البته گروههاى مختلف با مشربهاى گوناگونى که دارند، تفسیرهاى متفاوتى از دین مى‏کنند.
اینک متفکران دینى باید رسالت‏خود را نسبت‏به دوره‏اى که زندگى مى‏کنند درک کنند تا مصداق، این حدیث‏شریف شوند که «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس‏» و بتوانند در عرصه تحدیات و مبارزه جویى‏هاى مذهبى، بر کرسى تحقیق و تبیین نشینند.
کلام جدید یا مسائل جدید کلامى
در پایان این گفتار، به پرسشى که عنوان سخن قرار گرفته است‏باز مى‏گردیم و مى‏پرسیم که آیا علم کلام جدید وجود دارد یا نه؟
در پاسخ مى‏گوییم باید توجه داشت که چه چیزى جدید است و معنى «جدید» چیست؟ اگر قبول کنیم که علم جدید در مقابل علم قدیم وجود دارد، مى‏توان گفت کلام جدید هم وجود دارد. اما اگر گفته شود که علم، علم است، جدید و قدیم ندارد و تنها مسائل آن است که جدید شده است، در اینجا هم مى‏توان گفت کلام همان کلام است و تنها مسائل جدیدى در آن پیدا شده است. بارى، در هر حال این نزاعى است‏بر سر یک اصطلاح و دردى را دوا نمى‏کند، چه بگوییم: کلام جدید، چه بگوییم: «مسائل جدید کلامى‏» فرقى نمى‏کند، مهم آن است که تصدیق شود در کلام یک سلسله مباحث جدید پدید آمده است; براى راهیابى در بحث همین مقدار کافى است.
البته اگر کسى به اعتبار کثرت دفعى موضوعات در علم کلام بخواهد آن را کلام جدید بنامد، نباید بر او خرده گرفت. و اما اگر کسى این مبنا را نپذیرد، حداقل باید قبول کند که عرصه وسیعى به نام «مسائل جدید کلامى‏» وجود داردکه باید به آن پرداخت و هریک از مباحث آن را مورد تحقیق و کنکاش قرار داد.
--------------------------------------------------------------------------------
پى‏نوشت‏ها:
1.در گزارش این سیر تاریخى که نقش بعضى از افراد بیان مى‏شود و از بعضى از اشخاص که در دوره‏اى شاخص بوده‏اند نام برده مى‏شود، غرض تایید یا نفى آنها و قضاوت نسبت‏به آنها نیست. وکار ما صرفا گزارش مختصر از ماوقع تاریخى در سده اخیر است و در صدد ذکر نام همه شخصیتهاى علمى و اجتماعى و سیاسى هر دوره نیز نیستیم.
2-این کتاب توسط آقاى بهاء الدین خرمشاهى به فارسى ترجمه شده و توسط مرکز نشر دانشگاهى به نام «علم و دین‏» در سال 1362 به چاپ رسیده است.
3.
4. «فرهنگ و دین‏»، برگزیده مقالات دایرة المعارف دین، ویراسته میرچاالیاده، هیئت مترجمان، زیر نظر بهاء الدین خرمشاهى، تهران، انتشارات طرح نو، 1374، صفحه سیزده.
5. ارغنون، فصلنامه فلسفى، ادبى، فرهنگى. سال دوم، شماره 5و6، بهار و تابستان 1374. (مجله مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگى معاونت امور فرهنگى وزارت ارشاد اسلامى.
--------------------------------------------------------------------------------
کلام اسلامی- شماره 17

‏على ربانى گلپایگانى
از مباحث جدیدى که در حوزه‏ى جامعه شناسى و دین شناسى مطرح گردیده است، مسئله سکولاریزم است. از سوى غربیان بحثهاى فراوانى در ارتباط با سکولاریزم ارایه گردید و چندى است که در جامعه ما نیز توجه محققان را به خود جلب نموده است. با توجه به مقالات متعددى که در این باره نگارش یافته، هنوز ابهاماتى پیرامون آن به چشم مى‏خورد. این امر، نگارنده را بر آن داشت تا ضمن ارج نهادن به تلاشهاى انجام گرفته از سوى صاحبان قلم، بحث و تحقیقى را پیرامون سکولاریزم عرضه کند بدین منظور که در راه تبیین بیشتر آن گامى برداشته و به رشد فرهنگ علمى دینى جامعه اسلامى، خدمتى هر چند ناچیز نموده باشد.
واژه‏شناسى سکولاریزم
براى واژه‏ى سکولاریزم (Secularism) در زبان فارسى معادلهاى مختلفى از قبیل: مخالفت‏با شرعیات و مطالب دینى، روح دنیادارى، طرفدارى از اصول دنیوى و عرفى و ... نقل کرده‏اند. در «فرهنگ آکسفورد» از آن به عنوان: اعتقاد به این‏که قوانین، آموزش و امور اجتماعى باید بیش از آن‏که بر مذهب استوار باشد، بر داده‏هاى علمى بنا گردد، یاد شده است. (1)
رایج‏ترین معادل فارسى در مقابل کلمه سکولاریزاسیون: Secularization کلمه‏ى: «جدا انگارى دین و دنیا» است، چنان که سکولار: Secular به فردى گفته مى‏شود که به امور معنوى و مذهبى علاقمندى نشان نمى‏دهد. (2) و آن را به دنیوى، مادى و غیر مذهبى نیز ترجمه نموده‏اند. (3)
به اعتقاد برخى محققان، «مفهوم جدا انگارى دین و دنیا» (سکولاریزاسیون) فاقد یک تعریف قطعى متفق علیه است، پدیده‏هاى همبسته‏اى که این مفهوم بدانها اشاره دارد طیف اجتماعى گسترده‏اى را در بر مى‏گیرد، وجه مشترک همه‏ى آنها عبارت است از توسل هرچه کمتر به توضیح و تبیینهاى ماوراى طبیعى، توسل هرچه کمتر به منابعى که براى تامین اهداف ماوراى طبیعى به کار مى‏آید، و حمایت هرچه کمتر از اعمال یا فعالیتهایى که رابطه با قواى ماوراى طبیعى، یا اتکاى به این نیروها را تشویق و تبلیغ مى‏کند. اصطلاحات و تعابیر دیگر و کما بیش محدودترى که برخى از تحولات همین فرایند اشاره دارد عبارتند از: تقدس زدایى، علمانى یا غیر روحانى کردن و مسیحیت زدایى. تعبیر سکولاریزاسیون در زبان انگلیسى به خصوص به برچیدن مقامات و مناصب و کارکردهاى روحانى، یا به انتقال برخى وظایف و کارکردهاى معین، همچون قضاوت، آموزش و کارهاى اجتماعى، از روحانیان به متخصصانى اشاره دارد که دیگر احراز شرایط عقیدتى ایشان براى قبول این وظایف و نقشها، ضرورى یا مربوط و متناسب نمى‏نماید.
تعبیر مسیحیت‏زدایى بیشتر به زوال و افول یک سنت دینى خاصى، به ویژه در زمینه‏ى نظارت و اشراف این سنت دینى بر فعالیتهاى نهادى، عنایت دارد، و به عنوان یک اصطلاح، حاوى بى طرفى اخلاقى تعبیر «جدا انگارى دین و دنیا» نیست.
اگر بخواهیم «جداانگارى دین و دنیا» را به اجمال تعریف کنیم مى‏توانیم بگوییم: فرایندى است که طى آن وجدان دینى، فعالیتهاى دینى و نهادهاى دینى اعتبار و اهمیت اجتماعى خود را از دست مى‏دهند، و این بدان معناست که دین در عملکرد نظام اجتماعى به حاشیه رانده مى‏شود و کارکردهاى اساسى در عملکرد جامعه با خارج شدن از زیر نفوذ و نظارت عواملى که اختصاصا به امر ماوراى طبیعى عنایت دارند، عقلانى مى‏گردد». (4)
اصطلاح سکولاریزم و تطورات آن
گفته شده است:تعبیر سکولاریزاسیون در زبانهاى اروپایى، بار نخست در معاهده‏ى «وستفالى‏» Westphalia در سال 1648 میلادى به کار رفت، و مقصود از آن توضیح و توصیف انتقال سرزمینهایى که تحت نظارت کلیسا قرار داشت، به زیر سلطه‏ى اقتدارات سیاسى غیر روحانى بود.
در بین مردم متداول بود. و تفکیک میان: Sacred (مقدس و دینى) و Secular (دنیوى یا عرفى) تداعى کننده‏ى قول به برترى امور و مفاهیم مقدس یا دینى بر امور دنیوى یا غیر مقدس بود.
علاوه بر این دیر زمانى بود که کلیسا کشیشهاى موسوم به «دینى‏» را از کشیشهایى که عرفى دانسته مى‏شدند، یعنى روحانیانى را که در درون تشکیلات دینى خدمت مى‏کردند، از روحانیانى که در خدمت جامعه وسیعتر بیرون تشکیلات دینى بودند، تفکیک مى‏کرد.
بعدها تعبیر «سکولاریزاسیون‏» به معنایى متفاوت، گرچه مرتبط با این مفهوم اولیه، به معاف و مرخص کردن روحانیان از قید عهد و پیمانشان براى خدمت‏به کلیسا اطلاق مى‏شد.
این تعبیر در قرن بیستم که مفهوم مورد نظر، فحواهاى کلى‏تر اجتماعى یافت، به معانى باز هم متنوع‏ترى به کار رفت. جامعه‏شناسان از این اصطلاح براى نشان دادن مجموعه‏اى از جریانات استفاده مى‏کنند که طى آن عنان کنترل محیط اجتماعى، امکانات، منابع و افراد از کشف مقامات دینى خارج شده، و روشها و رویه‏هاى تجربى مشربانه و غایات و اهداف این جهانى به جاى شعایر و نحوه عملهاى نمادینى نشسته است که معطوف به غایات آن جهانى یا فوق طبیعى‏اند.
این اصطلاح بعدها براى دلالت‏بر نوعى تحول اجتماعى به کار رفت که جامعه‏شناسان قبلى، از جمله اگوست کنت(1798-1857) پیش از آن‏که تعبیر سکولاریزاسیون کاربرد گسترده جامعه شناختى بیابد، آن را مى‏شناختند، در جریان یا فرایندى که با این تعبیر توضیح داده مى‏شود، نهادهاى گوناگون اجتماعى به تدریج از یکدیگر تمایز مى‏یابند و هر روزه از قید قالبهاى مفروضات دینى‏اى که بیشتر از عملکرد آنها خبر مى‏داده و در موارد زیادى خود این عملکردها را بر مى‏انگیخته و هدایت مى‏کرده‏اند، رهاتر مى‏شوند.
پیش از آن‏که این تحول واقع شود، عمل اجتماعى در گستره بسیار وسیعى از فعالیتها و تشکیلات انسانى تطابق و متوافق با پیش‏فرضهاى ماوراى طبیعى تنظیم مى‏شد، جریان تمییز و تمایز ساختارى که در آن نهادهاى اجتماعى به عنوان امور متمایزى تلقى مى‏گردند که خود مختارى یا استقلال قابل توجهى دارند نیز متضمن از دست رفتن حاکمیت مفاهیم ماوراى طبیعى بر امور بشر است، و لذا توسعا به عنوان «جدا انگارى دین و دنیا» از یکدیگر شناخته مى‏شود. طى این جریان مفاهیم ماوراى طبیعى به تدریج از همه نهادهاى اجتماعى،جز آن نهادهایى که اختصاص نام به مقولات ماوراى طبیعى دارند، طرد مى‏شوند. این مفاهیم و امور ماوراى طبیعى، در حالى که هنوز هم مى‏خواهد بر سایر حوزه‏هاى زندگى اجتماعى تاثیر بگذارند، به تدریج‏به عنوان نهادهاى دینى جداگانه‏اى تلقى مى‏گردند که دامنه‏ى آنها هر روز محدودتر مى‏شود. (5)
از مطالب مذکور نکات زیر به دست مى‏آید:
1. نخستین کاربرد «سکولاریزاسیون‏» مربوط به یک منازعه‏ى سیاسى اقتصادى میان کلیسا و رقباى سیاسى او مى‏باشد. در این جا سخن از محدود ساختن دایره‏ى نفوذ دین نیست، بلکه بحث‏بر سر محدود کردن نفوذ کلیسا و مقامات دینى مسیحى است، و این نشان مى‏دهد که سکولاریزاسیون در بدو تولد خود به دین طعن نمى‏زند، بلکه با مقامات مسیحى بر سر حاکمیت‏سیاسى و مالکیت اقتصادى رقابت و نزاع دارد.
2. تعبیر «سکولار» و «سکولاریزاسیون‏» در درون جامعه روحانیان مسیحى نیز به کار رفته است، و این نشان مى‏دهد که این اصطلاح در آغاز ناظر به محدود کردن نفوذ دین در اداره‏ى زندگى اجتماعى بشر نبوده است،(معنایى که کاربرد کنونى آن ناظر به آن است) بلکه مفاد آن نوعى مرجوحیت معنوى و یا عدم التزام نسبت‏به تعهدات دینى خاص روحانیان مسیحى بوده است، شاید همین معنا ریشه معناى جدید سکولاریزم که معادل دنیوى‏گرى یا اباحیگرى است، بوده است.
3. کاربرد این واژه در قرن جارى ناظر به معناى جدید و معروف سکولاریزم است که مدیریت جامعه و نظارت بر نهادهاى اجتماعى را وظیفه عقل و دانش بشرى دانسته و براى دین و اهداف و آرمانهاى دینى سهم و نقشى قایل نیست.
4. مفهوم جدید و رایج‏سکولاریزاسیون، قبل از پیدایش این اصطلاح، براى برخى جامعه شناسان نظیر آگوست کنت‏شناخته بوده است.
سکولاریزاسیون و سکولاریزم
سکولاریزاسیون یا جدایى دین و دنیا اساسا به فرایندى از نقصان و زوال فعالیتها، باورها، روشهاى اندیشه و نهادهاى دینى مربوط است که عمدتا با سایر فرایندهاى تحول ساختارى اجتماعى یا به عنوان پیامد ناخواسته یا ناخودآگاه فرایندهاى مزبور، رخ مى‏دهد; در حالى‏که سکولاریسم یا دنیویگرى یا قول به اصالت دنیا یک ایدئولوژى است، قائلان و مبلغان این ایدئولوژى آگاهانه همه‏ى اشکال اعتقاد به امور و مفاهیم ماوراى طبیعى و وسایط و کارکردهاى مختص به آن را طرد و تخطئه مى‏کنند و از اصول غیر دینى و ضد دینى به عنوان مبناى اخلاق شخصى و سازمان اجتماعى حمایت مى‏کنند. (6)
به بیانى دیگر، سکولاریزاسیون یعنى پروسه و جریان و فرایندى که در طى آن دین از صحنه زندگى کنار زده مى‏شود و نفوذ آن در جامعه کاهش مى‏یابد; اما سکولاریزم یک مکتب و مرام و ایدئولوژى است که بعد از رنسانس پدید آمد و از فرزندان نهضت روشنگرى Enlightenment است و به معناى دنیاگرایى، بى دینى، بى خدایى، اعراض از دین و نوعى احساس استغنا و بى‏نیازى از دین کردن است.سکولاریسم بر خلاف سکولاریزاسیون که یک پروسه و حادثه‏ى خاص است‏یک مسئله و طرز فکر و نگرش و جهان‏بینى است که بشر را بى‏نیاز از ارزشهاى الهى و اخلاق و معنویت و فضایل دینى و آموزه‏هاى وحیانى مى‏داند. سکولاریزه شدن دین یک جریانى است که در متن جامعه و واقعیت‏خارجى رخ مى‏دهد و از جنس فکر و معرفت نیست، اما سکولاریسم یک اندیشه و ایدئولوژى است و از جنس و سنخ فکر و معرفت است. (7)
سکولاریزم و قداست‏زدایى
یکى از ویژگیهاى سکولاریزم «قداست زدایى‏» است،فرد و جامعه‏ى سکولار به امر مقدس اعتقاد و اعتنا ندارد، و این در حالى است که امر مقدس یکى از مشترکات همه‏ى ادیان بوده است. این اصطلاح از نوعى حرمت و ارزش معنوى حکایت مى‏کند در برابر آنچه صرفا ارزش دنیوى و مادى دارد، مثلا اماکنى مانند مسجد، کلیسا، کنیسه و سایر معابد دینى در مقایسه با مکان‏هایى نظیر: مهمانسرا، خانه و مغازه از نوعى قداست و حرمت‏برخوردارند، هرچند ممکن است مصالح به کار رفته در بناهاى قسم دوم مرغوب‏تر از مصالح مورد استفاده در قسم نخست‏باشد، چنان که در همه‏ى فرهنگها دانش و دانشمند از حرمت ویژه‏اى برخوردار است، و این فارغ از محاسبات و موازین دنیوى و مادى است. همه‏ى اینها نشان دهنده‏ى این است که انسان یک موجود صد در صد مادى نیست، بلکه وجود او، علاوه بر بعد مادى از بعد معنوى برخوردار است و بدین جهت‏به یک رشته امور معنوى و مقدس اعتقاد دارد، هرچند ممکن است در تشخیص آنچه واقعا بار معنوى و قدسى دارد، دچار اشتباه گردد، که همین امر منشا خرافه‏گرایى نیز بوده است، ولى خرافه‏گرایى بشر خود دلیل گویایى بر این است که گرایش به امر مقدس ریشه در فطرت آدمى دارد، و از یک حقیقت اصیل در حیات انسان حکایت مى‏کند.
برخى قداست را به «نقد ناپذیرى‏» تفسیر کرده و نتیجه گرفته‏اند که سکولاریزم با اندیشه‏ى «نقد ناپذیرى‏» معارضه دارد; زیرا انسان جدید که با تفکر و روش علمى خو گرفته است، همه چیز را قابل نقد مى‏داند.«علمى اندیشیدن و به شیوه‏ى علمى مدیریت کردن، مقتضى آن است که هیچ چیز فوق چون و چرا و نقد و نظارت را در برابر علم ننشانیم و از مدیران و مریدان، عمل کورکورانه و غیر عقلانى را طلب نکنیم. بدین سبب است که حکومت‏سکولار فقط تعریف سلبى «غیر دینى‏» را ندارد، بلکه وصف ایجابى نقد و نظارت را هم واجد است، لذا مى‏توان سکولاریسم را به این معنا هم بگیریم که دیگر در عرصه‏ى سیاست هیچ ارزش و دستور سنجش ناپذیرى وجود ندارد، یعنى ادبى و مقامى و منصبى و قاعده‏اى نداریم که فوق نظارت عامه باشد، سکولاریسم به این معناست و به طور طبیعى، وقتى سیاست غیر مقدس مى‏شود (یعنى علمى) و دین مقدس مى‏ماند، آن دو از هم جدا مى‏شوند، و جدایى دین از سیاست در سکولاریسم بدین دلیل و بدین معناست... حق این است که دینى شدن سیاست فقط وقتى ممکن است که فهمى غیر مقدس از دین را با شیوه‏ى غیر مقدس علمى مدیریت همنشین و عجین کنیم. (8)
یادآور مى‏شویم: این سخن که «در عرصه‏ى سیاست هیچ ارزش و دستور سنجش ناپذیرى وجود ندارد» از نظر دین کاملا پذیرفته است، حتى راى و عمل معصوم نیز سنجش پذیر مى‏باشد، یعنى چیزى نیست که باید بدون دلیل و کورکورانه آن را پذیرفت، ولى این سخن که «ادبى و مقامى و منصبى وقاعده‏اى نداریم که فوق نظارت عامه باشد» سخنى دو پهلو و اشتباه انداز است. اگر مقصود این است که راى و نظر عامه معیار درستى و نادرستى قوانین و اعمال حکومتى و غیره است، درست نیست; زیرا هیچ دلیل علمى یا عقلى یا دینى درستى آن را اثبات نکرده است، ولى اگر مقصود این است که افراد جامعه باید نسبت‏به حکومت و جریان امور و اداره‏ى نظام بى‏تفاوت نباشند، از متولیان حکومت توضیح بخواهند، و طالب دلیل و برهان باشند، مطلبى استوار و پذیرفته است، و از ویژگیهاى سکولاریسم نیز نیست، بلکه تعالیم دینى و پیشوایان الهى آن را توصیه کرده‏اند.
امام على علیه السلام که خود یک زمامدار دینى بوده و از مقام عصمت نیز برخوردار است،مردم را از برخورد تملق‏گویانه با خود برحذر داشته از آنان مى‏خواهد که نسبت‏به آنچه در صحنه حکومت مى‏گذرد با احساس مسئولیت و دیده‏ى انتقاد بنگرند، چنان که مى‏فرماید:«با من به گونه‏اى که با زمامداران ستمگر گفتگو مى‏شود، سخن نگویید، و در برابر من آن‏گونه که در برابر خودکامگان ظاهر مى‏شوند، ظاهر نشوید، و به روش مصانعه و دورویى با من برخورد نکنید، و گمان مبرید که شنیدن سخن حق و پیشنهاد عادلانه بر من سنگین است، پس از گفتن سخن حق و مشورت عادلانه خوددارى نکنید.... (9)
به نظر مى‏رسد تفسیر قداست زدایى به نقد ناپذیرى و نفى عقیده و عمل کورکورانه به انگیزه‏ى توجیه سکولاریسم وحرمت نهادن به آن است، در حالى که قدسیت اعم از نقد ناپذیرى است; زیرا نقد ناپذیرى به کلام و فعل خداوند و آنان که از مقام صمت‏برخوردارند اختصاص دارد، ولى قدسیت‏به معناى معروف آن که عنصر مشترک ادیان شناخته شده است، موارد دیگرى را نیز شامل مى‏شود. بناى یک مسجد یا کلیسا از نظر علمى نقدپذیر است، یعنى از نظر معیارهاى مهندسى و معمارى مى‏توان آن را بررسى و نقد کرد، ولى حرمت معنوى آن به جاى خود محفوظ است; زیرا چنین مقوله‏اى از قلمرو علم تجربى و موازین مهندسى و معمارى بیرون مى‏باشد.
بنابراین، اگر سکولاریزم هرگونه امر قدسى و معنوى را انکار نماید، اولا: مبناى علمى ندارد; ثانیا: با دین معارضه دارد; ولى اگر نقد ناپذیرى را انکار مى‏کند، اولا: همه‏ى سطوح احکام و معارف دینى را شامل نمى‏شود، بلکه صرفا با نظریه‏ى عصمت دینى منافات دارد; ثانیا: این برخورد و تعارض نیز ناشى از علم محض نیست، بلکه ناشى از فلسفه‏اى خاص است که تنها به شناخت علمى (تجربى و حسى) ارج مى‏نهد، و در بحثهاى معرفت‏شناسى نادرستى آن اثبات گردیده است.
مقصود نگارنده‏ى عبارات یاد شده از «فهم غیر مقدس از دین‏» که راه حل مشکل تعارض علم و دین یا سکولاریسم و دین به شمار آمده است، همان است که در تئورى قبض و بسط آورده است; یعنى تفکیک میان دین و معرفت دینى و این‏که ما به دین راهى نداریم، آنچه در اختیار ماست همانا معرفت دینى است که چون محصول فکر و استنباط بشر است، خطاپذیر و در نتیجه غیرمقدس است، پس با سکولاریسم کمال ملایمت را دارد.
این‏که دین از معرفت دینى قابل تفکیک است، سخن درستى است، ولى این‏که هر معرفت و حکم دینى خطاپذیر است، نا استوار مى‏باشد،وبا نظریه‏ى عصمت در حق پیامبران و امامان منافات دارد. بنابر نظریه‏ى عصمت، معرفتهاى دینى که توسط پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم یا ائمه‏ى معصومین از دین ارایه شده است، خطا ناپذیر و نقد ناپذیر است، چنان‏که در مورد نصوص وارد در قرآن کریم که احتمال خلاف ظاهر در آن راه ندارد نیز، احتمال خطا در فهم دینى راه ندارد، و در مورد آن فرقى میان راى معصوم و غیر معصوم وجود ندارد.
گذشته از این، در مواردى که معرفت دینى نقدپذیر است، نیز باید معیار استوارى براى نقد به دست داد، و صرف این‏که عالمان دینى مطلبى را ارایه دادند دلیل بر حقانیت آن نیست، تا ناچار شویم دین را بر اساس آن راى علمى، تاویل کنیم; به ویژه در مسایل انسانى که علم تجربى برد چندانى ندارد.
سکولاریزم و علمانیت
مترجمان عرب واژه‏ى علمانیت( بر وزن عقلانیت) را معادل سکولاریزم یا سکولاریزاسیون گرفته‏اند، وبرخى آن را به «غیر روحانى‏» کردن تفسیر نموده‏اند. (10) در این باره که این واژه تا چه اندازه گویاى معناى رایج‏سکولاریزم در فرهنگ غرب است، دو دیدگاه متعارض ابراز شده است:
1. برخى آن را به معنى علمى بودن یا علمى شدن گرفته و دقیق‏ترین ترجمه‏ى سکولاریزم دانسته‏اند». (11)
2. برخى دیگر آن را به معنى علم‏گرایى وعلم پرستى گرفته و نه تنها آن را معادل دقیق سکولاریزم ندانسته‏اند، بلکه اصطلاحى به شدت ابهام‏آلود و توهم‏زا و حتى دور کننده معرفى کرده‏اند. (12)
در داورى میان این دو دیدگاه باید گفت: هرگاه زمینه‏هاى تاریخى و تحولات اجتماعى فرهنگى دنیاى غرب را که خاستگاه سکولاریزم است در نظر آوریم، مى‏توان علمانیت را معرف سکولاریزم دانست، زیرا سکولاریزم غربى فرزند روشنگرى و سیانتیسم است، درست است که تنش میان علم و دین در جهان مسیحیت را نباید به معناى تنش میان علم و مطلق دین دانست، ولى حداقل در محدوده‏ى دین مسیحیت و دنیاى غرب صادق است.
ولى اگر مقصود مطلق دین به ویژه دین اسلام باشد، علمانیت‏به معنى علمى کردن امور با دینى بودن آن منافات ندارد، ناسازگارى علمى بودن امور با دینى بودن آن مربوط به دینى است که آموزه‏هاى ضد علمى دارد، نه دینى که خود تحقیق و پژوهش علمى را تشویق مى‏کند. آرى همان‏گونه که قبلا یادآور شدیم، علمى بودن، به معنى نقد ناپذیرى راى علمى نیست، تا پیوسته ناچار باشیم دین را نقادى کنیم، بلکه در این باره باید معیارهاى ثابت و استوار عقلى را در نظر گرفت که علم و دین هر دو بر آن استوارند.
باز هم تاکید مى‏کنیم که معارضه‏هایى که در تاریخ علم و دین رخ داده است ناشى از آشتى ناپذیرى علم و دین نبوده است، بلکه بیشتر ناشى از تفسیرهاى خطاپذیر فلسفى از علم و یا ناشى از برداشتهاى نادرست از دین، و یا نسبت دادن نظریه‏هاى علمى یا فلسفى قدیم به دین بوده است. در این باره در بحث‏سکولاریزم و عقلانیت تجربى بار دیگر سخن خواهیم گفت.
سکولاریزم و عقلانیت
یکى از معروف‏ترین مشخصه‏هاى سکولاریزم را عقلانیت دانسته‏اند کلمه Rationality به به معنى عقلانى ماخوذ است. واژه‏هاى عقل‏گرایى Rationalism و عقل‏گرایانه Rationalitic و عقلانى‏شدن Rationalization نیز از همین کلمه اشتقاق یافته‏اند. از مطالعه آثارى که درباره‏ى عقلانیت و دین و نیز سکولاریزم وعقلانیت نگارش یافته است چهار نوع عقلانیت‏به دست مى‏آید:1. عقلانیت تجربى، 2. عقلانیت فلسفى، 3. عقلانیت‏خرفه زدا، 4. عقلانیت‏سودا گرا، و اینک شرح این وجوه چهارگانه عقلانیت:
سکولاریزم و عقلانیت تجربه‏گرا
این عقلانیت پس از رنسانس و عصر نهضت علمى جدید نمایان و آشکار گردید، و بارزترین جلوه آن مربوط به عصر روشنگرى (قرن هیجدهم میلادى) است. قرن هیجدهم را عصر عقل (13) مى‏نامیدند و انتظار مى‏رفت که آرمان عقلانیت که در علم جلوه‏گر شده بود عرصه همه فعالیتهاى انسانى را در بر گیرد، این نهضت فکرى نوین که روشنگرى نامیده مى‏شد، پدیده چند چهره‏اى بود، و از کشورى تا کشور دیگر و از متفکرى تا متفکر دیگر فرق مى‏کرد، با این وصف یک وحدت نوعى داشت که رهیافتها و برداشتهایش با قرون پیشین تفاوت داشت، سه مفهوم و مضمون مورد توجه روشنگران عبارت بودند از:
1. طبیعت چونان دستگاهى جبرى و خود استوار نگریسته مى‏شد که کار و کردارش باید بر حسب نیروهاى طبیعى تبیین شود.
2. خداوند در حد یک فرضیه قابل بحث‏بود که بعضى به عنوان فرض معقول از آن دفاع مى‏کردند، و دیگران به عنوان عقیده جزمى بى‏پایه‏اى که ساخته و پرداخته کلیساى مرتجع است آن را تخطئه مى‏کردند.
3. روحیه غالب، همانا اطمینان به کمال پذیرى انسان و نیل به جامعه دلخواه به مدد کاربرد علم در همه شئون زندگى بود. (14)
ویلسون آنجا که عوامل جدا انگارى دین و دنیا را بازگو نموده گفته است:
«طلایه‏هاى علم جدید و کلا ظهور مشرب تحقیق تجربى، بى طرفى و بى‏تفاوتى در مشاهده و تجربه، و نیاز محسوس به مفاهیم کلى منتظم (یعنى طلیعه‏هاى عام‏نگرى و کل اندیشى) مفروضات تازه‏اى را در باب طبیعت وجامعه مطرح ساخت. همآهنگى عقلانى و دستگاهمند دانش تجربى هم به رد و طرد تصورات ماوراء الطبیعه گرایانه ماثور و متداول انجامید و هم به آگاهى مشدد انسان از توانایى خویش به مهار کردن طبیعت و سامان دادن به رفاه اقتصادى و اجتماعى خود، سرانجام شک آیینى براى همیشه در علم ماندگار و نهادى شد و منبع مضمرى براى معارضه با فرضیه‏هاى نیازموده و آزمون ناپذیر فراهم آورد، اگر چه بسیارى از پیشگامان علم همچون راجر بیکن، یوهان کپلر، آیزاک نیوتون،و مایکل فاراده در عین حال هم عقلى مشرب بودند و هم علایق راز اندیشانه و عرفانى داشتند.
کاربست علم، به ویژه در فعالیتهاى تولیدى، و پیدایش و تحول فنون جدید، از احساس وابستگى انسان به الوهیت کاست. با صنعتى شدن و شهرنشین شدن جامعه، هر روزه بخشهاى بیشترى از مردم به زیستن وگذراندن زندگى‏شان به طرقى که پیوسته از طبیعت دورتر مى‏شد، خو کردند، احتمال مداخله ماوراء الطبیعه در زندگى روزمره، جز در درزها و شکافهاى سازمان اجتماعى یعنى در اشتغالات و علایق حاشیه‏اى، و آن هم صرفا براى اقلیتى از مردم، هر روزه نامقبول‏تر شد.
با جاگیر شدن انسان در محیطى که هر روزه بیشتر از پیش مخلوق خود او بود، به تدریج روشهاى جدید اندیشه شکل گرفت، انواع اندیشه‏هاى جادوانه، عرفانى و مابعد الطبیعى، به ویژه در همه فعالیتهاى علنا کارکردى، که بنابر ساختارهاى کاملا اندیشیده و محاسبه پذیر نقشهاى خاصى اداره مى‏شوند، به نحوى بى‏وقفه وپیگیر نامربوط جلوه کرد، قابلیتهاى روز افزون انسان براى ارزیابى و تامین نیازهاى خویش به مسلم گرفتن این فرض منجر شد که رفاه و سعادت اجتماعى در گرو برنامه‏ریزى اجتماعى است نه موکول به مشیت الهى. در حالى که در دورانهاى پیشین گذشته بر حال غلبه داشت و گذشته‏اى بود که به واسطه حقایق ابدى مفروض دین تقدس یافته بود جامعه جدید رو در سوى آینده داشت، آینده‏اى که دیگر به معناى رستگارى اخروى در یک عالم ملکوتى نبود بلکه کاملا این جهانى و مادى بود.
بدین سان، جریان گسترده‏تر تحول، بافتها و بسترهایى غیر دینى پدید آورد و اعث‏شکل‏گیرى الگوهاى عمل اجتماعى عقلانى، و به خصوص تحولاتى در آگاهى افراد شد که اندیشه‏ها ومفروضات مربوط به ماوراء الطبیعه و منشهاى ناشى از آن را از روح و ذهن ایشان زدود». (15)
در مقاله «معنا و مبناى سکولاریسم‏» نیز همین مطلب با تعابیر دیگرى مورد تاکید قرار گرفته است قسمتى از عبارات آن مقاله را جهت آگاهى خوانندگان محترم نقل مى‏کنیم:
«توفیق بشر در مهار کردن عرصه طبیعت و قدرت او در کشف رازهاى آن و امکان ابداع مصنوعات تازه و تغییر چهره عالم طبیعت، به بشر این جرات را بخشید که در عرصه‏ى سیاست هم دست‏به تصرفات مدبرانه و محققانه بزند و همه چیز را مورد تجدید نظر قرار دهد، و از این جا بود که رفته رفته اخلاق عالمانه و سیاست عالمانه و اقتصاد عالمانه پى‏ریزى شد، معنا و مفاد اخلاق و سعادت هم عوض شد... ادب علم و ادب توانگرى، اخلاق نوین را پى افکند، و در یک کلام، جامعه و اخلاق و سیاست، همه مصنوع آدمى شد، جهان امروز نه فقط رادیو و کامپیوتر و هواپیمایش مصنوع آدمیان‏اند، بلکه اخلاق و سیاست و ایدئولوژى‏اش هم ساخته آدمیان است، دیگر چیزى طبیعى و خداداد باقى نمانده است، و فقط مانده است‏«حقیقت‏» که آن هم به قول پست مدرنیستها، حقیقت را مى‏سازیم نه این‏که به آن برسیم و دل بسپاریم... خلاصه کلام آن‏که بسط معیشت و بسط تصرف آدمیان در عالم تابع بسط معرفت آنان است، و این امرى است که در تاریخ بشر به وضوح رخ داده است، یعنى آنچه رخ داده است دانایى بیشتر و لذا توانایى و رازگشایى بیشتر در عرصه‏ى طبیعت و اجتماع و اقتصاد بوده است‏». (16)
ناسازگار دانستن عقلانیت تجربى( علم طبیعى) با دین و گرایش به سکولاریزم ناشى از یکى از عوامل زیر بوده است:
1.گرایش به اصالت‏حس در معرفت‏شناسى و این‏که راه شناخت‏حقایق جز تجربه‏ى حسى نیست. بدیهى است‏برپایه این روش شناخت، حقایق متافیزیکى و دینى قابل اثبات نیست، و در نتیجه یا باید موضع شک را برگزید (چون هیوم) و یا به انکار و نفى گرایید(چون پوزیتیویستها و فلاسفه مادیگرا) و یا به تفسیر علمى مفاهیم دینى پرداخت و در عین اعتقاد به حقایق دینى آنها را انکار نمود.(چنان‏که برخى از عالمان دینى در مسیحیت و اسلام چنین کرده‏اند، نمونه بارز آن در آثار سید احمد خان هندى از دانشمندان اسلامى به چشم مى‏خورد)، و از آنجا که این نظریه شناخت نادرست است نتیجه‏اى که از آن گرفته شده نیز نااستوار خواهد بود.
2. علم جدید که در کشف قوانین طبیعت و شناخت رازهاى آفرینش در این قلمرو کامیاب بوده است، مى‏تواند اصول و قوانین حاکم بر زندگى بشر را نیز بشناسد، و هم شیوه‏ى تدبیر و اداره جامعه را بیاموزد، و بشر توانمند بر پاسخگویى به چنین نیازها و اهداف، نیازى به دین و رهبرى آن ندارد.
این نگرش در حقیقت از نوعى انسان‏شناسى مادیگرا سرچشمه گرفته است، یعنى انسان و نیازهاى فطرى او، و نیز اسرار خلقت او در بعد مادى و فیزیکى وجود او خلاصه شده، و هستى او از جنبه مادى و طبیعى مورد توجه قرار گرفته است، گویا انسان چیزى جز یک موجود طبیعى که از حیاتى اجتماعى برخوردار است، و به وضع یک سلسله قوانین متناسب با حیات طبیعى او نیاز دارد، چیز دیگرى نیست، بنابر این علم تجربى که در طبیعت‏شناسى بالندگى خود را اثبات کرده است، در انسان‏شناسى و کشف یا وضع قوانین لازم براى زندگى وتامین سعادت او نیز توانا و خودبسنده است.
هرگاه اثبات شود که انسان صرفا یک موجود طبیعى نیست، و آرمان خلقت او نیز در تمتعات دنیوى و مادى خلاصه نمى‏شود، بلکه موجودى است که علاوه بر حیات طبیعى از حیات الهى و فرا طبیعى برخوردار است و گذشته از حیات دنیوى و گذرا، حیات اخروى و ابدى دارد، و سعادت او نیز در گرو دست‏یابى به سعادت برین و ابدى است، روشن مى‏شود که در عرصه حقوق و اخلاق به قوانین فرا طبیعى نیاز دارد که دین و وحى الهى بیانگر آن است، هرچند عقل و دانش بشر در شناخت ابزار شرایط و فراهم ساختن زمینه‏هاى تحقق یافتن قوانین الهى نقش مؤثر دارد، و در نتیجه دین وعلم هر دو در اداره‏ى زندگى بشر سهیم خواهند بود، هر یک سهم ویژه‏ى خود را ایفا مى‏کند، و تعارضى در کار نیست تا براى حل آن به سکولاریزه کردن دین تمسک جوییم.
3. از آنجا که آیین مسیحیت در مورد مسایل اجتماعى وحقوقى و سیاست، قوانین معتنابه و روشنى ندارد، در حقیقت آنچه در دوران حاکمیت کلیسا مورد استناد بود قوانین بشرى و متکى بر علوم قدیم بود، که علم جدید یا نارسایى آنها را اثبات کرده بود و یا اعتبار و وثاقت آنها را مشکوک مى‏دانست. در حقیقت‏سکولاریزم به معنى حذف یا راندن دین از صحنه اجتماع و عرصه‏ى قانون‏گذارى و سیاست نبود، بلکه طرد سیاستها و قوانین بشرى بود که توسط روحانیان مسیحى دینى وانمود شده بود، ولى کسانى به سهو یا عمد این پدیده را به نام معارضه با دین یا سکولاریزه کردن دین معرفى کردند. سکولاریزم به این معنا در حقیقت مسیحیت زدایى است و نه دین زدایى.
در این جا نقل کلامى از یکى از استادان الهیات مؤسسه الهى مذهبى سنت گابریل در باره این‏که عقل‏گرایى به قیمت طرد دین پدیده‏اى است غربى که عامل عمده‏ى آن ضعف آیین مسیحیت در پاسخگویى به نیازهاى حقوقى بشر بوده است، سودمند است، وى مى‏گوید: «هنگامى که دوره پست مدرن Postmodern مطرح مى‏شود باید دید شرایط پیدایش دوره «مدرن‏» Modern چه بوده است.در این رابطه مى‏خواهم به رشته سابقم یعنى حقوق اشاره‏اى کنم و این مسئله را بررسى کنم که چه شد که در مسیر تطور علم حقوق، عنصر عقل ناگهان آن چنان اهمیت پیدا کرد.
توجه داشته باشیم که رشته حقوق مبتنى بر احکام عقل، یک پدیده‏ى خاص عصر جدید است، یکى از علل پیدایش آن در دنیاى غرب عدم توانایى کلیسا و پاپ در حل بحران مذهبى بود که متاسفانه به وجود آمده بود. شرایط اجتماعى از دست کلیسا و پاپ خارج شده بود و آنها دیگر قادر به تامین صلح و امنیت جامعه نبودند، به عبارت دیگر قادر به تاسیس عدالت مورد نیاز نظام اجتماعى نبودند، در چنین شرایطى بود که مردم به این فکر افتادند که از راه و روش عقلى مدد بگیرند و با توسل به احکام عقل مبناى مشترکى بیابند و این آغاز حقوق بر مبناى احکام عقل بود که جاى مبانى مذهبى حقوقى را گرفت‏». (17)
ایان بار بور در بحث درباره معارضه‏ى علم و دین در قرن هفدهم مى‏گوید:
«الهیات اهل کتاب در قرون وسطى، آن‏چنان با مکتب ارسطو در هم آمیخته بود، که هر معارضه‏اى با کیهان‏شناسى ارسطو را به حساب معارضه با مسیحیت مى‏گذاشتند، این شاید بزرگترین منشا تعارض در عصر گالیله بود،ولى در اواخر قرن دیگر چندان عمده نبود، ولى همچنان این سؤال همیشگى را مطرح مى‏کرد: الهیات چگونه مى‏تواند از نقاوه‏ى علم و فلسفه‏ى زمان خود بهره گیرد و آن را در خود جذب کند، چنان که آکویناس با مکتب ارسطو کرده بود، ولى در عین حال با ساختن یک نظام بى انعطاف که مانع پاسخگویى به مسایل فکرى جارى مى‏گردد، جان کلام و رمق پیام مسیحیت را نگیرد». (18)
سکولاریزم و عقلانیت فلسفى
اگر عقلانیت تجربى، جهان شناسى و دین شناسى خود را بر شالوده‏ى قوانین علمى و داده‏هاى تجربى و حسى بنا مى‏کند، عقلانیت فلسفى یا فلسفه عقلانى در جهان‏شناسى و دین شناسى قوانین عقلى را اساس کار خود قرار مى‏دهد. در این فلسفه بدیهیات عقلى نقطه آغازین شناخت و هم میزانهاى سنجش معرفت مى‏باشند، و هر آنچه با این اصول ناسازگار باشد، مردود شناخته مى‏شود.
طرفداران این تفکر بر آنند که حقیقت‏شریعت هرگز با عقل و احکام صریح آن ناسازگار نخواهد بود، ناسازگاریهایى که احیانا به چشم مى‏خورد بدوى و سطحى است که اگر نیک تامل شود، رفع خواهد گردید. بنابر این‏«کلما حکم به العقل حکم به الشرع وکلما حکم به الشرع حکم به العقل‏»، آنچه عقل به آن حکم مى‏کند مورد تایید حکم شرع است،و آنچه شرع به آن حکم مى‏کند، مورد تایید حکم عقل مى‏باشد.
حکیم لاهیجى در این باره مى‏گوید:«تحصیل معارف حقیقیه واثبات احکام یقینیه براى اعیان موجودات، بر نهجى که موافق نفس الامر بوده باشد، از راه دلایل و براهین عقلیه صرفه که منتهى شود به بدیهیات که هیچ عقلى را در قبول آن توقفى نباشد، بى آن‏که موافقت‏یا مخالفت وضعى از اوضاع یا ملتى از ملل را در آن مدخلى بود، طریقه‏ى حکما بود، و علم حاصل شده به این طریق را در اصطلاح علما، علم حکمت گویند، و لامحاله موافق شرایع حقه باشد، چه حقیقت‏شریعت در نفس الامر به برهان عقلى محقق است، و اگر احیانا مخالفتى میان مسئله حکمى که به برهان صحیح ثابت‏شده و قاعده‏ى شرعى ظاهر شود، تاویل قاعده شرعى واجب است...». (19)
به گمان برخى رهیافت تفکر وعقل فلسفى به حوزه جهان شناسى و نیز به ساحت دین و دین شناسى، از عوامل سکولاریزه شدن دین بوده، بنابر این عقل تجربى در حقیقت پروژه‏اى را تکمیل کرده است که قبلاعقل فلسفى عرضه نموده بود. در مقاله معنا و مبناى سکولاریسم چنین آمده است:
«سکولاریزم، فرزند فلسفه‏ى عقلانى متافیزیکى است و از وقتى که فیلسوفان (و قدیمتر از همه، فیلسوفان یونانى) اقدام به فلسفى کردن نظام عالم کردند(یعنى کوشیدند آن را در قالب مفاهیم متافیزیکى فهم کنند) در را بر روى تفکر سکولار، یعنى دور کردن خداوند از جهان و تفسیر و تبیین امور عالم و مستقل از مشیت و تصرف و تقدیر او گشودند، و یک رشته مفاهیم خالص دینى را پاک بى معنى و بى محتوا کردند.
فیلسوفان متافیزیسین، با طرد مفهوم «استحقاق‏» وبا مطرح کردن مفهوم «ذات و طبیعت‏» بدان غایت رسیدند و همین فلسفه بود که به آدمى جرات داد تا جهان را بدون حضور خداوند تحلیل وتوجیه عقلانى کند و نهایتا زمان امر را به دست علم تجربى جدید بسپارد تا دموکراسى و تکنوکراسى پدید آورد.
اخلاق از وقتى که حسن و قبح ذاتى مطرح شد، بى‏نیاز از خدا شد و ارزشها به ذات افعال راجع شد نه به رد و قبول خداوند، و مفهوم طبیعت نیز وقتى استقرار یافت جا را بر علیت و نیز بر حقوق طبیعى و فطرى گشود تا در برابر تکالیف سربرآورند و سرکشى کنند.
ماهیتها هم بالذات مستغنى از خداوند شدند و کار خداوند فقط این شد که به ماهیتها وجود ببخشد نه این‏که ماهیت را ماهیت کند. و اقتضاهاى ذاتى‏اش را به آن ببخشد(به یاد آورید سخن بوعلى را که:«ما جعل الله المشمش مشمشا بل اوجده‏» خداوند زردآلو را زردآلو نکرده است، بلکه آن را خلق کرده است).
چنین بودکه فیلسوفانه سخن از طبایع و ماهیتها و ذاتیات گفتن، به جهان و اشیا استقلالى بخشید که هیچ‏گاه در مخیله آدمیان پیش از افلاطون نمى‏گنجید و در دل مؤمنان مخلص خطور نمى‏کرد.
ورود مفاهیم ذات و طبیعت و نقش آنها را در لادین کردن فکر دست کم نگیریم، هرچیز که از پیش خود ذاتى و ماهیتى داشته باشد عدل و حکومت و علم و فلسفه و امثال آنها اگر ذاتى و ماهیتى داشته باشند دیگر دینى شدنشان بى معنى است، و لذا علم جامعه شناسى ذاتا دینى یا فلسفه ذاتا اسلامى یا مسیحى، فى المثل، نمى‏توان داشت، هم‏چنان که حکومت ذاتا دینى هم نمى‏توان داشت(مگر بالعرض و در مقام وجود خارجى) و مگر سکولارها غیر از این مى‏گویند، بلى یک گریزگاه وجود دارد، و آن این که براى این امور، و کلا اشیاى عالم قایل به ذاتى و ماهیتى نشویم یا نومینالیست و یا مثل ویتگنشتاین قایل به مشابهت‏خانوادگى شویم، و یا عادات اشیا را به جاى مقتضیات طبعى و ذاتى‏شان بنشاینم مثل اشاعره و فیلسوفان قبل از سقراط، و یا راه حل دیگرى بیندیشیم، و تازه کار به این جا ختم نمى‏شود وحقوق و فقه ذاتا دینى واخلاق ذاتا دینى هم نمى‏توان داشت، و هلم جرا....
حمله بردن به مفهوم «استحقاق‏» و «على‏» کردن آن، مکمل طبیعت گرایى فیلسوفان و دنباله‏ى کوشش بلیغ آنان در «سکولار » کردن تفکر بود،پاره‏اى از متکلمان براى آن‏که مسئله عقوبت و مثوبت اخروى را عقلانى کنند، سخن از رابطه علیت میان اعمال و نتایج آنها گفتند... عذاب شخص دروغگو، جزاى او نیست‏بلکه معلول عمل او است و فرق بسیار است میان جزاى عمل و معلول عمل.
به عبارت دیگر: شخص دروغگو نه مستحق عذاب بلکه مولد عذاب است. اگر رابطه اعمال آدمیان با ثواب و عقاب اخروى، به رابطه على فرو کاسته شود، مفهوم استحقاق پاک از میان مى‏رود و نظامى اخلاقى و قضایى که خداوند در صدر آن نشسته است، از بن واژگون مى‏شود،و دیگر سخن گفتن از این‏که خداوند به فلان عمل ثواب مى‏دهد و به فلان عمل عقاب، سخن تشریفاتى مى‏شود.
این کجا و آن درک خالص دیندارانه کجا که رحمت و مغفرت بارى و استحقاق شخص مؤمن را در نظر مى‏گیرد و جنت را بخشش خاص حق به نیکان و پاکان مى‏شمارد، ما به دلیل قبح یک عمل فاعل را مستحق مجازات مى‏شماریم، و به دلیل حسن عمل فاعل را مستحق پاداش مى‏دانیم، اما وقتى به جاى استحقاق، مفهوم علیت را نشاندیم دیگر حسن و قبح همه بى‏وجه خواهند شد و فضیلت و رذیلت راه گریز در پیش خواهند گرفت و آنچه باقى مى‏ماند علت‏خواهد بود و معلولش، گناه و جنایت و پلیدى معنایى نخواهد داشت، جز انجام دادن کارهاى رنج آور، و پارسایى و عفت هم معنایى نخواهد داشت جز انجام دادن کارهاى لذت آور.
این شگرد فیلسوفانه نشاندن ایجاب به جاى استحقاق، و علیت‏به جاى اخلاق، آیا راه را براى دنیوى کردن اخلاق نمى‏گشاید؟ و آیا به آدمیان نمى‏آموزد که به جاى آن‏که به تکلیف اخلاقى خود بیندیشند به عواقب و معلولهاى گوارا و ناگوار افعال خود بیندیشند، و با محاسبه فواید و مضار افعال، قلم بطلان بر وظیفه و تکلیف بکشند؟ و آیا این همان راهى نیست که اخلاق سکولار جدید در پیش گرفته است، و با طرح کردن فواید و لذات افعال (یوتى لى تاریزم) و کشف رابطه آنها به نحو عقلى و تجربى، اخلاق را عارى و فارغ از اندیشه‏ى خدا کرده است....
این بود داستان سکولار شدن آدمى، که از فلسفه یونانى آغاز کرد و به علم اروپایى رسید، ابتدا با طرح ذات و ماهیت، به جهان در برابر خدا، و به اقتضاهاى ذاتى طبایع استقلال بخشید، و سپس با طرح علیت، استحقاق و کلا مقومات اعتبارى پاداش و کیفر و نعمت و شکر و کفر و ... را از معنى و خاصیت تهى کرد و زمینه‏ى مستعدى براى نظر کردن به جهان، بدون احساس حضور خداوند فراهم کرد، آن‏گاه علم اروپایى هم راه را براى تصرف در عالم طبیعت و سپس در عالم اجتماع و سیاست، باز هم بدون احساس حضور خداوند، به او نشان داد. قصد سکولاریسم، قصد عقل غیر دینى است که اگر چه ضد دینى نیست، دینى هم نیست و مهمترین حجابى که میان او و دین آویخته است، همان عقل فلسفى و فلسفه‏ى عقلى است. دریدن این حجاب، اگر دریدنى باشد، راه خروج از سکولاریسم است‏». (20)
تحقیق و نقد
نکات قابل تامل و نقد در عبارتهاى یاد شده بسیار است که برخى را یادآور مى‏شویم:
1. در مقاله‏ى مزبور از سکولاریزم به عنوان یک فرایند تاریخى اجتناب ناپذیر و در عین حال سودبخش یاد شده است چنان‏که گفته‏اند «آنچه رخ داده دانایى بیشتر و لذا توانایى و رازگشایى بیشتر در عرصه‏ى طبیعت و اجتماع و اقتصاد بوده است... در آن صورت سیر معرفت‏بشرى را باید من حیث المجموع در جهت‏خیر بشریت و آماده‏تر کردن زمینه براى فهم بهتر محتواى راستین وحى بشماریم‏». (21)
بدیهى است تفکر فلسفى نیز ضلعى از کثیر الاضلاع معرفت‏بشرى را تشکیل مى‏دهد، که از نظر تاریخى نیز (به اعتقاد نویسنده‏ى محترم) زمینه‏ى سکولاریزم جدید را فراهم ساخته است، در این صورت این سؤال مطرح مى‏شود که چرا نویسنده‏ى مقاله درباره‏ى فلسفه با قلم طعن و قدح نوشته و درباره‏ى علم جدید با قلم ستایش و تمجید! آیا این حکایت از تاثیر پذیرى از فلسفه‏هاى اصالت‏حس غربى نمى‏کند؟ و آیا این به معنى در دیار دوست کالاى از رونق افتاده بیگانه را بزک نمودن و به فروش رساندن نیست؟ وانگهى اگر سیر معرفت‏بشرى زمینه را براى فهم بهتر فحواى راستین وحى فراهم کرده است، این سخن در مورد معرفت فلسفى نیز صادق خواهد بود. چرا آن را لا دینى کردن مفاهیم دینى تفسیر کرده‏اید؟ مقتضاى قاعده‏ى پیشین این است که آن را فهم بهتر وحى به‏شمار آورید، خصوصا که بنابر «تئورى قبض و بسط تئوریک شریعت‏» فهم انسان از شریعت هماهنگ با فهم او از انسان و جهان در تحول دایمى است، بنابراین قاعده، فهم فلسفى از دین هم، فهمى دینى است و نه غیر دینى و یا ضد دینى، چنان‏که فهم علمى از دین هم چنین است‏بنابر این، تفکیک میان دین‏شناسى مبتنى بر علم جدید و دین شناسى مبتنى بر فلسفه عقلى سخنى پارادوکسیکال است، یا باید هر دو را دینى، یا غیر دینى و یا ضد دینى دانست; دینى دانستن یکى وغیر دینى دانستن دیگرى، معقول نیست.
2. نویسنده‏ى محترم قول به ماهیت و ذات را مستلزم غیر دینى کردن مقولات دینى دانسته است در حالى که در جاى دیگر آن را به عنوان نظریه‏اى که مانع فلسفه‏هاى سیاسى استبداد منشانه است دانسته و گفته است:«قول به ماهیات، گرچه در بادى نظر، بریده از سیاست و دین مى‏نماید، اما در باطن، زمینه را براى استقلال فرد و مقاومت او در برابر صورت بخشى گزاف خود کامگان فراهم مى‏آورد، وحریت و کرامت و شخصیت اورا پاسدارى مى‏کند و به زبر دستان مى‏آموزد که با زیر دستان هر ترفندى در نمى‏گیرد، و حد قدرت را ماهیات اشیا معین مى‏کند و زور چون بدین سد مى‏رسد شکسته مى‏شود». (22)
صرف نظر از درستى یا نادرستى این استنتاج مى‏گوییم:
الف: هرگاه قول به ماهیات مایه‏ى غیر دینى کردن مقولات دینى است.
ب: و قول به نفى ماهیات (اعتقاد به تاریخى و بى هویت‏بودن انسان چنان‏که مارکسیسم مى‏اندیشد) زمینه را براى پذیرش هرگونه استبداد فراهم مى‏سازد، ولى قول به ماهیات سد راه دیکتاتورى وخودکامگى است.
ج: بایستى دین که به گمان شما با قول به ماهیت و ذات براى اشیا مخالف است، در صف خادمان یا مدافعان سیاستهاى استبدادى قرار گیرد، و این در حالى است که یکى از اصلى‏ترین آرمانهاى پیامبران الهى برقرارى عدل در اجتماع بشرى بوده است.(حدید/25)پس اگر قول به ماهیات ظلم شکنى است،و ادیان آسمانى نیز ظلم‏شکن مى‏باشند، قول به ماهیات براى اشیا مخالف دین نخواهد بود.
3. فلاسفه‏اى که قول به ماهیت و ذات را پذیرفته‏اند، بر اعتبارى بودن آن نیز تصریح نموده‏اند وحتى قائلان به اصالت ماهیت نیز، «ماهیت من حیث هى‏» را امرى اعتبارى مى‏دانند، نزاع آنان با قائلان به اصالت وجود در ماهیت مجعول و یا منسوب به جاعل است; بنابر این مقصود آنان از ماهیت و ذات، چیزى نیست که قبل از وجود و منهاى آن واقعیت‏یا حقیقتى داشته باشد، تا از دایره‏ى جعل و ایجاد الهى خارج گردد. همه فلاسفه الهى معتقدند که هستى بخش جز خداوند نیست، وجود و ماهیت، خیر و شر، جوهر و عرض، مجرد و مادى همه و همه مجعول و معلول خداوند است، با این حال از نظر آنان جعل و ایجاد گونه‏هایى دارد:
الف: جعل بسیط; ب: جعل مرکب یا تالیفى; ج: جعل بالذات; د: جعل بالعرض.وقتى مى‏گوییم: انسان موجود است، مفاد جعل بسیط یا هل بسیط است، و وقتى مى‏گوییم، انسان داناست، مفاد جعل مرکب یا هل مرکب است، در گزاره‏ى نخست از افاضه‏ى اصل هستى انسان خبر داده شده است، و در گزاره‏ى دوم از صفت و ویژگى هستى او که دانایى است، و هرگاه مى‏گوییم: وجود موجود است، این جعل بالذات است، و هرگاه مى‏گوییم: ماهیت موجود است، جعل بالعرض مى‏باشد، مفاد جعل بالعرض این نیست که واقعیتى دارد که از دایره‏ى جعل و ایجاد الهى بیرون است، تا با آفریدگارى خداوند منافات داشته باشد، بلکه مفاد آن این است که ماهیت در حقیقت چیزى جز حد هستى و ظل و قالب ذهنى آن نیست، و ما در جهان هستى دو دسته واقعیت نداریم، که یک دسته نام وجود دارند، و یک دسته دیگر نام ماهیت، و آنچه مجعول است وجود است و نه ماهیت، بلکه سلسله هستى از وجود تشکیل مى‏شود که یا واجب بالذات است (خدا) و یا ممکن بالذات (غیر خدا) و هستى ممکن که مجعول خداوند است، محدود به حدود عدمى است که از آن حدود، ماهیات انتزاع مى‏شود، و روشن است که چیزى که انتزاعى و اعتبارى ست‏به جعل و ایجاد جداگانه‏اى غیر از جعل و ایجاد منشا انتزاع آن نیاز ندارد، و عبارت بوعلى نیز که «خدا زرد آلو را زرد آلو نکرده است، بلکه آن را ایجاد کرده است‏»، ناظر به همین مطلب است نه جز آن، غفلت از این نکته‏ى ساده براى کسى که خود را استاد فلسفه مى‏داند بسیار شگفت‏آور است.
4. هرگاه درک و فهم ظاهر اندیشانه و عقل گریز از دین را فهم خالص و ناب بنامیم، مفهوم «استحقاق‏» نیز در بحث ثواب و عقاب یک مفهوم خالص دینى نخواهد بود; زیرا این مفهوم در کلام عدلیه (معتزله و امامیه) پذیرفته شده است که به قاعده حسن و قبح عقلى اعتقاد دارند، و نه در مذهب اهل حدیث و اشاعره و منکران حسن و قبح عقلى، از نظر آنان تفسیر دین و مفاهیم دینى برپایه چنین قواعد و مفاهیمى نوعى بدعت و بد آیینى در اعتقاد محسوب مى‏شود، از دیدگاه آنان ثواب و عقاب بر اساس هیچ معیار عقلى استوار نیست، صرفا چون خداوند مالک انسان و جهان است، هرگونه که بخواهد با بندگان و مکلفان عمل مى‏کند، پاداش و کیفر گرچه قراردادهاى الهى است، ولى بر پایه حسن وقبح عقلى و استحقاق نیکوکار وبدکار نسبت‏به پاداش و کیفر استوار نیست.
5. نویسنده‏ى محترم در باره‏ى این‏که نگرش فیلسوفانه در مسئله پاداش و کیفرهاى فردى علیت را جایگزین استحقاق نموده است، به کلام استاد مطهرى استشهاد نموده که گفته است‏«آنچه در آخرت به عنوان پاداش یا کیفر به نیکوکاران و بدکاران داده مى‏شود تجسم خود عمل آنهاست‏». این استشهاد سخت‏شگفت‏آور است; زیرا همان‏گونه که خود استاد مطهرى تصریح نموده است، تجسم عمل از مقوله‏ى «عینیت‏» است نه علیت، چنان که گفته است:«رابطه‏ى عمل وجزا در آخرت نه قراردادى است و نه از نوع رابطه‏ى على و معلولى است، در این جا رابطه‏ى «عینیت‏» و «اتحاد» حکمفرفا است، یعنى آنچه که در آخرت به عنوان پاداش یا کیفر به نیکوکاران و بدکاران داده مى‏شود تجسم خود عمل آنهاست‏». (23)
6. به فرض که کسى رابطه‏ى پاداش و کیفرهاى اخروى را با اعمال دنیوى انسانها از قبیل رابطه‏ى علیت‏بداند، هیچ‏گونه خدشه‏اى در باور و اعتقاد دینى او وارد نمى‏شود; زیرا از دیدگاه فلسفه‏ى الهى هرگونه قانون خواه تکوینى یا قراردادى مستند به مشیت الهى است، هیچ قانونى جداى از اذن و مشیت‏خداوند قانونیت و اعتبار نخواهد داشت، ناسازگار دانستن رابطه‏ى علیت‏با نفوذ مشیت الهى، ناشى از نداشتن درک صحیح از فلسفه‏ى الهى است، که علل طبیعى را در طول علل ماوراى طبیعى مى‏داند، و جهان ممکن را یکپارچه وابسته به عالم ربوبى مى‏شناسد. و این حقیقت والایى است که در مکتب اهل بیت گرامى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم تحت عنوان «امر بین الامرین‏» بیان گردیده است.
آرى ندانستن همین درک صحیح از رابطه‏ى ممکن و واجب است که مسئله‏ى «رابطه‏ى خداوند با طبیعت‏» را به صورت کلافه سر درگمى براى بسیارى از متکلمان غربى مبدل ساخته است، و براى حل آن فرضیه‏ها و مکتب‏هاى گوناگونى سر برآورده است‏». (24)
------------------------------------------------------------------------------
پى‏نوشت‏ها:
1.
2. Not concerned with spiritual or religion
3.ر.ک: فرهنگ انگلیسى فارسى معاصر، محمد رضا باطنى.
4. فرهنگ و دین، مقاله‏ى جدا انگارى دین و دنیا، ص 129-127، این مقاله از براین. ر. ویلسون Bryan R.Wilson است، که در جلد 13 دایرة المعارف دین زیر نظر میرچا الیاده چاپ گردیده، و توسط دکتر مرتضى اسعدى به فارسى ترجمه شده است.
5. فرهنگ و دین، ص 126-124.
6.فرهنگ و دین، ص 126.
7.فصلنامه‏ى قبسات، سال اول، شماره اول، ص 92، مقاله سکولاریزم و اندیشه‏ى دینى در جهان معاصر، نوشته‏ى دکتر همایون همتى.
8.مجله کیان، شماره 26، ص 8، مقاله مبنا و معناى سکولاریسم، عبدالکریم سروش.
9.نهج البلاغه، خطبه 216.
10.فرهنگ و دین، ص 128. 11. کیان، شماره 26، ص 6.
12. کتاب نقد، شماره 1، ص 197، همایون همتى.
13. Age of Reason
14.علم و دین، نوشته‏ى ایان باربور، ترجمه‏ى بهاء الدین خرمشاهى، ص 71.
15.فرهنگ ودین، ص 141-139. 16. کیان، شماره 26، ص 8.
17. فصلنامه قبسات، شماره 1، ص 23-21، گفتگو با دکتر پشکه استاد الهیات مؤسسه الهى مذهبى سنت گابریل و متخصص در اخلاق الهى.
18.علم ودین، ص 63.
19. گوهر مراد، طبع جدید، ص 41.
20. کیان، 26، ص 13-11. 21. همان، ص 8.
22.همان، ص 12.
23.عدل الهى، طبع هشتم، ص 269.
24.در این باره به کتاب: علم و دین، نوشته‏ى ایان باربور، رجوع شود.
-----------------------------------------------------------------------------
کلام اسلامی-21

‏دکتر عبدالله نصرى
یک سؤال اساسى در بحث از رسالت پیامبران، پرسش از هدف اصلى‏آنان است. آیا پیامبران براى آبادى دنیاى مردم آمدند یا سعادت اخروى‏ایشان؟!
در این گفتار ما به تجزیه و تحلیل شبهاتى مى‏پردازیم که از سوى‏مرحوم مهندس مهدى بازرگان و دکتر سروش در این باب مطرح شده‏است.
مهندس بازرگان، در آخرین سالهاى حیات خود، مطرح کرد که هدف‏بعثت انبیاء، جز دعوت به خدا و آخرت نبوده است و پیامبران آمدند تابشر را تنها با توحید و حیات اخروى آشنا سازند. پیامبران در فکر اداره جامعه بشرى نبوده‏اند، براى اصلاح بشر نیامدند و از فرامین آنها نباید انتظار اصلاح دنیا را داشت. پیامبران آمدند تا ما انسانها را از خود محورى نجات بخشیده و حیات جاوید را به اطلاع ما برسانند و این دو محور فکرى انبیاء، از جمله امورى است که بشر نمى‏تواند با عقل خویش به‏دست آورد. اما امورى نظیر اصلاح جامعه که بشر، خود از عهده آن برمى‏آید، جزء تعالیم پیامبران نمى‏باشد.
«شایسته خداى خالق و فرستادگان و پیام‏آوران او، حقا و منطقا مى‏بایست درهمین مقیاسها و اطلاعات و تعلیماتى باشد که دید و دانش انسانها ذاتا و فطرتااز درک آن عاجز و قاصر است و دنیاى حاضر با همه ابعاد و احوال آن، اجازه‏ورود و تشخیص آنها را به ما نمى‏دهد، والا گفتن و آموختن چیزهائى که بشرداراى امکان کافى یا استعداد لازم براى رسیدن و دریافت آن هست، چه تناسب‏و ضرورت مى‏تواند داشته باشد.» (1)
دکتر سروش نیز مى‏نویسد:
«خداوند اولا و بالذات دین را براى کارهاى این جهانى و سامان دادن به معیشت‏درمانده ما در این جهان فرونفرستاده است تعلیمات دینى على‏الاصول براى‏حیات اخروى جهت‏گیرى شده‏اند، یعنى براى تنظیم معیشت و سعادت اخروى‏هستند.» (2)
از نظر ایشان، دین از عهده اداره زندگى دنیوى مردم برنمى‏آید و اگر از دین، انتظارداشته باشیم که دنیاى ما را آباد سازد، دینى خواهد شد دنیوى.
«دینى که در واقع، دنیا مطبوع و مخدوم او است و او خادم آن است.» (3)
براى بررسى و نقد دیدگاههاى فوق باید دو موضوع را مورد بررسى قرار داد.
1 - آیا پیامبران براى دنیا آمده‏اند یا آخرت؟
2 - آیا دین، توانایى اداره جامعه را دارد یا نه؟
در این گفتار به بررسى موضوع اول مى‏پردازیم و موضوع دوم را در مقاله‏اى جداگانه‏مورد بحث و بررسى قرار مى‏دهیم.
براى پاسخ‏گویى به سؤال اول، مى‏توان نگاه درون دینى محض داشت و نیز، نگاهى‏که مبانى آن، بیشتر برون دینى است. یعنى توجه به آیات قرآنى، عمدتاجنبه استشهادى دارد نه استدلالى. ابتدا هدف بعثت انبیاء را از این منظرمورد مطالعه قرار داده و سپس با مراجعه به وحى و متون دینى به موضوع خواهیم‏پرداخت.
براى تبیین مسئله از منظر برون دینى باید به چند اصل توجه کرد:
اصل اول - هدف دین، کمال انسان است. پیامبران آمده‏اند تا انسانها را به کمال وجودى‏خود برسانند.این اصل، خود مبتنى بر مقدمات زیر است:
الف: جهان آفرینش داراى هدف است و بیهوده خلق نشده است. موجودات براى نیل‏به مقصد خاصى در حرکتند و آفرینش آنها، از سر تدبیر و حکمت‏بوده است.
«و ما خلقنا السماء و الارض و مابینهما باطلا»
«ما آسمان و زمین و آنچه را در آن دو است، بیهوده و باطل نیافریدیم‏». (ص 27)
«افحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لاترجعون‏»
«آیا گمان کرده‏اید که شما را بیهوده آفریده‏ایم و شما به سوى ما بازگشت نمى‏کنید؟» (مؤمنون 115)
ب : هدف از آفرینش موجودات، میل به کمالات است. هر موجودى، خلق شده تا به‏کمال وجودى خود برسد. موجودات جهان، در اثر برخودارى از یک نیروى درونى به‏سوى مقصد خاصى درحرکتند. به بیان دیگر، اگر هر یک از موجودات در شرایط مشابه‏قرار گیرند و موانعى بر سر راه نباشد، مى‏توانند قوه‏ها و استعدادهاى وجودى خود را به‏فعلیت‏برسانند. به طور مثال، دانه گندم یا هسته میوه‏اى که در دل خاک نهفته‏اند، مراحلى‏طى مى‏کنند تا به کمال خود که بوته گندم یا میوه‏اى مطلوب است، دست‏یابند.
همچنین نطفه‏اى که در رحم مادر بسته مى‏شود از آغاز پیدایش، به سوى هدف غایى‏خود که نوزاد انسانى است، رهسپار است. موجودات با هدایت تکمیلى به سوى کمال‏نوعى خود در حرکت مى‏باشند و خداوند متعال که رب‏العالمین است‏به هر یک ازموجودات، جهاز وجودى لازم را داده و آنها را به سوى هدف نهایى خویش سوق‏مى‏دهد.
«قال ربناالذى اعطى کل شى‏ء خلقه ثم هدى‏»
«گفت: پروردگار من کسى است که به هر موجودى، خلقت لازمه‏اش را داد وسپس هدایت کرد.» (طه 50)
ج : انسان به عنوان موجودى داراى اختیار، باید با اراده خود، مسیر کمال را طى کند.او در هر دو بعد مادى و معنوى، مى‏تواند کمال یابد و کمال وى، اختیارى است.
«ولو شئنا لآتینا کل نفس هدیها»
«اگر مى‏خواستیم به هر انسانى (از روى اجبار) هدایتش را مى‏دادیم.» (سجده‏13)
د : انسان به خاطر محدودیت و خطاى عقل، نمى‏تواند کمال نهایى خود و راه وروشهاى آن را دریابد. و اگر خداوند، آگاهى از هدف خلقت و راه نیل به کمال را دراختیار انسان نمى‏گذاشت، آفرینش لغو و بیهوده مى‏شد. خداوند، پیامبران را مبعوث‏نمود تا راه رشد و کمال را به انسانها نشان دهد. با این بیان مى‏توان گفت که خداوندپیامبران را براى کمال انسان مبعوث کرده است.
اصل دوم: کمال انسان، مربوط به روح وى است. انسان برخلاف سایر موجودات، هم‏کمال جسمانى دارد و هم کمال روحانى. هدایت تکوینى، در کمال جسمانى انسان نقش‏اساسى دارد و انسان، در کمال روحانى خود، نیاز شدید به پیامبران دارد.
اصل سوم: روح انسان، یک وجود متصل است که دو نشئه را پشت‏سر مى‏گذارد. یکى‏نشئه دنیوى است و دیگرى نشئه اخروى که مربوط به عالم برزخ و قیامت مى‏باشد. به‏بیان دیگر، روح انسان از آغاز حیات دنیوى خود تا قیامت، مراحل و نشآتى را پشت‏سرمى‏گذارد.
اصل چهارم: کمال روح، به معناى فعلیت استعدادها و قواى مثبت درونى است. انسان،داراى مجموعه‏اى از استعدادها و صفات و گرایشهاى بالقوه‏اى است که با فعلیت آنهامى‏تواند به کمال وجودى خود برسد.
اصل پنجم: تکامل انسان، در ظرف جامعه میسر است. بسیارى از صفات انسانى درخلال زندگى اجتماعى فعلیت مى‏یابند. تکامل انسان، تنها فردى نیست. بلکه بعداجتماعى نیز دارد. برخى از مکاتب نظیر آیینهاى هندى و تصوف، فقط بر روى تکامل‏فردى انسان تاکید دارند و از ضرورت مسایل اجتماعى غافل مانده‏اند. این مکاتب تصورکرده‏اند که بدون یک جامعه سالم، مى‏توان انسانها را به رشد و کمال رساند. در یک‏جامعه ناسالم، فقط برخى از افراد مى‏توانندبه کمال وجودى خود برسند نه اکثریت‏انسانها، در حالى که در یک جامعه سالم،زمینه‏هاى رشد و کمال براى عموم انسانهافراهم مى‏شود.
اصل ششم: جامعه سالم، جامعه‏اى نیست که‏در آن، فقط افراد سالم باشند. بلکه‏جامعه‏اى است که همه نهادهاى آن سالم‏باشد. اگر غایت جامعه‏اى، تحقق فلسفه‏خلقت نباشد; اگر ارزشهاى الهى بر همه‏اجزاء و نهادهاى جامعه حاکم نباشد; آن‏جامعه، دینى تلقى نخواهد شد. اگر قوانین‏موجود در جامعه، دینى نباشد; روابط‏اجتماعى مبتنى بر دین نباشد; سیاست‏داخلى و خارجى آن بر اساس مبانى دینى‏نباشد و ارزشهاى الهى در تار و پود جامعه،ریشه ندوانده باشد، آن جامعه، دینى تلقى‏نخواهد شد. با این بیان، سخن آقاى سروش‏نیز که جامعه دینى را "جامعه دینداران"تلقى مى‏کنند، به نقد کشیده مى‏شود.
در یک جامعه طاغوتى نیز دینداران‏مى‏توانند حضور داشته باشند، اما چهره آن‏جامعه، دینى نخواهد بود. این همه اصول‏اجتماعى که در اسلام وجود دارد، از اصل"امر به معروف" گرفته تا "جهاد" و اجراى "حدود" و "حاکمیت صالحان بر جامعه" و ...نشانگر آن است که جامعه‏اى، دینى است که نهادهاى آن نیز دینى باشند.
اصل هفتم: رابطه دنیا و آخرت، رابطه عمل و عکس‏العمل است. حیات دنیوى، سازنده‏حیات اخروى است. انسان، در ظرف دنیا، حیات اخروى خود را مى‏سازد. حدیث‏«الدنیا مزرعة الآخرة‏» اشاره به همین معنا دارد. نمى‏توان بدون برخوردارى از یک زندگى متعالى در دنیا، حیات اخروى مثبت داشت. براى آنکه حیات اخروى، آباد باشد، باید حیات دنیوى را نیز آباد ساخت. اگر آبادانى حیات دنیا اهمیت نمى‏داشت، قرآن کریم نمى‏فرمود:
«ولاتنس نصیبک من‏الدنیا»
«بهره‏ات را از دنیا فراموش نکن.» (قصص 77)
اینکه تفکر دینى از سویى رهبانیت را، و از سوى دیگر، هوسبارگى و به فراموشى‏سپردن ارزشهاى الهى را نهى مى‏کند، به خاطر آن است که حیات دنیوى و حیات‏اخروى، هر دو طیبه باشد. از آنجا که حیات اخروى، نتیجه حیات دنیوى است و انسان‏در دنیا به هر کمالى برسد، در آخرت، نتیجه آن را خواهد دید، مى‏توان گفت‏به یک معنا،حیات دنیوى، مهم‏تر از حیات اخروى است.
اصل هشتم: از دیدگاه قرآن، حیات اخروى بر حیات دنیوى برترى دارد و در مقایسه باآن، زندگى دنیوى، ناچیز و بى‏مقدار به حساب آمده است.
«و ما هذه الحیوة الدنیا الا لهو و لعب و ان الدار الآخرة لهى الحیوان لو کانوا یعلمون‏»
«این زندگانى دنیا جز بازیچه و سرگرمى چیزى نیست، در حالى که زندگانى آخرت جاویدان و همیشگى است، اگر آنها دریابند.» (عنکبوت 64)
«یا قوم انما هذه‏الحیوة‏الدنیا متاع و ان الآخرة هى دارالقرار»
«اى قوم زندگانى دنیا متاعى بیش نیست، ولى زندگانى آخرت منزلگاه ابدى‏است.» (مؤمن 39)
در این قبیل آیات، حیات اخروى با حیات دنیوى مقایسه گشته و برتر دانسته شده‏است. این آیات به انسان گوشزد مى‏کند که مبادا زندگانى دنیوى را هدف اعلاى خودتلقى کند، چرا که اگر انسان زندگى دنیوى را آرمان خود بداند، هیچ‏گاه حیات از محدوده‏اشباع خودخواهیها، خارج نخواهد شد. اما اگر زندگى اخروى را ایده‏آل تلقى کند، دیگراسیر هوسهاى نفسانى نخواهد شد.
حیات اخروى، باطن حیات دنیا و حیات حقیقى است، چرا که در آنجا آدمى باحقایق سر و کار دارد نه با امور اعتبارى. آن حیات، جاودانه است و در آن، اثرى از شر وفساد نیست. برترى حیات اخروى به خاطر ویژگیهاى آن است اما از برترى کیفى آن،نمى‏توان به نفى حیات دنیوى رسید.
نتیجه‏گیرى: با توجه به اصول هشتگانه فوق:
اولا: پیامبران براى تکامل روح انسان آمده‏اند، نه براى دنیا یا آخرت انسانها.
ثانیا: دنیا و آخرت، ظروف تکامل روح انسان مى‏باشند. در دنیا انسانها به تکامل‏مى‏رسند و یا سقوط مى‏کنند و در آخرت نتایج تکامل یا سقوط خود را مشاهده مى‏کنند.پس دنیا ظرف تکامل و یا سقوط روح است و آخرت، ظرف برخوردارى از نتایج عملکردهاى دنیوى.
ثالثا: حیات اخروى نتیجه حیات دنیوى است، لذا براى آماده‏سازى آخرت انسانها باید دنیاى آنها را نیز بر اساس ارزشهاى الهى آباد ساخت.
بحث درون دینى یا قرآنى:
براى بحث پیرامون اهداف بعثت انبیاء و اینکه جهتگیرى آنها اخروى بوده است‏یادنیوى، اینک به برخى از آیاتى مى‏پردازیم که در آنها از اهداف رسالت انبیاء سخن به‏میان آمده است.
1. دعوت به توحید:
مهمترین هدف پیامبران، توحید بوده است. همه پیامبران مردم را دعوت به توحید ودورى از شرک مى‏کردند.
«و لقد بعثنا فى کل امة رسولا ان اعبدوالله و اجتنبواالطاغوت‏»
«ما در هر امتى پیامبرى را برانگیختیم تا مردم خدا را بپرستند و از طاغوت دورى‏جویند.» (نحل 26)
عمومیت دعوت انبیاء به توحید را مى‏توان از خطاب به حضرت رسول(ص)دریافت. طبق این آیه همه انبیاى قبل از پیامبر اسلام نیز مردم را به سوى توحید و دورى‏از شرک فرامى‏خواندند.
«و ما ارسلنا من قبلک من رسول الا نوحى الیه انه لا اله الا انا فاعبدون‏»
«ما پیش از تو هیچ پیامبرى را نفرستادیم، مگر اینکه به او وحى نمودیم که جزمن معبودى نیست و تنها مرا پرستش کنید.» (انبیاء 25)
نکته مهمى که از آیه 26 سوره نحل به دست مى‏آید، این است که لازمه توحید، نفى‏طاغوتهاست. در کنار طاغوتها، توحید باقى نمى‏ماند. جامعه‏اى که مى‏خواهد به سوى"توحیدى شدن" گام بردارد، باید همه طاغوتها را نفى کند.
2. دعوت به معاد:
دعوت به حیات اخروى نیز از اهداف مهم پیامبران بوده است. هدف پیامبران، این‏بود که به مردم بفهمانند پس از این حیات دنیوى، حیات دیگرى وجود دارد که در آن به‏تمام اعمال و رفتار انسانها رسیدگى مى‏شود و همه باید مراقب اعمال خود باشند تا درآن حیات، دچار عذاب و گرفتارى نشوند.
در آیه زیر، از زبان نوح(ع) نقل مى‏کند که مردم را چگونه به سوى توحید و معاد فرامى‏خواند:
«لقد ارسلنا نوحا الى قومه فقال یا قوم اعبدوالله ما لکم من اله غیره انى اخاف‏علیکم عذاب یوم عظیم.»
«ما نوح را به سوى قومش فرستادیم، او گفت: اى قوم خدا را پرستش کنید که جزاو معبودى نیست. من از عذاب روز عظیم بر شما بیمناکم.» (اعراف 59)
موسى(ع) نیز قوم خود را به حیات اخروى فرا مى‏خواند. چنانکه در نخستین نزول‏وحى، مسئله معاد بر وى مطرح مى‏شود.
«ان الساعة آتیة اکاد اخفیها لتجزى کل نفس بما تسعى‏»
«حتما قیامت فرا خواهد رسید، ما آن را مخفى مى‏داریم تا هر فردى به پاداش‏اعمالش برساند.»
در آیه، زیر طرح حیات اخروى به عنوان یکى از اهداف کلیه پیامبران آمده است، نه‏پیامبرى خاص.
«یا معشر الجن و الانس الم یاتکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتى و ینذرونکم لقآء یومکم‏»
«اى گروه جن و انس، آیا براى (هدایت) شما از جنس خودتان پیامبرانى نیامدندتا آیات مرا بر شما بخوانند و شما را به دیدار این روز هشدار دهند؟» (انعام‏130)
3. تعلیم کتاب:
دیگر از اهداف انبیاء، تعلیم بشریت‏بوده است. پیامبران مبعوث شدند تا به مردم‏علم و آگاهى دهند و واقعیات مربوط به انسان و جهان را به آنان تعلیم دهند.
«ربنا و ابعث فیهم رسولا منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمة ویزکیهم.»
«پروردگارا در میان آنها از جنس خودشان پیامبرى را برانگیز تا آیات تو را بر آنهابخواند و کتاب و حکمت را به آنها تعلیم دهد و آنها را تزکیه نماید.» (بقره 129)
4. تعلیم حکمت:
همچنین یکى از اهداف بعثت انبیاء، تعلیم حکمت‏بشمار آمده است.
«لقد من‏الله على المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم و یعلمهم‏الکتاب و الحکمة‏»
«خداوند بر مؤمنان منت گذارد. هنگامى که در میان آنها پیامبرى از جنس خودآنها برانگیخت تا آیاتش را بر آنها بخواند و آنها را تزکیه نماید و به آنها کتاب وحکمت را تعلیم دهد.» (آل عمران 164)
در باب حکمت، مفسران اقوال بسیارى نقل کرده‏اند که ما در کتاب «مبانى رسالت‏انبیاء در قرآن‏» به آنها اشاره کرده‏ایم. به طور اجمال، حکمت، عبارت از مجموعه‏معارفى است که موجب روشن‏بینى مى‏شود. اگر در علم، سخن از "دانستن" است، درحکمت، سخن از "یافتن" است. فراگیرى "حکمت"، موجب رشد و کمال مى‏شود وانسان برخوردار از آن، مى‏تواند حق و باطل را از یکدیگر تمیز دهد. حکمت، نورى‏است که هدف را به انسان نشان مى‏دهد، در حالى که "علم"، فقط راه را نشان مى‏دهد.علم، ممکن است موجب کمال انسان نشود، اما حکمت، بى‏تردید موجب تعالى انسان‏مى‏شود. از همینجاست که قرآن برخوردارى از حکمت را موجب "خیرکثیر" تلقى کرد:
«یؤتى الحکمة من یشاء و من یؤت الحکمة فقد اوتى خیرا کثیرا»
(خداوند) حکمت را به هر که بخواهد مى‏دهد و به هر کس نیز حکمت داده‏شود، خیر بسیار داده شده است.» (بقره 269)
اما هر فردى نمى‏تواند از حکمت، برخوردار شود. لازمه برخوردارى از حکمت،رها کردن هوا و هوس است. چنانکه على(علیه‏السلام) مى‏فرماید:
«حرام على کل عقل مغلول بالشهوة ان ینتفع بالحکمة‏»
«بر عقلى که گرفتار هوا و هوس است‏حرام است که از حکمت‏سودى ببرد.»
5. دعوت به تزکیه و تقوا:
دیگر از اهداف انبیاء، تزکیه و تقوا بوده است. پیامبران، مردم را به رهاساختن‏پلیدیهاى نفسانى، فرامى‏خواندند، چرا که تا انسانها از درون، ساخته نشوند و قلب آنها ازخودخواهیها آزاد نشود، نمى‏توانند به کمال برسند.
در آیات بسیارى از زبان پیامبرانى چون نوح، هود، صالح، لوط، شعیب، الیاس وعیسى (علیهم السلام) نقل شده که مردم را به تزکیه و تقوا فرامى‏خواندند.
«اذ قال لهم اخوهم نوح الا تتقون‏»
«هنگامى که برادرشان نوح به آنها گفت: آیا تقوا پیشه نمى‏کنید؟» (شعرا 106)
«اذ قال لهم اخوهم هود الا تتقون‏»
«هنگامى که برادرشان هود به آنها گفت: آیا تقوا پیشه نمى‏کنید؟» (شعرا 124)
«اذ قال لهم اخوهم لوط الا تتقون‏»
«هنگامى که برادرشان لوط به آنها گفت: آیا تقوا نمى‏ورزید؟» (شعرا 160)
6. آزادسازى انسانها از غل و زنجیرها:
یکى دیگر از اهداف انبیاء، آزادسازى انسانها از غل و زنجیرها است. پیامبران با همه‏ارزشهاى دروغینى که بر جوامع انسانى حاکم بود، مبارزه کردند. انبیاء آمدند تا تکالیف‏غیرمنطقى و بیهوده‏اى را که جوامع مختلف به آنها پایبند بودند، نابود سازند.
«... و یضع عنهم اصرهم و الا غلال التى کانت علیهم‏»
«و بارهاى سنگین و غل و زنجیرهایى (که بر گردنشان بود) از (دوش آنها)برمى‏دارد.» (اعراف 157)
انبیاء با دو گونه غل و زنجیر روبرو بودند. یکى درونى و دیگرى غل و زنجیرهاى‏بیرونى. زنجیرهاى درونى، عبارت است از هوا و هوسها و تمایلات سرکش و منفى‏انسانها که بزرگترین سد راه تکامل آنها به شمار مى‏رود. زنجیرهاى برونى نیز عبارت‏است از ارزشها و قوانین ضدالهى حاکم بر جوامع گوناگون نظیر خرافات، آداب و رسوم‏بیهوده و قوانین غلط.
7. اجراء عدالت اجتماعى:
یکى دیگر از اهداف پیامبران، برپایى عدل و داد بوده است. پیامبران، ماموریت‏داشتند تا با مفاسد اجتماعى مبارزه کرده، عدل و قسط را در جامعه حاکم نمایند.
«لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم‏الناس بالقسط‏»
«ما رسولان خود را با معجزاتى آشکار فرستادیم و بر آنها کتاب و میزان را نازل‏کردیم تا مردم براى برپایى عدالت قیام کنند.» (حدید 25)
مبارزه با مفاسد اجتماعى و اصلاح جامعه، از اهداف مهم انبیاء بوده است. پیامبران‏نیامده بودند تا مردم را فقط به سوى توحید و معاد فراخوانند و با کتاب و حکمت آشناسازند و درس تزکیه و تقوا بدهند، چرا که در یک جامعه فاسد، دعوت مردم به توحید ومعاد و تزکیه و تقوا، چندان کارساز نیست.
تا در جامعه‏اى، اصلاحات صورت‏نگیرد و عدالت تحقق نپذیرد، عموم مردم‏توحیدى نخواهند شد. چگونه مى‏توان در جامعه آکنده از مفاسد فردى و اجتماعى،مردم را تزکیه داد؟ از همین جاست که شعیب(ع) هدف از بعثت‏خود را اصلاح جامعه‏مى‏داند.
«ان ارید الا الاصلاح ما استطعت‏»
«من جز اصلاح تا آنجا که توانایى دارم چیزى نمى‏خواهم.» (هود 88)
موسى(ع) نیز همراه با برادرش هارون(ع) در مسیر اصلاح افراد گام برمى‏داشت.
«و قال موسى لاخیه هارون اخلفنى فى قومى و اصلح و لاتتبع سبیل‏المفسدین‏»
«موسى به برادرش هارون گفت: جانشین من در میان قومم باش و (آنها را)اصلاح کن و از راه مفسدان پیروى مکن.» (اعراف 142)
هر یک از پیامبران با مهمترین مفاسد جامعه خود به مبارزه برمى‏خاستند. به طورمثال در زمان صالح(ع) چون اسراف و تبذیر رواج بسیار داشت، وى با این مفاسد به‏مبارزه برخاست. او نه تنها خود، به مبارزه با مسرفان مى‏پرداخت، بلکه افراد جامعه رانیز بر آن مى‏داشت تا مبارزه کنند.
«و لاتطیعوا امر المسرفین الذین یفسدون فى‏الارض و لایصلحون‏»
«از مسرفان اطاعت نکنید، آنهایى که در زمین فساد مى‏کنند و اصلاح‏نمى‏نمایند.» (شعرا 2 - 151)
در زمان لوط نیز که مفاسد جنسى نظیر هم‏جنس‏بازى رواج بسیار داشت و مهمترین‏مشکل جامعه، بود، پیامبر با این نوع انحراف جنسى مبارزه مى‏کرد.
«اتاتون الذکران من‏العالمین و تذرون ما خلق لکم ربکم من ازواجکم بل انتم قوم‏عادون.»
«آیا در میان مردم جهان سراغ مردها مى‏روید و همسرانى را که خدا براى شماآفریده رها مى‏کنید؟ شما قوم تجاوزگرى هستید.» (شعراء 6 - 165)
شعیب(ع) نیز با مفاسد اجتماعى که بر جامعه آن دوران، حاکم بود، مبارزه مى‏کرد،کم فروشى و استثمار اقتصادى، از مفاسد رایج عصر شعیب بود.
«اوفوا الکیل و لاتکونوا من المخسرین و زنوا بالقسطاس المستقیم و لاتبخسوا الناس اشیآءهم و لاتعثوا فى الارض مفسدین‏»
«حق پیمانه را ادا کنید. (کم‏فروشى نکنید) و به مردم خسارت وارد نسازید. باترازوى صحیح وزن کنید و حق مردم را ضایع نکنید و در زمین فساد ننمایید.»(شعراء 3 - 181)
آیات فوق، نشانگر آن است که پیامبران براى برپایى قسط و عدل با همه انحرافات‏جامعه خود، مبارزه کردند. آنها تلاش مى‏کردند تا همه مفاسد اجتماعى را از میان ببرندنه آنکه فقط به یک نوع از مفاسد اجتماعى توجه داشته باشند. قرآن مصادیق بسیارى ازحیات اجتماعى پیامبران نقل مى‏کند تا نشان دهد که انبیاء، نابودى کلیه مفاسد اجتماعى‏را نشانه گرفته بودند.
کمال انسان، هدف نهایى انبیاء:
براساس آیات فوق، هفت هدف براى پیامبران ذکر گردید. آنچه در اینجا مورد بحث‏قرار مى‏گیرد، این است که آیا پیامبران، داراى چند هدف بوده‏اند یا آنکه یک هدف آنان،اساسى و سایر اهداف، تبعى بوده‏اند؟!
به بیان دیگر آیا آن اهداف، از یکدیگر جدا بوده و رابطه عرضى با یکدیگر داشته‏اندیا در ارتباط با یکدیگر بوده و رابطه طولى داشته‏اند. چند فرض را مى‏توان تصور کرد:
1. پیامبران، اهداف گوناگون داشته‏اند و هر هدفى، ناظر به بعدى خاص بوده است.برخى موجب سعادت دنیوى انسانها و برخى موجب سعادت اخروى آنها بوده است.
2. پیامبران تنها یک هدف داشته‏اند و آن عدالت اجتماعى بوده است. آنهامى‏خواستند تا جامعه‏اى عادلانه تشکیل دهند و براى تحقق عدالت در جامعه نیز ناگزیر بوده‏اند تا مردم را به توحید و تقوا و حکمت فراخوانند. به بیان دیگر، پیامبران تنها براى‏آبادساختن حیات دنیوى انسانها آمده‏اند و اگر از آخرت نیز سخن به میان آوردند، به‏خاطر بهبود حیات دنیوى انسانها بوده است، چرا که اگر انسانها به خدا و معاد، ایمان‏داشته باشند و علم و حکمت پیشه کنند، زندگى سعادتمندانه در دنیا خواهند داشت.
3. هدف حقیقى، همان توحید و کمال انسان است. شناخت‏خدا و قرب به حضرت‏حق، هدف نهایى همه پیامبران بوده است. طبق این نظریه، سایر اهداف در حکم مقدمه‏براى این ذى‏المقدمه بوده‏اند. پیامبران از این جهت، عدالت اجتماعى را مطرح کردند تازمینه‏هاى رشد و کمال انسانها فراهم آید.
در میان سه نظریه فوق، نظریه اخیر صحیح است، زیرا هدف از خلقت انسانها،عبودیت است و پیامبران آمده بودند تا مردم را به هدف نهایى خلقتشان برسانند.
«و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‏»
«جن و انس را نیافریدم، مگر اینکه مرا عبادت کنند.» (ذاریات 56)
پیامبران از این جهت مردم را به پرستش خدا و قرب به او دعوت مى‏کردند تا آنها رابه سوى هدف آفرینش، رهسپار سازند.
آنان آمدند تا انسانها را با هدف نهایى حیات، آشنا سازند و با ایجاد زمینه‏هاى‏مناسب اجتماعى - که با عدالت اجتماعى تحقق پذیر است - و ارائه برنامه‏هاى تکاملى که‏بر مبناى کتاب و حکمت است، بشریت را به غایت و هدفشان برسانند. خلاصه آنکه‏هدف خلقت، چیزى جز عبودیت و کمال انسان نیست، پس هدف انبیاء نیز عبودیت وکمال انسان بوده است.
اگر پیامبران، فقط به توحید فرامى‏خواندند، در امر توحیدى سازى مردم، مفید واقع‏نمى‏شدند، چرا که اندیشه‏هاى توحیدى در سرزمینى رشد مى‏کند که در آن عدل، وقسط حکمفرما باشد، نه ظلم و جور.
به همین علت است که وقتى شعیب(ع)، مردم را به سوى توحید فرامى‏خواند، به‏دنبال آن، از مفاسد اجتماعى زمان خود یاد مى‏کند و با آن مفاسد، با کم‏فروشى ونپرداختن حقوق مردم، به مبارزه برخاست.
«و الى مدین اخاهم شعیبا قال یا قوم اعبدوا الله ما لکم من اله غیره و لاتنقصواالمکیال و المیزان انى اریکم بخیر و انى اخاف علیکم عذاب یوم محیط‏»
«به سوى مدین برادرشان شعیب (را فرستادیم) که گفت: اى قوم خدا را پرستش‏کنید که براى شما معبودى جز او نیست و پیمانه و وزن را کم نکنید. من خیرخواه شما هستم و از عذاب روز فراگیر بر شما مى‏ترسم.» (هود 84)
"نقد" نظر مهندس بازرگان:
مرحوم بازرگان، هدف رسالت پیامبران را در دو چیز خلاصه کرده است:
1. انقلاب عظیم و فراگیر علیه خود محورى انسانها براى سوق دادن آنها به سوى‏آفریدگار جهانها.
2. اعلام دنیاى آینده جاودان بى‏نهایت‏بزرگتر از دنیاى فعلى (4) از میان این دو هدف نیز، هدف نهایى را ایشان، نیل به حیات اخروى دانسته است.یعنى انقلاب عظیم پیامبران براى نابودى خود محوریها نیز در جهت‏برخوردارى ازحیات اخروى ایده‏آل بوده است.
ایشان به مسئله عدالت اجتماعى و اصلاح مفاسد اجتماعى که اینهمه قرآن کریم برروى آن تاکید دارد، توجه نکرده و " اصلاح جامعه" را دور از شان خدا و پیامبران دانسته‏است:
«ابلاغ پیامها و انجام کارهاى اصلاحى و تکمیل دنیا در سطح مردم، دور از شان‏خداى انسان و جهان است و تنزل دادن مقام پیامبران به حدود مارکس‏ها،پاستورها و گاندى‏ها یا جمشید و بزرگمهر و همورابى.» (5)
مگر بناست هر کس که کار اصلاحى مى‏کند، مارکس و پاستور و گاندى تلقى شود؟اینگونه نیست که اصلاحات اجتماعى ضرورت دارد; خواه آن را پیامبران انجام دهند یامارکس و پاستور و گاندى!
بعلاوه چه کسى ادعا کرده است که اصلاحات پیامبران در حد اصلاحات متفکران بشرى بوده است تا در مقام مقایسه، آنان را در حد مصلحان بشرى تنزل دهیم؟ پیامبران،اهداف و وظایف گوناگونى داشته‏اند که مهمترین آنها تکامل روح انسانهاست که همان‏عبودیت تلقى مى‏شود و سایر هدفها مقدمه‏اى براى این ذى‏المقدمه مى‏باشند.
اگر گفته مى‏شود که هدف نهایى آنها عبودیت است، به این معنا نیست که اصلاحات‏اجتماعى و تحقق عدالت نادیده گرفته شود، چرا که تا در جامعه، عدالت تحقق پیدا نکندزمینه‏هاى رشد و کمال انسانها فراهم نخواهد شد.
آقاى مهندس بازرگان، فقط به اصلاحات شخصى توجه کرده است. یعنى مردم بایدخودشان اخلاق و رفتارشان را اصلاح کنند. از این روى، آیه 25 سوره حدید را این گونه‏تفسیر مى‏کنند:
«معنى و منظور آیه، آن طور که بعضى‏ها تصور و تبلیغ کرده‏اند این نیست که مردم ودیگران را براى مبارزه با ظلم، استبداد و استکبار، یا بسط عدالت و دیانت در دنیا بسیج‏نمایند، بلکه خود مردم در اخلاق و رفتارشان عامل به عدالت و قسط باشند.» (6)
ایشان تصور کرده که بدون اصلاح جامعه یعنى اصلاح نهادها و ساختارهاى آن،مى‏توان عدالت را تحقق بخشید. درست است که اصلاح رفتارها و اخلاقیات مردم وتوجه آنها به آخرت از اهمیت‏بسزایى برخوردار است، اما بدون اصلاحات اساسى اجتماعى و صرفا با پند و اندرز، نمى‏توان رفتارهاى شخصى مردم را اصلاح نمود. آیا درجامعه‏اى که فقر، تبعیض، ظلم و دهها فساد دیگر وجود دارد مى‏توان دیانت را در میان‏آنها رواج داد؟ اگر جواب مثبت است، چرا پیامبران با مفاسد اجتماعى مبارزه‏مى‏کردند.؟ بدون اصلاحات اجتماعى و صرفا با اصلاح تک تک افراد، نمى‏توان عدالت‏اجتماعى را در جوامع بشرى حاکم ساخت.
نگرانى عمده آقاى مهندس بازرگان از تشکیل حکومت دینى است. بنظر ایشان،نباید بر اساس ارزشهاى دینى، تشکیل حکومت داد. از این رو اصرار مى‏ورزد که‏پیامبران به دنبال تشکیل حکومت نبوده‏اند و اگر هم پیامبرانى حکومت تشکیل داده‏اند استثنا بوده است:
«به قرآن نگاه مى‏کنیم، مى‏بینیم احراز حکومت‏با سلطنت از طرف حضرت خاتم الانبیاء و بعضى از پیامبران یهود، عمومیت‏به همه پیامبران نداشته و باتوجه به تعداد کثیر انبیاى غیرحاکم، یک امر استثنایى محسوب مى‏شود واصولا نبوت و حکومت دو امر یا دو شغل کاملا مجزا و متفاوت، با دو منشاء یادو مبناى مختلف غیرقابل تلفیق در یکدیگر بوده و در آن مراجعه و مصالحه ومشورت با مردم را شدیدا منع و بلکه ملامت مى‏نماید.» (7)
ما مى‏پرسیم پیامبرانى که تشکیل حکومت داده‏اند، چرا چنین کرده‏اند؟! باید نتیجه‏گرفت که حکومت دینى، ضرورت داشته است اگر تشکیل حکومت، امرى غیردینى بودچرا آن پیامبران بر مردم حکومت کرده‏اند؟ همان تعداد محدود و استثنایى، عمل لغوانجام داده‏اند؟ یا آنکه شرایط اجتماعى مانع مى‏شده تا سایر انبیاء، تشکیل حکومت‏دهند، نه آنکه برخى از پیامبران، به ضرورت آن اعتقاد داشته‏اند و بقیه، آن را لغودانسته‏اند!!
ایشان "نبوت" و "حکومت" را دو امر و دو شغل کاملا مجزا و متفاوت مى‏خواند. این‏را کسى انکار نکرده است. یعنى کسى ادعا نکرده که نبوت و حکومت، یک منصب‏هستند اما ایشان، نتیجه غلطى گرفته و تصور کرده که این دو، غیرقابل جمع نیز هستند.براى این نتیجه‏گیرى خود، هیچ دلیلى نیاورده است و از این که «پیامبر شدن‏» پیامبر، ازجانب مردم و با راى و مشورت آنها تحقق نمى‏پذیرد ولى تشکیل حکومت‏به راى ومشورت مردم مربوط است، نتیجه گرفته است که نبوت با حکومت، قابل جمع نیست.اگر این دو واقعا قابل جمع نیستند، چرا در برخى از پیامبران جمع شده‏اند؟ آیا تحقق‏حتى یک مورد، نشان امکان آن نیست؟
اگر قرآن کریم، نبوت و حکومت را در برخى پیامبران جمع کرده، به معناى آن است‏که یکى از منصبهاى پیامبران، حکومت‏بوده است نه آنکه حکومت، عین نبوت است.
حکومت پیامبران از دیدگاه قرآن:
از آیات قرآنى چنین برمى‏آید که برخى از انبیاء تشکیل حکومت داده‏اند و براى‏برخى دیگر شرایط تشکیل حکومت مهیا نبوده است نه آنکه نسبت‏به ضرورت آن‏بى‏اعتنا باشند.
سلیمان(ع) از جمله پیامبرانى است که تشکیل حکومت مى‏دهد. مبارزه سلیمان بابلقیس موجب مى‏شود تا وى از حکومت‏خلع شود و تسلیم سلیمان شود. طبق آیه زیر،وقتى سلیمان، ملکه سبا را به حضور مى‏طلبد و او از آمدن به نزد سلیمان خود دارى‏مى‏ورزد و به جاى آن هدیه‏اى براى سلیمان مى‏فرستد، سلیمان (ع) به نماینده بلقیس‏مى‏گوید:
«اتمدونن بمال فما آتانى‏الله خیرا مما آتاکم بل انتم بهدیتکم تفرحون ارجع الیهم‏فلناتینهم بجنود لاقبل‏لهم بها و لنخرجنهم منها اذلة و هم صاغرون‏»
«آیا شما مرا به مال مدد مى‏رسانید؟ آنچه را که خدا به من داده از آنچه به شماداده بهتر است. شما هستید که به هدیه خودتان خوشحال هستید. به سوى آنان‏بازگردید. ما با سپاهى به سوى آنها مى‏آییم که در مقابل آن نمى‏توانند مبارزه‏کنند و آنها را با ذلت و خوارى از (کشورشان) خارج مى‏سازیم.» (نمل 7 - 26)
آیه فوق صریحا خاطر نشان مى‏سازد که پیامبرى مانند سلیمان، وقتى شرایط را براى‏تشکیل حکومت مناسب مى‏بیند براى تحقق آن، با قدرت تمام اقدام مى‏کند.
یوسف(ع) نیز از جمله پیامبرانى است که در پست وزارت دارایى توانسته بودمنصبى از مناصب حکومتى را برعهده بگیرد.
«قال اجعلنى على خزائن‏الارض‏»
«گفت مرا وزیر دارایى خویش بگردان.» (یوسف 55)
داوود(ع) نیز از جمله پیامبرانى بوده است که خداوند به او ملک و حکومتى عظیم‏داده بود.
«و شددنا ملکه و آتیناه الحکمة و فصل‏الخطاب‏»
«و حکومت او را استحکام بخشیدیم و به او حکومت و داورى عادلانه رابخشیدیم.» (ص 20)
به حکومت‏برخى از انبیاء نیز در آیه زیر اشاره شده است:
«ام یحسدون الناس على ما آتاهم‏الله من فضله فقد آتینا آل ابراهیم الکتاب والحکمة و آتیناهم ملکا عظیما»
«آیا مردم نسبت‏به آنچه که خداوند از روى فضلش به آنها بخشیده است‏حسرت‏مى‏ورزند؟ ما به آل‏ابراهیم کتاب و حکمت و حکومت عظیمى دادیم.»(نساء 54)
در مورد اینکه چه تعداد پیامبران تشکیل حکومت داده بودند، به تحقیق نمى‏توان‏سخن گفت، اما از برخى آیات قرآنى مى‏توان این نکته را به دست آورد که ایشان درصدد تشکیل حکومت‏بوده‏اند، هر چند به خاطر عدم شرایط مناسب، توفیق این کار راپیدا نکرده‏اند.
دسته اول: همچون آیه 25 سوره حدید، که هدف بعثت پیامبران را عدالت اجتماعى‏مى‏داند. شکى نیست که بدون تشکیل حکومت، نمى‏توان عدالت را در جامعه محقق‏ساخت.
دسته دوم: همچون آیه 36 سوره نحل، که هدف بعثت پیامبران را دعوت به توحید ودورى از طاغوتها مى‏داند. بدون شک، با تشکیل حکومت است که مى‏توان همه طاغوتهارا در جامعه نابود ساخت و توحید را در همه ابعادش و در حیات فردى و اجتماعى‏انسانها حاکم نمود.
دسته سوم: آیاتى است که به پیامبران دستور مى‏دهد تا با قوت و قدرت در جهت‏تحقق اهداف خود گام بردارد.
«خذوا ما آتیناکم بقوة‏»
«آنچه را که شما دادیم به قوت بگیرید.» (بقره 36)
«یا یحیى خذ الکتاب بقوة
«اى یحیى این کتاب را به قوت بگیر.» (مریم 12)
دلیل چهارم: وجود احکام اجتماعى در آیین انبیاست. احکامى چون امر به معروف ونهى از منکر (به معناى وسیع آن)، جهاد، قضاء و ... که بدون تشکیل حکومت، قابل اجرانیستند. بنابراین، از وجود یک سلسله احکام و تکالیف اجتماعى، به دلالت التزامى‏مى‏توان پى‏برد که انبیاء در صدد تشکیل حکومت‏بوده‏اند و باید مى‏بوده‏اند که البته‏بعضى موفق شده‏اند و برخى، به علت‏شرایط و زمینه‏هاى نامساعد، توفیق پیدانکرده‏اند.
با این بیان دیگر نمى‏توان سخنان زیر را از مهندس بازرگان پذیرفت:
«آنچه در هیچ یک از سر فصل یا سر سوره‏ها و جاهاى دیگر دیده نمى‏شود، این‏است که گفته شده باشد، آن را فرستادیم تا به شما درس حکومت و اقتصاد ومدیریت‏یا اصلاح امور زندگى دنیا و اجتماع را بدهد. ولى به طور کلى گفته شده‏است که شما در روابط فیمابین، عدالت و اتفاق و خدمت و اصلاح را پیشه کنیدو تا عمل صالح انجام ندهید ایمان به خدا شما را راهى بهشت نخواهد کرد.» (8) آقاى مهندس بازرگان، رسالت پیامبران را در حد نصیحت و اندرز دهى خلاصه‏کرده‏اند. ایشان پیامبران را عده‏اى نظریه‏پرداز اجتماعى تصور کرده که معتقد بوده‏اند اگرمردم، عدالت و انفاق و خدمت و اصلاح را پیشه کنند، راهى بهشت‏خواهند شد. البته‏اکثر نظریه‏پردازان اجتماعى نیز نمى‏گویند در هر نوع جامعه‏اى و با هر نوع ساختارحکومتى مى‏توان انسانها را رهسپار بهشت‏ساخت.
نظریه آقاى بازرگان صرفنظر از مسائل اعتقادى و درون دینى، از نظر علوم اجتماعى‏نیز باطل است. البته ایشان گاه دچار تناقض مى‏شود و على‏رغم ادعاهاى فوق، مى‏پذیردکه «جامعه دینى‏»، جهت پدیدآمدن «انسان دینى‏» ضرورت دارد. چنان که مى‏گوید:
«ضرورت یا لااقل تاثیر مثبت محیط توحیدى مساعد براى نشو و نماى افرادآزاده مستقل و مؤمنان با کرامت مورد قبول است. همچنین ایجاد «جامعه دینى‏»جهت پدیدآمدن «انسانى دینى‏». (9)
ولى ایشان انتظار دارد که چنین جامعه‏اى بدون تشکیل حکومت، تحقق پذیرد!!چنانکه به دنبال عبارات فوق مى‏گویند:
«ولى آیا تامین چنین محیط و جامعه‏هایى باید حتما از طریق تصرف قدرت وبه هر قیمت از طرف مؤمنان صورت گیرد و به دست متولیان دینى باشد.»
اگر بپذیریم که براى تشکیل جامعه دینى، حکومت دینى ضرورت دارد و لازمه‏حکومت نیز قدرت است، (البته قدرت مشروع)، دیگر چه جاى نگرانى است؟ چه‏کسى گفته است که تشکیل حکومت‏باید از جانب مؤمنان به هر قیمتى صورت گیرد؟مگر مشروعیت و عدالت از شرایط و لوازم حکومت دینى نمى‏باشند؟ وى مى‏نویسد:
«عدم توسل رسولان خدا به قدرت با مقدم داشتن تشکیل جامعه ایمانى برتعلیم و تربیت افراد ایمانى را مشاهده مى‏کنیم.»
طبق آیات گذشته دیدیم که هم آیات قرآنى به پیامبران، دستور توسل به قدرت، براى‏نیل به اهداف خود را مى‏دهد و هم پیامبرانى نظیر سلیمان با توسل به قدرت موفق به‏تشکیل حکومت‏شدند. ایشان براى عدم پذیرش ضرورت حکومت، دست‏به توجیهات‏عجیبى زده‏اند. از جمله براى آنکه کسى از وجود احکام اجتماعى اسلام نظیر جهاد،ضرورت حکومت را استنباط نکند، مى‏گویند:
«ولى مى‏دانیم که آیات جهاد و قتال صرفا براى دفاع و استقرار امنیت و آزادى‏است، نه براى تهاجم و تصرف قدرت‏».
اما براستى آیا بدون تشکیل حکومت، مى‏توان به دفاع از یک جامعه پرداخت؟ آیابدون تشکیل حکومت مى‏توان منیت‏یک کشور را برقرار ساخت؟ آیا جهاد و قتال‏همواره براى تهاجم و تصرف قدرت است‏یا عموما براى دفاع است؟ آیا اساسا هر گونه‏تصرف قدرتى، باطل و نامشروع است؟ آیا پیامبران از جانب خداوند و به اذن او، به‏تهاجم و تصرف مراکز قدرت نامشروع (جهاد ابتدایى) نمى‏پرداختند؟
با مطالعه مطالب فوق درمى‏یابیم که آقاى بازرگان سه مسئله زیر را با یکدیگر خلطکرده است:
1. ضرورت تشکیل حکومت دینى
2. چه کسى باید حکومت کند؟
3. چگونه باید حکومت کرد؟
ایشان در ابتدا، ضرورت تشکیل حکومت دینى را زیر سوال مى‏برند و سرانجام‏مى‏پذیرند که اشکالى ندارد یک حکومت دینى، از همه جهت و تمام و کمال، به دست‏مؤمنان مخلص ناب تشکیل شود.
ایشان در مورد اینکه چه کسى بایدحکومت کند، حکومت متولیان دین رانفى مى‏کنند و حکومت مؤمنان مخلص‏ناب را مى‏پذیرند. گویى متولیان دین،نمى‏توانند از مؤمنان مخلص ناب باشند!و سرانجام، مشکل ایشان در موردچگونه حکومت کردن و قلمرو ومحدوده حکومت است. و اینکه وظیفه‏حکومت، جلوگیرى از تجاوز بیگانگان‏به کشور و یا جلوگیرى از تجاوز مردم به‏یکدیگر است و در مورد رابطه انسان باخود و خدا، نباید دخالتى داشته باشد.
نقد سخنان دکتر سروش:
آقاى سروش نیز گفته است که‏پیامبران براى آخرت آمده‏اند نه دنیا. واگر بگوییم انبیاء براى دنیاى مردم‏آمده‏اند، دین را ایدئولوژیک کرده‏ایم.مراد از ایدئولوژیک شدن دین، این‏است که از آن «مجموعه‏اى از جهان‏بینى، مقولات ارزشى، اصول و قواعد عملى و امثالها» رابخواهیم. (10)
ایشان از یک طرف، ایدئولوژى را یک «مرامنامه دنیایى‏» مى‏داند که موجب مى‏شودتا انسانها به سلاح عقیدتى مسلح شوند و موضعشان در جهان نسبت‏به هستى و مکاتب‏فکرى دیگر معین شود. و از طرف دیگر قبول مى‏کند که انسانها بدون برخوردارى ازایدئولوژى نمى‏توانند زندگى کنند.
«چه ما به عنوان افراد مؤمن و متدین و چه اقوامى که پیرو طریقت دینى نیستندو اصولا به هیچ مذهبى اعتقاد ندارند، همه براى زندگى در دنیا به یک رشته‏قواعد و آداب و اصول و افکار و ارزشها و جهان‏بینى حاجت داریم. هیچ قومى‏بر مبناى هیچ زندگى نمى‏کند، یعنى هر روز صبح تجدید مطلع نمى‏کند وارزشهاى تازه و جهان‏بینى تازه‏اى در میان نمى‏آورد. آدمیان (خواه در بدوى‏ترین‏اقوام، خواه پیشرفته‏ترین و متمدن‏ترینشان) به واسطه یک رشته ارزشهاى‏مشترک، قواعد مشترک و جهان‏بینى مشترک به دور هم جمع مى‏شوند و این،شرط آدمى وار زیستن است.» (11)
و در نفى "ضرورت حکومت"، همچنین مى‏نویسند:
«ولى در کنار هیچ یک از آن آیات اشاره و دستورى نمى‏بینیم که مثلا به موسى‏گفته شده باشد برو در برابر فرعون مصر، دولت مقتدرى از بنى‏اسرائیل و ازملتهاى رقیب تشکیل بده، یا وقتى پیش فرعون رسیدى با اژدها و ید بیضایت اورا از تخت‏به زیر انداخته و سرجایش بنشان و دهان کسى را که ادعاى «اناربکم‏الاعلى‏» کرده است، خرد کن.» (12)
ایشان، تصور کرده که پیامبران مى‏بایست‏با معجزات خود مبارزه کنند. حال آنکه‏معجزاتى نظیر اژدها شدن عصا و ید بیضا، فقط براى ایمان آوردن همه مردم بوده است،نه صرفا فرعون و اطرافیان وى. هر پیامبرى نیز در آغاز کار خویش وارد مبارزه مستقیم باجباران نمى‏شد، چرا که در ابتداى رسالت، نه حجت را بر مردم تمام کرده بود و نه یارانى‏داشت که به همراهى آنها براى مبارزه قیام کند. آیاآقاى‏سروش، درگیریهایى را که پس ازاتمام حجت، میان موسى (ع) و یارانش با فرعون و فرعونیان روى داده، فراموش‏کرده‏اند؟ آیا اگر پیامبران فقط به عنوان معلمان اخلاق در جامعه خود عمل مى‏کردند،یعنى فقط پند و اندرز مى‏دادند و کارى به حاکمان ظالم نداشتند، درگیر مصیبتها وبلاهاى گوناگون مى‏شدند؟ تا چه رسد که برخى از آنها نیز به شهادت برسند؟
«کلما جاءهم رسول بما لاتهوى انفسهم فریقا کذبوا و فریقا یقتلون‏»«هر گاه که رسولى مى‏آمد ولى (فرامین او) مطابق با هوا و هوسهاى آنها نبود،گروهى آنها را تکذیب مى‏کردند و گروهى از آنها را مى‏کشتند.» (مائده 70)
از اینها گذشته، اگر «جامعه دینى‏» جهت پدید آمدن «انسان دینى‏» ضرورت دارد آیا باوجود ضرر فرعونها و قیصرها، مى‏توان جامعه‏اى را دینى ساخت؟ آیا راهى جز مبارزه باجباران و اشراف و مترفین و حتى عالمان فاسد که - انبیاء همواره با آنها مبارزه مى‏کردند -وجود دارد؟
سرانجام آقاى بازرگان، حرفهاى خود را اینچنین جمع‏بندى مى‏کنند:
«تمام حرف ما این است که اگر به فرض، یک حکومت دینى از همه جهت تمام‏و کمال به دست مؤمنان مخلص ناب تشکیل شد، آنچه نباید این حکومت ودولت دست‏به آن بزند و دخالتى بنماید، دین و ایمان و اخلاق مردم است. ولت‏یعنى قدرت و زور، قدرت و زور در برابر تجاوز و بیگانگان به کشور وملت‏یا تجاوز مردم به یکدیگر که یک امر ضرورى است، اما در برابر عقیده وعشق و عبادت و رابطه انسان با خدا با خود و خدا یعنى آزادى و تقرب، بسیاربیجا و نقض غرض است.» (13)
و اما آقاى سروش که رسالت و هدف انبیاء را تنها دعوت به سعادت عالم آخرت‏مى‏شمارد، در مورد رابطه دنیا و آخرت، چهارفرض را مطرح مى‏کند:
فرض اول: بگوییم دین، نه براى حل مسایل دنیوى آمده است و نه حل مسایل‏اخروى.
فرض دوم: بگوییم دین، فقط براى حل مسائل دنیوى آمده است.
فرض سوم: بگوییم دین، فقط براى آخرت آمده است، یعنى پیامبران فقط سعادت‏اخروى انسانها را هدف‏گیرى کرده‏اند.
فرض چهارم: این است که هدف دین را، تامین سعادت دنیا و آخرت انسانها بدانیم.
فرض اول و دوم را ایشان به حق، نفى مى‏کنند و از میان فرضهاى دیگر، فرض سوم رامى‏پذیرند. اما ما معتقدیم که فرض چهارم صحیح است. یعنى پیامبران براى تامین‏سعادت دنیوى و اخروى انسانها آمده‏اند، نه صرفا سعادت اخروى.
ایشان فرض سوم را از این جهت مى‏پذیرد که اگر بگوییم دین براى آخرت است،دیگر دین «ایدئولوژیک‏» نخواهد شد. یعنى هرگز از دین انتظار نخواهیم داشت که درمورد مسایل مربوط به «عالم سیاست، حکومت، قدرت، اقتصاد، فرهنگ و امثال‏اینها» (14) موضعگیرى کند.
در واقع آقاى سروش از این جهت این فرض را مى‏پذیرد که براساس آن «دین درسیاست و حکومت و قدرت و فرهنگ‏» هیچ گونه دخالتى ندارد.
تمام تلاش ایشان این است که از دخالت دین در امور اجتماعى جلوگیرى به عمل‏آورده و تدبیر امور جامعه را به عقل و اندیشه بشرى بسپارند.
در نقد این سخنان به چند نکته باید توجه کرد:
1. اگر بپذیریم که انسان به جهان‏بینى، ایدئولوژى و ارزشها نیاز دارد و در ایدئولوژى‏موضع انسان در جهان نسبت‏به هستى، جوامع دیگر و مکاتب فکرى دیگر معین‏مى‏شود، حتما پیامبران مى‏بایست‏به این امور توجه مى‏کردند، چرا که انسان از این امورلازمه و یا زمینه ساز کمال انسان هستند.
در بحثهاى گذشته گفتیم که از جمله اهداف انبیاء تعلیم کتاب و حکمت‏بوده است.پیامبران با تعلیم کتاب و حکمت‏به ارائه جهان‏بینى و ارزشها مى‏پرداختند. پیامبران علاوه‏بر آنکه از مبداء و معاد سخن مى‏گفتند، از ارتباطهاى چهارگانه زیر نیز سخن به میان‏مى‏آورند:
الف. رابطه انسان با خودج. رابطه انسان با جهان
ب. رابطه انسان با خداد. رابطه انسان با دیگران
عجیب‏است که‏ایشان‏مى‏پذیرندکه‏بشر جهان‏بینى‏وایدئولوژى‏خود را خودرو به‏دست‏آورده، (15) اما نمى‏پذیرند که پیامبران، اصول ایدئولوژى‏وارزشها را به بشر ارائه‏دهند:
«اما این اصول مشترک به تدریج و در طول تاریخ در میان آدمیان مى‏رویند.یعنى مردم در سر کلاس درس و بحث، جهان‏بینى و ایدئولوژى و ارزشها واصول و عقایدشان را نمى‏آموزند، این امور خودرو هستند، البته امور خودرویى‏که بسیار بسیار مهم، مؤثر و اجتناب‏ناپذیرند.» (16)
2. اگر انسان به ایدئولوژى نیاز دارد و دین نباید به انسان ایدئولوژى دهد، یعنى‏موضع او را نسبت‏به هستى و مکاتب فکرى دیگر تعیین کند، پس چه کسى باید آن راتعیین کند؟ یا باید طبق نظر آقاى سروش بگوییم که این امور به صورت خودرو، در طول‏تاریخ به دست مى‏آیند و یا باید بپذیریم که بشر در هر مقطع تاریخى خود به تاسیس آنهااقدام نماید. در هر دو صورت، ملاک درستى و حقانیت آنها چیست؟
3. در جایى که در متون دینى، مسائلى مطرح شده که طبق تعریف ایشان باید آنها رااصول ایدئولوژى به شمار آوریم، چه باید بکنیم؟ آیا باید آنها را کنار نهاد و دل به جریان‏تاریخ سپرد و به دستاوردهاى تاریخى اعتنا کرد، یا به وحى، دل بسپاریم و از آن راه وروشهاى آدم وار زیستن را فراگیریم؟
4. فقط در این صورت، ایدئولوژى شدن دین، غلط است که ما چیزهایى را که درزمینه اصول مربوط به ایدئولوژى از قبیل رابطه ما با جهان، دیگران و ... در خود دین‏نیست، بر آن تحمیل کنیم. و شکى نیست که در این صورت دین را تحریف کرده‏ایم نه‏ایدئولوژیک.
به گمان ایشان اگر معتقد شویم که دین براى تامین سعادت دو عالم آمده است این‏تصور پیش خواهد آمد که:
«آدمى‏در آخرت سعادتمندانه‏است که در این دنیا موفق‏باشد. در این‏فرض توفیق‏دنیوى، علامت‏سعادت اخروى است. اگر دنیاى من آباد بود، معلوم مى‏شود که‏خدا مرا دوست دارد و لذا به تبع، دنیاى دیگرم هم آباد خواهد بود.» (17)
به عبارت دیگر «سعادت و شقاوت اخروى، در گرو سعادت و شقاوت دنیوى‏خواهد بود.» از اینها گذشته «عمل خوب‏» با «توفیق دنیوى‏» تعریف خواهد شد. یعنى‏«عملى خوب است که دنیاى ما را آباد و مرفه کند و به ما عزت ببخشد.»
در نقد سخنان آقاى سروش باید گفت که در این فرض، مى‏توان آخرتى را جستجوکرد که تابع سعادت دنیوى نباشد. به بیان دیگر ملاک و معیار سعادت اخروى را توفیق‏دنیوى ندانیم. کسانى که مى‏گویند دین براى دنیا و آخرت آمده، هرگز نمى‏گویند ملاک‏توفیق در آخرت، توفیق در دنیاست، بلکه معتقدند که دین مى‏تواند سعادت هر دو دنیا راتامین کند.
اساسا اگر عملى براى رضاى الهى باشد، عمل اخروى تلقى خواهد شد، خواه توفیق‏دنیوى را همراه داشته باشد یا نداشته باشد. از اینها گذشته چه اشکالى دارد که انسان باوجود توفیق در دنیا از حیات اخروى سعادتمندانه نیز برخوردار باشد. مى‏دانیم که فعل‏اخلاقى باید از دو حسن برخوردار باشد، یکى "حسن فعلى" و دیگرى "حسن فاعلى".مراد از حسن فعلى، این است که ظاهر عمل خوب باشد و حسن فاعلى نیز به این‏معناست که انگیزه فاعل الهى باشد. یعنى عملى را که فرد انجام مى‏دهد براى رضاى‏خدا باشد. با این بیان، ملاک عمل خوب توفیق دنیوى نیست. بلکه عملى خوب است که‏از حسن فعلى و حسن فاعلى برخوردار باشد. و اگر عملى هم از حسن فاعلى برخوردارباشد و هم توفیق دنیوى را به همراه داشته باشد، اثر اخروى مناسب خواهد داشت. اگرگفته مى‏شود که سعادت و شقاوت اخروى، در گرو سعادت و شقاوت دنیوى است، مراداین است که اگر انسانى در دنیا عمل خوبى انجام دهد، یعنى عمل وى براساس حسن‏فعلى و فاعلى باشد داراى سعادت اخروى خواهد بود و اگر عملى از قبح فعلى و فاعلى‏برخوردار باشد شقاوت اخروى در پى خواهد داشت.
انسان مى‏تواند در دنیا اعمال نیک انجام دهد. یعنى نمازبگذارد، روزه بگیرد، حج‏برود، از فقرا و مستمندان دستگیرى کند و حسن خلق داشته باشد و در عین حال در دنیاموفق و مرفه و عزیز و مقتدر باشد و در عین حال با حاصل شدن همه توفیقات، از توفیق‏آخرتى و سعادت آن جهانى نیز برخوردار باشد. متاسفانه آقاى سروش تصور کرده‏اند که‏انسان یا باید نماز بخواند و روزه بگیرد و حج‏برود و از مستمندان دستگیرى کند و یا دردنیا موفق و مرفه و عزیز و مقتدر باشد. و این دو هیچ‏گاه با هم قابل جمع نیستند. به‏عبارات زیر توجه فرمایید:
«باز هم تاکید مى‏کنم که آخرت به دو معنا در گرو دنیاست. یک معناى متداول آن‏این است که اگر کسى در دنیا کار نیک انجام دهد، یعنى حج‏برود، نماز بخواند،روزه بگیرد، از فقرا دستگیرى کند، حسن خلق داشته باشد و غیره، به او مثوبت‏اخروى مى‏دهند و به بهشت وارد مى‏شود. مطابق این معنا، ما در اینجا مشغول‏به اعمال اخروى هستیم و در آنجا هم صواب اخروى مى‏بریم.»
مراد ایشان از شناسایى رسالت عقل و دین، این است که دین فقط به مسایل اخروى‏انسان بپردازد و هیچ‏گونه دخالتى در امور اجتماعى نکند و مسایل مربوط به «سیاست وحکومت و قدرت و اقتصاد و فرهنگ‏» را در قلمرو رسالت عقل قرار دهد. پیامبران نیزوظیفه داشتند تا از حیات اخروى انسانها سخن بگویند و حل مسایل اجتماعى را برعهده‏عقل بشرى بگذارند. ایشان وحى را ناتوان از آن مى‏بیند که براى سعادت دنیوى وسعادت اخروى بشر برنامه ارائه دهد. همچنانکه نمى‏پذیرند که عقل بتواند براى هر دوعالم، برنامه ارائه دهد. وحى و عقل، هر یک عهده‏دار وظیفه خاصى است. وحى، عهده‏دار ارائه برنامه براى حیات اخروى انسانهاست و کارى به سعادت دنیوى انسانهاندارد و عقل نیز، توان ارائه برنامه جهت‏حیات اخروى را ندارد و فقط توانایى جهت‏تامین سعادت دنیوى را دارد.
اگر مى‏پذیریم که نه تنها عوامل فردى، که یک سلسله عوامل اجتماعى نیز در تکامل‏و یا سقوط روح انسان دخالت دارند. پس پیامبران که براى تکامل انسانها آمده‏اندنمى‏توانند نسبت‏به این امور بى‏اعتنا باشند.
اگر بناست که بشر با عقل خود بتواند همه مسایل دنیوى را حل کند، چرا نتواند ازعهده حل مسائل اخروى برآید؟ اگر معتقدیم که عقل بشر در شناسایى آخرت و ارائه‏برنامه براى حیات اخروى ناتوان است، قطعا در ارائه برنامه براى حیات دنیوى به‏گونه‏اى‏که آن برنامه‏ها، نتایج اخروى مناسب هم داشته باشند، ناتوان خواهد بود. عقل بشرى‏چگونه مى‏تواند دریابد که هر عملى چه اثر اخروى در پى خواهد داشت تا به آن عمل‏اقدام کند و یا خوددارى ورزد؟! مى‏دانیم که از دیدگاه قرآن، هر عملى داراى یک بعدظاهرى و ملکى است و یک بعد باطنى و ملکوتى. و حیات اخروى انسان نیز بر اساس‏بعد باطنى وى شکل مى‏گیرد به طور مثال بعد باطنى عملى مانند کنز طلا و نقره، آتش‏است؟ آیا عقل بشرى مى‏تواند بعد باطنى اعمال انسان را درک کند تا برنامه‏هایى‏متناسب با عالم آخرت ارائه دهند.
از اینها گذشته اگر بپذیریم که پیامبران فقط براى حیات اخروى آمده‏اند و هیچ برنامه‏اى جهت تامین سعادت دنیوى انسانها ندارند چگونه باید به تفسیر مجموعه،احکام و دستورات فردى و اجتماعى بپردازیم که دین براى بهبود حیات دنیوى انسانها ارائه داده است؟ البته آقاى سروش معتقدند که دین در جهت‏سعادت دنیوى بشر برنامه‏ریزى نکرده است که در مقاله‏اى دیگر به عنوان «دین و تدبیر دنیا» به آن خواهیم پرداخت. آقاى سروش براى آنکه نشان دهند دین، گوشه‏چشمى به دنیا مى‏اندازد و مى‏گویند که دین باید مزاحمت‏هاى دنیا را رفع کند و یا در آنجا که دنیا ما را در هت‏حیات اخروى مدد مى‏رساند از آن استفاده نماید.
متاسفانه ایشان دقیقا مشخص نمى‏کند که چه چیزهایى در دنیا براى آخرت ما مزاحم هستند و یا چه چیزهایى در دنیا ممد حیات اخروى ما هستند که دین باید عهده‏دار آنها باشد.
آیا امورى که در دنیا مزاحم و یا ممد حیات اخروى انسانها هستند فقط امور فردى‏هستند یا شامل امور اجتماعى مربوط به «سیاست و حکومت و قدرت و اقتصاد وفرهنگ‏» نیز مى‏شوند؟
آیا مشکلات اجتماعى نظیر فقر، فحشا، تبعیضات نژادى و اقتصادى، ظلم و ستم،استضعاف فکرى و فرهنگى، سد راه سعادت اخروى انسانها به شمار نمى‏روند؟
آیا افراد جامعه‏اى که دچار انواع بى‏عدالتیهاى اجتماعى هستند و در فقر و فساد غوطه‏ورند از حیات ابدى سعادتمندانه برخوردارند؟ اگر مى‏پذیریم که این عوامل نه تنهاسعادت دنیوى که سعادت اخروى انسانها را به خطر مى‏اندازد، پس چگونه ممکن است‏که پیامبران براى جلوگیرى از این امور، هیچ نوع «برنامه دنیوى‏» را ارائه ندهند و فقطبراى حیات اخروى انسانها ارائه طریق کنند؟
با توجه به اشکالات فوق که بر فرض سوم وارد است، ما فرض چهارم را انتخاب‏مى‏کنیم. یعنى معتقدیم که دین هم براى دنیاست و هم براى آخرت. حال ببینیم که آقاى‏سروش چرا این فرض را نمى‏پذیرند.
اما معناى دوم «تابع بودن آخرت نسبت‏به دنیا» این است که باید در دنیا مرفه و موفق‏و عزیز و مقتدر بود. و وقتى این توفیق حاصل شد، توفیق آخرتى و سعادت آن جهانى ماهم خود به خود و به تبع تامین خواهد شد و دینى که در پى اقتدار و عزت و رفاه وسرفرازى پیروانش نباشد، دین نیست، ایدئولوژیک کردن دین دقیقا به این معناست.»
اگر عبارت فوق را تحلیل کنیم با نتایج زیر روبرو خواهیم شد:
1. فقط کسانى به بهشت مى‏روند که نماز بخوانند، روزه بگیرند، حج‏بروند و ... و اگراین‏افراد از اقتدار و عزت‏و رفاه‏وسرفرازى برخوردارباشند دیگر به‏بهشت‏نخواهندرفت.
2. معتقدین نباید در پى اقتدار و عزت و رفاه و سرافرازى باشند، بلکه باید یک مشت‏افراد خوار و ذلیل و فقیر ... باشند.
3. نماز و روزه و حج‏با رفاه و سرفرازى و عزت قابل جمع نمى‏باشند.
تابع بودن آخرت نسبت‏به دنیا فقط در یک صورت، قابل نفى است که موفقیت انسان‏و مرفه و عزیز و مقتدر بودن او بى‏توجه به ارزشهاى دینى و عارى از انگیزه الهى باشد.در حالى که گفتیم مى‏توان این دو را با هم جمع کرد و لزومى ندارد که به قضیه مفصله،قایل باشیم و بگوییم دو معناى فوق در مورد رابطه آخرت با دنیا جمع‏پذیر نمى‏باشند.
--------------------------------------------------------------------------------
پى‏نوشت‏ها:
1) مجله کیان‏شماره 28 ص 48
2) همان
3) همان
4) کیان شماره 28 ص 48.
5) همان، ص 9 - 48.
6) کیان شماره 28 ص 54.
7) کیان شماره 28 ص 6.
8) کیان شماره 28 ص 52.
9) کیان‏شماره 28 ص 57.
10) مجله کیان شماره 31 ص 5.
11) همان ص 4.
12) همان
13) مجله کیان شماره 28 ص 57.
14) مجله کیان شماره 31 ص 5.
15) در مقاله‏اى دیگر از «نسبت دین با ایدئولوژى‏» سخن خواهیم گفت.
16) همان
17) مجله کیان شماره 31 ص 8.
-----------------------------------------------------------------------------------------
فصلنامه کتاب نقد شماره 3-2

‏محمد حسن قدردان قراملکى
اشاره
جدا انگارى دین از عرصه سیاست و حکومت (سکولاریزم) در سده‏هاى اخیر در مغرب زمین یک انگاره عقلانى تلقى مى‏شود. مقبولیت و جریان این جداانگارى را باید در علل دینى، معرفتى و تاریخى جست‏وجو کرد. (1)
امروزه برخى از معاصران مى‏کوشند با دلایل و تقریرات گوناگون، آیین مقدس اسلام را نیز مانند مسیحیت، یک آیین عبادى و فردى (پیتیسم) معرفى کنند که از مسائل سیاسى، اجتماعى و حکومتى به دور است و مصدر شروعیت‏حکومت، حتى حکومت معصومان:، را نیز مستند به مقبولیت مردم مى‏دانند. یکى از ادله این مدعا کناره‏گیرى و یا کنار ماندن امامان شیعه: از عرصه حکومت و سیاست است.
در این مکتوب، مستندات و ادله نظریه مزبور در خصوص سیره ائمه اطهار (امامان على، حسن، حسین، صادق و رضا:) مورد تحلیل و نقد قرار خواهد گرفت.
امام على(ع)
جداانگاران دین و حکومت ابتدا به سیره حضرت على(ع) در مساله حکومت استناد مى‏کنند و بر این باورند که آن حضرت در طول 25 سال سکوت و خانه‏نشینى، هیچ‏گونه درخواست و اقدامى در به دست گرفتن رشته حکومت از خود نشان نداد. هنگامى هم که پس از قتل عثمان، بخت‏حکومت و دنیا به حضرت رو مى‏آورد، از آن روى برتافت و از مردم خواست که حاکم دیگرى را انتخاب کنند: «دعونی و التمسوا غیری.» (2)
مهندس مهدى بازرگان در این زمینه مى‏گوید: «اما على بن ابى‏طالب نه خلافت - به معناى حکومت - به دست او افتاد و نه او براى قبضه کردن قدرت، تلاش و تقاضایى نمود... على(ع) با استنکاف و عدم تمایل خودش، خلیفه مسلمین و امیر مؤمنین گردید.» (3)
دکتر حائرى یزدى نیز پیامبر(ص) و حضرت على(ع) را به گونه‏اى وصف مى‏کند که آنان خود درصدد تشکیل حکومت دینى نبودند: «این مقامات سیاسى به همان دلیل که از سوى مردم وارد بر مقام پیشین الهى آن‏ها شده و به مناسبت ضرورت‏هاى زمان و مکان، بدون آن‏که خود درصدد باشند، این مقام به آنان عرضه گردیده، به همان جهت نمى‏توانند جزئى از وحى الهى باشند.» (4)
دیگرى با استناد به خطبه‏196 نهج‏البلاغه (ولکنکم دعوتمونى الیها) مى‏گوید: «در این جمله، [حضرت] مى‏فرماید: «چون شما مردم مرا به خلافت دعوت کردید و امر حکومت را بر من واگذار نمودید، لذا، آن را پذیرفتم که معلوم مى‏دارد امر حکومت‏حق خاص ملت است.» (5)
نقد و نظر
ابتدا تذکر این نکته بجاست که پیشینه برداشت و تفسیر مذکور از خطبه‏هاى حضرت على(ع) و دوره 25 ساله سکوت آن حضرت مبنى بر عدم مشروعیت الهى وى، به تفاسیر علماى متقدم اهل تسنن باز مى‏گردد که مى‏خواستند با تمسک به نکات مزبور، ادعاى منصوص بودن حکومت‏حضرت على(ع) از سوى پیامبر(ص) را - که رکن مکتب تشیع محسوب مى‏شود - مخدوش کنند (6) و اندیشمندان و متکلمان امامیه در آثار کلامى خود، به دفاع از نظریه «انتصاب‏» و نقد شبهات مخالفان پرداختند که تفصیل آن را باید از موضع خود یافت. (7) پس از این تذکر، اکنون به چند نکته اشاره مى‏شود:
1. تعارض با ادله مشروعیت الهى: اولین نکته‏اى که باید به آن اشاره کرد و اصل شبهه را از بن مخدوش مى‏کند وجود نصوص و روایات متواتر از پیامبر و امامان: در خصوص انتصابى بودن حکومت معصومان است.
بر این اساس، نظریه انتصاب، از ادله متقن و غیر قابل خدشه‏اى برخوردار است و لذا، نمى‏توان از بعضى مقاطع تاریخى که امامان: به حسب ظاهر، خود را از عرصه حکومت کنار مى‏کشیدند به عنوان ادله تفکیک یاد کرد. اما مدعیان تفکیک براى اثبات مدعاى خود، به جاى استناد به ادله لمى و متقن، به جزئیات و فراز و نشیب‏هاى تاریخى روى آوردند و بدون این‏که شرایط و اوضاع سیاسى و اجتماعى زمانه را تحلیل کنند، عجولانه به استنتاج نتیجه دست زدند، در حالى که استناد به حوادث تاریخى، به بحث و فحص جامع و ژرفى از علل و شرایط حاکم پیدا و پنهان آن روزگار نیازمند است که متاسفانه این اصل مسلم، هم در این‏جا وهم در تحلیل حوادث سایر امامان:، از دید مدعیان تفکیک مغفول مانده است.
2. کوشش‏هاى حضرت در به دست گرفتن حکومت: یکى از شبهات این بود که حضرت على(ع) در رسیدن به حکومت، هیچ سعى و جهدى از خود نشان نداده تا بتوان نتیجه گرفت که حکومت متعلق به او بوده است.
در پاسخ به این شبهه، کافى است نیم نگاهى به گران‏بهاترین یادگار آن حضرت - یعنى: کتاب شریف نهج‏البلاغه - داشته باشیم تا صحت و سقم ادعاى مزبور آشکار گردد:
الف - اتهام حرص در حکومت: پس از وفات پیامبر اسلام(ص)، حضرت به گونه‏اى در گرفتن حکومت مجاهدت و تلاش نمود که مورد اعتراض برخى مانند ابوعبیده و ابواشعث در روز سقیفه قرار گرفت و ایشان را متهم به حرص و طمع در امر حکومت نمودند. حضرت در پاسخ، به درخواست و جهد خود اذعان نمود و آن را حق مسلم خویش دانست: «انما لبت‏حقا لی و انتم تحولون بینی و بینه و تضربون وجهی دونه.» (8)
ب - توسل به اهل بیت:: یکى از راهکارهاى عملى تصدى مقام حکومت، درخواست‏یارى از صحابه بود. حضرت على(ع) نه تنها از این راهکار استفاده کرد; بلکه براى بالابردن ضریب موفقیت آن، به یادگاران پیامبر - یعنى: حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین: - توسل جست; با سوار کردن حضرت فاطمه(س) بر مرکب، در دل شب به خانه‏هاى انصار مى‏رفت تا آنان را با واداشتن به خجالت هم که شده، به بیعت‏با خود وادارد. اما افسوس که بجز چهار یا پنج نفر، سایران با این بهانه که کار از کار گذشته، روى از آن حضرت برتافتند. (9)
حضرت زهرا(س) نیز در خطبه معروف خویش، به این صفحات مکدر از تاریخ صدر اسلام تصریح کرده است. (10)
بنابراین، اگر مراد از عدم تلاش یا تقاضا براى به دست گرفتن حکومت در مرحله اولیه باشد، این بر خلاف تاریخ و سخنان خود حضرت است. اما اگر مراد مراحل بعدى باشد، به این معنا که حضرت پس از مشاهده فقدان زمینه لازم براى تصدى حکومت، سکوت اختیار کرد، ادعاى صحیحى است. ولى از این مطلب، نمى‏توان نظریه تفکیک را اثبات کرد.
3. تصریح به نظریه انتصاب: حضرت على(ع) در موارد لازم، به انتقال حق حاکمیت از طریق پیامبر(ص) به خود تصریح مى‏کرد و از آن به «حق‏» و «ارث‏» یاد مى‏نمود. در ذیل، به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود:
«فانه لما قبض الله نبیه(ص)، قلنا: نحن اهله و ورثته و عترته و اولیاؤه دون الناس لاینازعنا سلطانه احد و لایطمع فی حقنا طامع اذ انبرى لنا قومنا فغصبونا سلطان نبینا فصارت الامرة لغیرنا.» (11)
حضرت در این خطبه، اعتقاد و حسن ظن خود را بیان مى‏کند که بر حسب وصیت پیامبر(ص)، لازم بود سلطنت و حکومت‏به ایشان منتقل شود و احدى در آن طمع نداشته باشد. اما جریان برعکس شد و حکومت‏به غاصبان رسید.
«فوالله مازلت مدفوعا عن حقی مستاثرا على منذ قبض الله نبیه(ص) حتى یوم الناس هذا.» (12)
در این خطبه، حضرت به کنار گذاشتن خویش از حق خود تا رسیدن به حکومت اشاره مى‏کند.
«اللهم انى استعدیک على قریش و من اعانهم فانهم قطعوا رحمی و صغروا عظیم منزلتی و اجمعوا على منازعتى امرا هو لی.» (13)
در این‏جا، ضمن شکایت و گلایه به خداوند، از غصب حق خویش توسط قریش و همدستانشان، حضرت تصریح مى‏کند که آنان در چیزى مناقشه کرده‏اند که حق اختصاصى حضرت بوده است.
«ارى تراثى نهبا.» (14)
در این خطبه که مملو از گلایه‏هاى آن حضرت از مردم و حاکمان روزگار است، حضرت از حکومت‏خویش به «ارث‏» تعبیر مى‏کند که به یغما برده شده است.
«قد قطعوا رحمی و سلبونی سلطان ابن امی.» (15)
حضرت در نامه مزبور به برادرش عقیل، سخن از قطع رحم وحکومتى به‏میان مى‏آوردکه از پیامبر(ص) به او منتقل شده بود.
«ولهم خصائص الولایة و فیهم الوصیة، الآن اذ رجع الحق الى اهله و نقل الى منتقله.» (16)
حضرت در این خطبه، اهل بیت: را داراى حقوق اختصاصى مانند حق حاکمیت و تنصیص پیامبر(ص) مى‏داند و خاطرنشان مى‏سازد که این حق (ولایت و وصیت) تا زمان حکومت ایشان، به حق‏دار و اهل خود نرسیده بود.
عمر از سلمان; درباره آرزوى خلافت‏حضرت على(ع) سؤال کرد که آیا هنوز هم آرزوى آن را دارد؟ سلمان مى‏گوید: گفتم: بلى. عمر دوباره سؤال کرد که آیا هنوز مى‏پندارد که رسول خدا(ص) به حکومت او تصریح کرده است؟ ابن عباس گفت: من بالاتر از آن بگویم; از پدرم درباره ادعاى نص براى خلافت‏حضرت پرسیدم، پدرم گفت: راست مى‏گوید. (17)
اعتراف ابن ابى‏الحدید: ابن ابى‏الحدید معتزلى در شرح نهج‏البلاغه، به گونه‏اى به تفسیر مى‏پردازد که هم حق و حقوق حضرت على(ع) را - به زعم خود - و هم حرمت صحابه و به خصوص خلفاى سه‏گانه را رعایت کرده باشد. از این‏رو، به توجیه نصوص حضرت در منصوص بودن حکومت‏خویش مى‏پردازد و همانند برخى معاصران، همه آن نصوص را حمل بر صرف افضلیت و احقیت مى‏کند و آن را به اصحاب خود نسبت مى‏دهد:
«اصحابنا یحملون ذلک کله على ادعائه الامر بالافضلیة و هو الحق و الصواب فان حمله على الاستحقاق بالنص تکفیر اؤ تفسیق لوجوه المهاجرین والانصار.» (18)
وى در این توجیه، انگیزه آن را ذکر مى‏کند; چرا که در صورت حمل بر ظاهر و نص، لازمه آن غاصب خواندن خلفاى پیشین و یا تکفیر و تفسیق آنان و همدستانشان است، اما وى اذعان مى‏دارد که ظاهر سخنان حضرت على(ع) مطابق نظریه انتصاب است. (19)
اما آیا انحراف یک گروه این حق را به مفسر مى‏دهد که دلالت ظاهر و نص متنى را به معناى دیگر تاویل نماید و بدین‏سان، آگاهانه یا ناآگاه صاحب سخن را متهم به حرص در دنیا کند؟
چرا 25 سال سکوت؟
حال این سؤال پیش مى‏آید که چرا حضرت براى به دست گرفتن حکومت، دست‏به اقدام عملى و مقابله با غاصبان حق خویش نزدند و به صرف دعوت و تقاضا بسنده نمودند؟ به اختصار، به چهار دلیل که خود حضرت بدان تصریح کرده‏اند، اشاره مى‏شود:
1. نبود انصار: «فنظرت فاذا لیس لی معین الا اهل بیتی...» (20)
حضرت در این خطبه، یاوران خود را اهل‏بیت‏خویش: ذکر مى‏کند و در ادامه کلام خویش اشاره مى‏کند که اقدام به قیام با این تعداد، فرجامى جز شهادت ندارد، در حالى که نه تنها آیین نوپاى اسلام از آن سودى نمى‏برد، بلکه اسلام با از دست دادن رهبر و مرجعى چون حضرت على(ع) متحمل خسرانى مى‏شود که هیچ چیز آن را جبران نمى‏کرد.
2. فراهم نشدن زمینه لازم: اقدام به یک قیام و به دست گرفتن حکومت - و به تعبیر امروزى، کودتا - در گرو فراهم آمدن شرایط و علل لازم و متعددى است که در صورت مهیا نشدن بعضى از آن‏ها، قیام با شکست مواجه خواهد شد. حضرت به این نکته توجه کامل داشت و در تشویق و پاسخ ابوسفیان مبنى بر اقدام به بیعت و مخالفت عملى با خلیفه وقت، فرمود: «این مانند آب تلخ و لقمه‏اى است که در گلوى خورنده آن گیر مى‏کند و مانند کسى است که میوه نارس را مى‏چیند و همچنین مثل آن، مثل کسى است که در زمین دیگرى کشت مى‏کند.» (21)
3. حفظ وحدت: حضرت حفظ اتحاد اسلامى و خوف از بازگشت دوباره کفر را یکى دیگر از علل سکوت خویش ذکر مى‏کنند: «و ایم الله لولا مخافة الفرقة بین المسلمین و ان یعود الکفر و یبور الدین لکنا على غیر ما کنا لهم علیه.» (22)
4. گذشت از حق خویش: تصدى مقام حکومت‏براى حضرت هدف اولى و ذاتى نیست، بلکه از منظر حضرت، ارزش حکومت دنیوى از ارزش یک کفش مستعمل هم پایین‏تر است. (23) بنابراین، هدف از حکومت، احیا و بسط دین مقدس اسلام است و چون حضرت با تامل در شرایط و مقتضیات زمانه، مشاهده مى‏کند که صلاح اسلام و مسلمانان درسکوت و دامن نزدن به مناقشات است و با این سکوت، کیان قرآن و اسلام به خطر نمى‏افتد - هر چند حق مسلم و اختصاصى آن حضرت به یغما برده مى‏شود - از این‏رو، با سخاوت هر چه تمام‏تر، از حق خویش چشم‏پوشى مى‏کند. اما نکته در خور تامل در کلام حضرت، اظهار بى‏علاقگى نسبت‏به دنیاست و در ذیل کلامش، هشدار مى‏دهد که قیامتى هست و خداوند در این موضوع باید قضاوت کند. (24)
توجیه عدم پذیرش خلافت
یکى از شبهات مدعیان تفکیک، امتناع حضرت از پذیرفتن درخواست و بیعت مردم مبنى بر واگذارى حکومت‏به ایشان است: اگر هم سکوت 25 ساله حضرت توجیه داشت، استنکاف حضرت از درخواست مردم دلیل بر جدایى دین از حکومت است، وگرنه با وجود اقبال مردم و به اصطلاح، «وجود مشروعیت‏سیاسى‏»، حضرت داعى نداشت دست رد به سینه مردم بزند و سخن معروف خود را بگوید که: «دعونی والتمسوا غیری.»
پیش از پرداختن به توجیهات مختلف، باید به این نکته کلى اشاره کرد که اگر بر فرض، پاسخ شبهه مزبور روشن نشود، نمى‏توان از صرف استنکاف حضرت، بطلان نظریه انتصاب را استنتاج کرد; چرا که آن نظریه مبرهن و مؤید با ادله متقن و استوار از پیامبر و امامان:، به خصوص از خود حضرت على(ع)، است و ابهام یک قضیه تاریخى نمى‏تواند آن را مخدوش و یا تضعیف کند. وانگهى همین خطبه حضرت و سرباز زدن ایشان از پذیرش حکومت، توجیهات و دلایلى دارد که با نظریه انتصاب سازگار است. در این‏جا، به برخى از دلایل این مساله اشاره مى‏شود:
1. استنکاف از سیره خلفاى پیشین: بر اساس علم تفسیر و تاویل در تفسیر یک سخن و گزاره، باید شرایط و فرهنگ زمان صدور سخن را مورد ملاحظه و تامل قرار داد. یکى از مواردى که معنا و مفهوم سخن را روشن مى‏کند تبیین انگیزه و مخاطبان آن است که در علم تفسیر از آن به «شان نزول‏» تعبیر مى‏شود.
بر اساس نکته فوق نباید در تفسیر خطبه مزبور و اخذ مدعاى خود، شتاب‏زده به ظاهر آن استناد و احتجاج کرد، بلکه باید نخست‏شان نزول آن را تبیین نمود.
ابن ابى‏الحدید در شرح خود، گزارش مى‏کند که پس از کشته شدن خلیفه سوم (عثمان)، برخى از سران نزد حضرت على(ع) رسیدند و پیشنهاد بیعت و خلافت را مطرح کردند. آنان بیعت‏خویش را مشروط به عمل به کتاب و سنت پیامبر(ص) و همچنین سنت‏خلفاى پیشین کردند. اما حضرت با این شرط آنان مخالفت نمود و آن را نپذیرفت; زیرا معتقد به نادرستى سیره خلفاى پیشین بود (25) و پذیرش شرط مزبور به معناى امضاى سنت آنان بود. از این‏رو، حضرت به پیشنهاد دهندگان خلافت فرمود: در این صورت، مرا رها کنید و دنبال کسى بروید که با این شرط شما موافق باشد.
بنابراین، حضرت از اصل حکومت امتناع نکرد، بلکه حکومتى را که سیره خلفاى پیشین جزو قانون اساسى آن باشد، نپذیرفت.
2. اتمام حجت: حضرت با این سخن خویش، در حقیقت نمى‏خواست از پذیرفتن حکومت‏سرباز زند، بلکه ى‏خواست‏شرایط حکومت آینده خویش را - که شاخص‏ترین آن‏ها عمل به کتاب و سنت پیامبر(ص) و شیوه خویش، نه خلفاى پیشین است - به مردم ابلاغ کند و آنان از روى توجه و بصیرت بیعت کنند تا در روزهاى پسین حکومت، فریاد «واى سنت ابوبکر و عمر» سر ندهند و آن را بهانه مخالفت‏با حکومت نوپاى حضرت نشمارند; چرا که حضرت در روز اول، حجت را بر آنان تمام و تکلیف حکومت آینده را روشن کرده بود.
این توجیه و تفسیر از ادامه خطبه حضرت روشن مى‏شود که متاسفانه مدعیان تفکیک آن را نادیده انگاشته‏اند. حضرت تصریح مى‏کنند:
«اى مردم، بدانید اگرمن دعوت شما را بپذیرم، مطابق آنچه خود مى‏دانم رفتار خواهم نمود و به سخن هیچ گوینده و به سرزنش توبیخ کننده‏اى، وقعى نخواهم نهاد.» (26)
3. پیش‏بینى فتنه‏هاى آینده: حضرت در همین خطبه، به یکى دیگر از ادله عدم پذیرش حکومت اشاره مى‏کند و یادآور مى‏شود که در آینده نزدیک، حکومت اسلامى وى با حوادث بسیار تیره و تلخ و حیله‏ها و نیرنگ‏هاى متعددى مواجه خواهد شد. بسیارى از بزرگان و شخصیت‏ها مانند عایشه، طلحه و زبیر و همچنین سایر مردم از درون آن حوادث سربلند و روسفید بیرون نخواهند آمد و حکومت عادلانه وى را تحمل نخواهند کرد (27) و سرانجام، حکومت ایشان در مدت کوتاه خود، به جاى بسط اسلام، وقت و نیروى خود را مصروف مخالفان داخلى و هم‏کیشان خود خواهد کرد.
به دیگر سخن، به نظر مى‏رسد حضرت زمان بیعت را مناسب براى حکومت‏خویش نمى‏دانست; چرا که شبهات و فتنه‏ها از جهات گوناگون، اذهان مردم را مورد آماج خود قرار مى‏داد و مردم قادر به تشخیص سره از ناسره نمى‏شدند.
اما اجراى عدالت - هر چند در دوره کوتاه - و عمل به عهد الهى مبنى بر دفاع از حقوق مظلومان و حضور و بیعت مردم، تکلیف الهى براى حضرت را ایجاد کرده بود و ایشان على‏رغم عدم تمایل قلبى خود، خواست مردم را پذیرفت.
حضرت در خطبه دیگرى دلیل پذیرفتن خلافت را چنین تشریح مى‏کند: «لولا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله على العلماء ان لایقاروا على کظة ظالم و لا سغب مظلوم لالقیت‏حبلها على غاربها.» (28)
4. رفع اتهام حرص در حکومت: از تامل در خطبه مزبور، توجیه دیگرى نیز استنتاج مى‏شود و آن این که حضرت مى‏خواست‏خود را از اتهام به طمع و حرص در امر حکومت دنیوى مبرا کند و نشان دهد که اقدامات و شکایت‏هایش در دوره سکوت نه به دلیل تکیه بر مسند حکومت دنیوى، بلکه به دلیل عمل به وصیت پیامبر(ص) بود. این توجیه را ذیل کلام مولى تقویت مى‏کند که مى‏فرماید: «ارزش دنیاى شما نزد من از عطسه بزماده هم کم‏تر است.»
5. گلایه از مردم: یکى از توجیهاتى که شارحان خطبه مزبور ذکر کرده‏اند، (29) اظهار گلایه و شکایت‏حضرت از مردمى بود که در امر خلافت، آن حضرت را تنها گذاشتند. حضرت مى‏خواست اندوه درونى خود را اظهار کند که شما که حق مسلم و انحصارى مرا به مدت 25 سال در دست دیگران نهادید و خودم را خانه‏نشین نمودید، اسلام را از وجود رهبر شایسته محروم کردید و زمینه گسترش بدعت‏ها و آسیب‏هاى اسلام را فراهم آورید، چرا اکنون که کار از کار گذشته و بهترین یاوران من از دستم رفته‏اند، به سراغم آمده‏اید؟
این نوع اظهار گلایه و شکایت در محاورات عرفى معمول و شایع است و به قول شاعر، «آمدى جانم به قربانت ولى حالا چرا؟»6. نفى صلاحیت و استهزاى مردم: یکى دیگر از وجوهى که شارحان ذکر کرده‏اند حمل کلام حضرت بر «سخریت‏» و «تحکم‏» است; (30) به این معنا که حضرت مردم عصر خویش را مردم فاقد صلاحیت لازم براى برخوردارى از نعمت‏بزرگ رهبرى مانند خود، مى‏دانست. لذا، از روى استهزا مى‏فرماید: «سراغ شخصى دیگر بروید. شماها در مقام و صلاحیتى نیستید که از نعمت رهبرى مانند من برخوردار باشید.»
این توجیه را ذیل کلام حضرت تایید مى‏کند که مى‏فرماید: اگر من به جاى رهبر و حاکم، براى شما فقط یک مشاور باشم بهتر است: «و انا لکم وزیرا خیر لکم منی امیرا.»
روشن است که در این بیان، حضرت در مقام نفى صلاحیت‏خود براى رهبرى جامعه اسلامى نیست، در حالى که در موارد متعدد، به شایستگى انحصارى خود به حکومت تصریح کرده است. (31)
در این سخن، حضرت به کنایه، درد دل‏هاى 25 ساله خود را بازگو مى‏کند و مى‏خواهد بگوید این من نیستم که صلاحیت امارت ندارم، بلکه شما هستید که با سکوت 25 ساله خود، ناشایستگیتان را اثبات کرده‏اید.
امام حسن(ع)
طرفداران تفکیک دین و حکومت، که مصدر مشروعیت‏حکومت پیامبر(ص) و على(ع) را بیعت و شورا مى‏دانستند، به طریق اولى، منکر مشروعیت الهى حکومت‏سایر امامان: هستند. اینان مشروعیت‏حکومت‏شش ماهه امام حسن(ع) را مستند به بیعت و رضایت مردم پس از شهادت على(ع) مى‏نمایند و مصالحه امام را با معاویه و تفویض اصل حکومت‏به او را دلیل بر مدعاى خود ذکر مى‏کنند.
مهندس بازرگان در این‏باره مى‏گوید: «امام حسن مجتبى بنا به انتخاب و بیعت مسلمانان، خلیفه و جانشین پدرش، على مرتضى‏7، گردید. حضرت بنا به اصرار و تمایل مردم، ناچار، به صلح با معاویه تن داد. مسلم است که اگر امام حسن(ع) خلافت را ملک شخصى و ماموریت الهى یا نبوى مى‏دانست، به خود اجازه نمى‏داد آن را به دیگرى صلح کند... از نظر امام حسن، خلافت‏به معناى حکومت و مباشرت امور ملت واز آن مردم بود». (32)
نقد و نظر
سستى استدلال و استناد مزبور از مطالب پیشین روشن مى‏شود. در این‏جا نیز به بعضى نکات اشاره مى‏شود:
1. پاسخ کلى: ابتدا باید به این نکته کلى اشاره شود که با وجود نصوص و ادله متقن در تایید نظریه مشروعیت الهى حکومت معصومان:، نمى‏توان به صرف برخى از حوادث تاریخى و مواضع معصومان: تمسک کرد و آن را دلیل بر نظریه تفکیک قرار داد; چرا که همان‏گونه که پیش‏تر گفته شد، اگر چه همه مواضعى که امامان: در قبال حکومت‏ها و حاکمان اتخاذ مى‏کردند کاملا با نظریه انتصاب مطابقت دارد، اما هر کدام از آن‏ها را نیز مى‏توان توجیه نمود. در این‏جا، به بعضى از دلایل واگذارى حکومت از سوى امام حسن(ع) به معاویه اشاره مى‏شود:
2. ضرورت صلح و فلسفه آن: حوادث تاریخى را باید به صورت جامع و از راه برهان على و لمى، مورد تحلیل و کنکاش قرار داد. در صلح امام حسن(ع)، نباید به ظاهر آن - یعنى: انتقال حکومت از امام معصوم به معاویه - بسنده کرد، بلکه باید به دنبال علل آن رفت.
با نگاهى به تاریخ، مشاهده مى‏کنیم که معاویه داراى لشکرى قدرتمند و منسجم و آماده جنگ با امام حسن(ع) بود. اما اردوگاه امام(ع) مرکب از افرادى بود سست عنصر، منافق، خائن و چند دل که هر کدام سازى مى‏نواختند.
بر حسب ظاهر، روشن بود که اگر بین این دو اردوگاه جنگى اتفاق بیفتد، پیروزى نهایى - زود یا دیر - براى معاویه خواهد بود و جبهه امام پس از تحمل جنگ و کشته شدن هزاران تن از مسلمانان و شهادت یا اسارت امام(ع)، بدون اخذ نتیجه‏اى به نفع اسلام، پراکنده و نابود خواهد گشت و معاویه خود را امیر فاتح لقب خواهد داد و با وقاحت هر چه تمام‏تر و بدون هیچ ملاحظه‏اى، اقدامات ضد دینى و خصوصا ضد تشیع علوى خود را تشدید خواهد کرد. بنابراین، امام(ع) مصلحت‏خود و دین را در مصالحه و واگذارى حکومت ظاهرى به معاویه یافت. اما از این مطلب بر نمى‏آید که ایشان حکومت را آزادانه و بدون اکراه، به معاویه انتقال داد. خوشبختانه علاوه بر تاریخ، انگیزه‏هاى صلح را مى‏توان در سخنان خود امام(ع) - که پس از صلح، مرتب مورد اعتراض قرار مى‏گرفت - مشاهده کرد. در این‏جا، به یکى از آن‏ها اشاره مى‏شود:
امام(ع) در پاسخ به اعتراض یکى از یارانش فرمود: «والله ما سلمت الامر الیه الا انی لم اجد انصارا ولو وجدت انصارا لقاتلته لیلی و نهاری حتى یحکم الله بینی و بینه.» (33) حضرت در این پاسخ، به ضعف نظامى اردوگاه خود و در پاسخ‏هاى دیگر، علاوه بر آن، به مصلحت امت، خاموشى فتنه و جلوگیرى از کشتار بى‏حاصل اشاره مى‏کند که از مجموع آن‏ها برمى‏آید در صورت وجود زمینه لازم، شب و روز با معاویه مى‏جنگید و حکومت را به دست نااهل نمى‏سپرد.
3. شرط برگشت‏حکومت: با نگاهى به قرارداد صلح، به یک نکته جالب بر مى‏خوریم که ادعاى تفکیک را تضعیف مى‏کند و آن این است که امام حسن(ع) در ماده دوم معاهده خود، شرط کرده است که در صورت مرگ معاویه، دوباره زمام حکومت‏به امام حسن(ع) - در صورت زنده بودن - و یا امام حسین(ع) مى‏رسد. (34) روشن است که اگر امام حکومت را از طریق انتصاب، حق خویش و سپس حق امام حسین(ع) نمى‏دانست، نمى‏توانستیم معنایى براى شرط مذکور بیابیم، مگر این که ادعا شود امام حسن(ع) - نعوذبالله - به حکومت دنیوى چندان علاقه‏مند بود که مى‏خواست آن را خود تصاحب کند و سپس به صورت سلطنتى و ارثى قرار دهد. حضرت در این شرط، اصلا به راى و بیعت مردم توجهى نکرده است تا ادعاى مشروعیت‏شورا و بیعت پیش آید.
4. تصریح به نظریه انتصاب: اگر امام(ع) حکومت را حق الهى خویش نمى‏دانست، پس چگونه در مقام ارائه فلسفه سیاسى خود و اسلام، به آن تاکید مى‏کرد: «اى مردم، معاویه مى‏پندارد که من او را اهل و سزاوار خلافت‏یافتم و در عوض، خود را فاقد صلاحیت رهبرى دیدم، در حالى که معاویه دروغ مى‏گوید. من سزاوارترین شخص از میان همه مردم به امر حکومت، مطابق قرآن و سنت پیامبر هستم.» (35)
در این روایت، حضرت به وضوح، به نظریه انتصاب تاکید کرده است. آن‏جا که سخن از تعیین مقام خلافت در کتاب خدا و اندیشه پیامبر(ص) به میان آورد.
در روایت دیگر نیز سخن از حق انحصارى خویش به میان مى‏آورد و مى‏فرماید: «همانا معاویه درباره حق انحصارى من با من منازعه و ستیز کرد.» (36)
امام حسین(ع)
برخى با مردمى (دموکراتیکى) خواندن نهضت و حرکت امام حسین(ع)، مى‏خواهند بعد الهى آن را کم‏رنگ و چنین القا نمایند که قیام آن حضرت صد درصد با درخواست مردم انجام گرفته است و در نهایت، به ضرس قاطع و بى‏باکانه، نفى حاکمیت‏خداوند را به امام حسین(ع) نسبت دهند.
مهندس بازرگان مى‏نویسد: «خروج و حرکت‏سیدالشهداء از مدینه و مکه به کربلا و به قصد کوفه بنا به اصرار و دعوت شفاهى و کتبى انبوه سران و مردم کوفه، براى نجات آن‏ها از ظلم و فساد اموى و عهده‏دار شدن زمامدارى و اداره امور آنان بود; دعوتى بود صد درصد مردمى و دموکراتیک... . جنگ و شهادت یا قیام و نهضت امام حسین و اصحاب او علاوه بر آن که یک عمل دفاع صد درصد در حفظ و حیثیت اسلام و جان و ناموسشان بود، نشان از این حقیقت مى‏داد که خلافت و حکومت از دیدگاه امام و اسلام، نه از آن یزید و خلفاست، نه از آن خودشان و نه از آن امت و به انتخاب خودشان است.» (37)
تحلیل و بررسى
تحلیل و تبیین زوایاى گوناگون حرکت و قیام امام حسین(ع) خود کتاب مستقلى مى‏طلبد، (38) اما در این‏جا نکاتى به عنوان پاسخ به نظریه مزبور ذکر مى‏شود:
1. حرکت امام; برنامه الهى: با تامل در روایات پیامبر اسلام و امامان:، این نکته به دست مى‏آید که قیام و فرجام شهادت امام حسین(ع) یک برنامه الهى و از پیش تعیین شده بود و به عبارت دیگر، امام(ع) براى احیاى اسلام، با علم و آگاهى به سوى شهادت گام بر مى‏داشت.
روایات در این زمینه متواتر است و خود امام حسین(ع) نیز در مراحل گوناگون حرکت‏خویش، بدان تاکید داشته است. پیامبر اسلام(ص) حتى به زمان شهادت امام حسین(ع) اشاره مى‏کند و آن را آخر سال 60 قمرى ذکر مى‏نماید: «یقتل الحسین على راس ستین من هاجرى.» (39)
حضرت على(ع) هم ماه و روز شهادت او را تعیین نموده بود: «والله لتقتلن هذه الامة ابن نبیها فى المحرم لعشر مضین منه.» (40)
امام حسین(ع) در پاسخ ام سلمه، که وى را از انجام سفر خود منصرف مى‏کرد، فرمود: «اى مادر، اگر من امروز نروم، فردا یا پس فردا خواهم رفت. همانا من به روز و ساعت و محل دفن خودم آگاهم.» (41)
2. احیاى دین; فلسفه قیام: یکى از اهداف قیام امام(ع) اصلاح جامعه اسلامى و انجام فریضه امر به معروف و نهى از منکر بود و خود نیز هنگام ترک مدینه، بدان تاکید نموده بود: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدى، ارید ان امر بالمعروف و انهى عن المنکر.» (42) معناى این انگیزه آن است که اگر امام از عدم تشکیل حکومت و همچنین از نقض عهد مردم کوفه هم مطمئن باشد، دست از خروج و قیام خود بر نمى‏دارد; چرا که انگیزه اصلى و اولى قیام حضرت، همان اداى دین بود و مساله حکومت و زمامدارى در مراحل پسین مى‏تواند مطرح باشد، آن هم به شرط این‏که قیام حضرت را با قطع نظر از روایات و علم غیب آن حضرت بررسى کنیم.
بنابراین، این ادعا که حرکت امام حسین(ع) صد درصد مردمى و در جهت زمامدارى بوده، مطابق تحقیقات روایى و تاریخى و سخنان خود حضرت نیست.
3. خلط مشروعیت‏سیاسى و الهى: اگر فرضا بپذیریم که انگیزه حرکت امام دعوت کوفیان و تشکیل حکومت دینى و مردمى بود، نظریه تفکیک از آن استنتاج نمى‏شود، بلکه از آن استفاده مى‏شود که در صورت عدم دعوت مردم، امام حسین(ع) هم مانند امامان دیگر، دست‏به حرکت و قیام نمى‏زد. اما چون دعوت مردمى - که شرط تحقق حکومت است - در عصر امام حسین(ع) تحقق یافت، حجت الهى بر امام(ع) تمام شد و آن حضرت مانند پیامبر و حضرت على‏8، ست‏به ایجاد زمینه حکومت دینى زد، هر چند در نهایت، با روى‏گردانى مردم از ایشان، حضرت به فوز شهادت رسید. اما این ادعا که خلافت و حکومت از دیدگاه امام حسین(ع) از آن خودش و خدا نیست، وجه آن اصلا روشن نیست، بلکه مخالف روایات دال بر نظریه انتصاب و به خصوص بر خلاف فلسفه سیاسى خود امام حسین(ع) است.
4. تصریح به نظریه انتصاب: امام حسین(ع) در روایات متعدد، بر انتقال مشروعیت‏حکومت از طریق وحى و پیامبر(ص) به امامان: و خودش تاکید مى‏کند:
الف - «مجارى الامور و الاحکام على ایدى العلماء بالله الامناء على حلاله و حرامه.» (43)
امام در این روایت، به جاى این‏که متولیان زمامدارى را مردم - که ادعاى مى‏شود - و متولیان احکام شریعت را علما و متخصصان در علم فقه (حلال و حرام) معرفى کند، متولى هر دو - یعنى: زمامدارى و بیان شریعت - را «العلماء» ذکر مى‏نماید. اما این که علما چه کسانى‏اند و آیا این قید منحصر به امامان معصوم: است‏یا شامل فقهاى عصر غیبت هم مى‏شود، تبیین آن خارج از این بحث است. اما این نکته واضح است که امام حسین(ع) در این روایت، نه تنها مردم را متولى زمامدارى و حکومت ندانسته، بلکه حق حاکمیت را بر عهده علما - و به طور متیقن، خود امامان: - نهاده‏اند.
ب - وقتى ابن زبیر از بیعت امام حسین(ع) با یزید سؤال کرد، امام(ع) ضمن پاسخ منفى، علت آن را انتقال حق حاکمیت جامعه اسلامى به خودش پس از شهادت امام حسن(ع) ذکر نمود: «اصنع انى لا ابایع له ابدا لان الامر انما کان لی من بعد اخى الحسن.» (44)
حاصل آن که انتساب نظریه تفکیک و نفى حاکمیت‏خدا و امامان:، به خود آنان و از آن جمله، امام حسین(ع)، خالى از هر گونه دلیل و مؤیدى است و مطابق روایات مذکور، عکس آن مطابق با واقع است.
امام صادق(ع)
امامت امام صادق(ع) در دوره‏اى واقع شد که مصادف با افول سلسله امویان، ظهور حکومت عباسیان و شورش‏هاى پراکنده در امپراتورى اسلامى بود، هر دسته و گروهى مدعى حکومت‏بودند و از راهکارهاى گوناگون مى‏خواستند بدان دست‏یازند. در این میان، ابومسلم خراسانى و ابوسلمه از سران شورشى مى‏خواستند از اعتبار و وجاهت امام صادق(ع) و سایر شخصیت‏ها در رسیدن به آرزوى خود، نهایت استفاده را نمایند. لذا، نامه‏هایى به امام صادق(ع) و دیگران مانند عبدالله بن الحسن بن الحسن براى برعهده گرفتن حکومت فرستادند تا بدین‏سان، حمایت و تایید امام(ع) را جلب نموده و به اقدام خود مشروعیت‏بخشند. (45)
امام(ع) نامه ابومسلم را در آتش سوزاند. (46) مهدى بازرگان این اقدام امام را دلیل بر تفکیک دین و حکومت مى‏داند و مى‏گوید: «امام صادق وقتى نامه ابومسلم خراسانى، شورشگر نامدار ایرانى، علیه بنى‏امیه را دریافت مى‏دارد که از او در دست گرفتن خلافت دعوت و تقاضاى بیعت نموده بود، جوابى که امام به نامه‏رسان مى‏دهد، سوزاندن نامه روى شعله چراغ است.» (47)
تحلیل و ارزیابى
هر چند از مطالب پیشین، وهن استدلال‏هاى مزبور روشن شد، اما به اختصار، به برخى از نکات تاریخى و خاص اشاره مى‏شود:
1. نبودن زمینه حکومت: امام صادق(ع) از نبود شرایط و زمینه لازم براى به دست گرفتن حکومت کاملا آگاه بود و بهترین راه براى خدمت‏به اسلام و مسلمانان را انقلاب علمى و فرهنگى تشخیص داد و از فضاى آزاد جامعه، که معلول رقابت مدعیان حکومت‏بود، نهایت استفاده را در نشر آموزه‏هاى ناب مذهب تشیع کرد که رهاورد آن تربیت‏بیش از چهارهزار عالم دین و ابلاغ هزاران روایت‏بود که امروز مکتب تشیع از ان به خود مى‏بالد.
در این مختصر، مجال آن نیست که دست‏به تحلیل تاریخى بزنیم، فقط براى تایید مدعاى خود، به سخن امام(ع) بسنده مى‏شود:
امام صادق(ع) نه تنها خود، نامه ابومسلم را در شعله چراغ سوزاند، بلکه به عبدالله - که او نیز نامه ابومسلم را دریافت کرده و بدان پاسخ مثبت داده بود - سفارش نمود که مبادا به نامه او پاسخ مثبت دهد و فریب ابومسلم را بخورد. در توضیح بیش‏تر، امام به او خاطر نشان نمود که بنى‏عباس این اجازه را به تو و فرزندان امام حسن(ع) و همچنین به فرزندان امام حسین(ع) نخواهند داد که بر مسند حکومت‏بنشینند. اما عبدالله به جاى پند گرفتن از نصیحت امام، حضرت را متهم به حسادت در حکومت نسبت‏به خودش نمود و به فکر حکومت افتاد. (48)
نتیجه آن هم این شد که سفاح پس از کشته شدن ابوسلمه، سراغ عبدالله و یارانش آمد و همه آن‏ها را یا کشت‏یا گرفتار نمود.
از این نصیحت امام، انگیزه کناره‏گیرى ایشان از حکومت روشن مى‏شود که انگیزه مهم و عام آن فقدان زمینه لازم براى به دست‏گیرى حکومت است. حضرت در پاسخى که به نامه ابوسلمه نوشت، به این نکته تاکید کرد: «ولا الزمان زمانى‏» (49) و در پاسخ ابومسلم، این شعر زیرا خواند:
«ایا موقدا نارا لغیرک ضوءها و یا حاطبا فی غیر حبلک تحطب‏»
یعنى: اى کسى که آتش روشن مى‏کنى، بدان که نور آن نصیب دیگران خواهد شد و اى کسى که هیزم جمع مى‏کنى، بدان که آن را در ریسمان دیگرى مى‏آویزى.
منظور حضرت از این سخن آن بود که هر تلاش و کوششى براى حکومت‏با موفقیت همراه نخواهد بود و چه بسا طعم پیروزى آن را دیگران خواهند چشید.
2. نبود یاران وفادار: یکى از علل دست نزدن امام صادق(ع) به قیام، نبود یاران و انصار وفادار بود که تاریخ آن را ضبط کرده و خود امام هم بدان اشاره داشته است:
شخصى به نام سدیر صیرفى از امام دلیل سکوت آن حضرت را در قبال حکومت‏سؤال کرد. حضرت با اشاره به گله‏اى که در آن نزدیکى بود، فرمود: «به خدا قسم، اگر من به اندازه همین گله (که عدد آن به هفده مى‏رسید) یار باوفا داشتم، هرگز درنگ نمى‏کردم.» (51)
3. مقاصد سیاسى دعوت کنندگان: مدعیان سکولار از عدم پاسخ امام به نامه‏ها و تقاضاهاى بیعت، به عنوان دلیلى براى نظریه خود یاد مى‏کنند. اما به پاسخ منفى امام، که انگیزه عدم قیام را تبیین مى‏کند، اشاره‏اى نمى‏نمایند و از آن مى‏گذرند; جایى که امام صادق(ع) در پاسخ ابوسلمه، به دو دلیل اشاره مى‏کند: یکى عدم فرار رسیدن زمان مناسب - که اشاره شد - و دیگرى عدم صداقت دعوت کنندگان. به بیانى دیگر، دعوت کنندگان نمى‏خواستند امام بر مسند کومت‏بنشیند، بلکه مى‏خواستند از امام به عنوان پل پیروزى خود سود جویند. از این‏رو، امام با تفطن و اشراف بر این نکته، به ابوسلمه مى‏گوید: تو که از طرفداران و یاران واقعى ما نیستى، چه انگیزه‏اى از دعوت خود دارى; «ما انت من رجالى.» این پاسخ امام انگیزه سودجویانه و فریبکارى دعوت کننده را مشخص مى‏کند.
4. تصریح به مشروعیت الهى: نکته آخر این که امام(ع) در موارد گوناگون، به مشروعیت الهى امامت و حکومت‏خود، تاکید و تصریح ورزیده است و از این روایات، نه تنها نظریه انتصاب استنتاج مى‏شود، بلکه روایات مزبور تفسیر کننده برخى از مواضع امام است که در آن‏ها، حضرت از مداخله در حکومت امتناع مى‏کرد (و پیش تر بیان شد.)امام صادق(ع) درباره حق حاکمیت و این‏که آیا آن حق متعلق به خدا و رسولش است‏یا مردم، مى‏فرماید: «ان الله عزوجل فوض الیه(ص) امر الدین و الامة لیسوس عباده.» (52)
در این روایت، سخن از انتقال حق حاکمیت امت و تدبیر امور مردم (سیاست) از سوى خداوند به پیامبر(ص) است که بیانگر اندیشه سیاسى اسلام و امام مى‏باشد.
در روایت دیگر، خودشان را سیاستمدار شهرها مى‏خوانند: «نحن سادة العباد و ساسة البلاد.» (53)
به نظر مى‏رسد با توجه به نکات یاد شده و همچنین روایات خود امام صادق(ع)، شبهه جدا انگاشتن حکومت و دین و انتساب آن به امام صادق(ع) ادعایى بدون دلیل است.
امام رضا(ع)
یکى از دستاویزهاى طرفداران جدا انگاشتن دین و حکومت، امتناع امام رضا(ع) از پذیرفتن پیشنهاد مامون، خلیفه وقت عباسى، مبنى بر انتقال حکومت و خلافت از وى به امام بود. با استنکاف امام از پذیرفتن اصل حکومت، مامون پیشنهاد ولایتعهدى را مطرح کرد و امام هم به ناچار، فقط صورت و ظاهر آن را با شرط عدم مداخله در مسائل حکومتى پذیرفت. وجه استدلال این‏گونه است که اگر در اندیشه امام، حکومت‏با دین متحد و مدغم بود، حضرت باید از فرصت فراهم شده نهایت استفاده را مى‏کرد، نه این که خود را کنار بکشد.
آقاى بازرگان در تقریر دلیل فوق مى‏گوید: «على بن موسى‏الرضا - امام هشتم - على‏رغم اصرار مامون، زیر بار خلافت نمى‏رود و ولایتعهدى را بنا به مصالحى، فقط به صورت ظاهرى و با خوددارى از هر گونه دخالت و مسؤولیت قبول مى‏نماید، در صورتى که اگر امامت او همچون نبوت جدش، ملازمه قطعى (یا ارگانیک و الهى) با حکومت و در دست گرفتن قدرت مى‏داشت، آن را قبلا اعلام و اجرا مى‏نمود.»
نقد و نظر
در نقد استدلال مزبور، نکات ذیل در خور تامل است:
1. اغراض سیاسى مامون: پیش از قضاوت عجولانه از کناره‏گیرى امام رضا(ع) از حکومت و ذکر آن به عنوان دلیل نظریه تفکیک، لازم است زوایا و انگیزه‏هاى تاریخى و سیاسى آن مورد مداقه قرار گیرد، آن‏گاه ببینیم که آیا این موارد دلیل و مؤید نظریه انتصاب است‏یا نظریه تفکیک؟
یکى از راه‏هاى تبیین آن بررسى اصل پیشنهاد مامون در واگذارى حکومت‏یا ولایتعهدى است که آیا وى از روى صداقت و جدا خواهان انتقال حکومت‏به امام بود یا این که وى اغراض دیگرى را از آن تعقیب مى‏کرد؟
اگر فرض اول ثابت‏شود - یعنى: مامون به واقع مى‏خواسته است‏حکومت را به فرد شایسته و اهل آن، یعنى: امام رضا(ع) واگذار کند و زمینه آن هم فراهم بوده، اما با این وجود، امام از آن کناره گرفته - در این فرض، مدعاى تفکیک ثابت مى‏شود. اما اگر فرض دوم صحت داشته باشد، مدعیان سکولار نمى‏توانند به آن استناد کنند.
پژوهشگران تاریخى بر این باورند که مامون در پیشنهاد خود، به دنبال اغراض سیاسى و اجتماعى بود و به هیچ‏وجه، نمى‏خواست‏حکومت را به امام تسلیم کند، بلکه با جلب حضرت به سوى دستگاه حکومتى خویش، مى‏خواست‏به اهداف خود همانند، جلب نظر ایرانیان، سرکوب مخالفان - و از آن جمله، نهضت علویان - خلع سلاح امام و یارانش و همچنین مشروعیت دینى بخشیدن به حکومت‏خود و در نهایت، استفاده از جایگاه معنوى امام و ترور شخصیت وى به اتهام نزدیکى به حکومت و اهدافى دیگر، نایل آید.
بررسى و توضیح تاریخى این مسائل بر عهده خواننده. در این‏جا، فقط به انگیزه‏هاى مزبور از دیدگاه خود امام(ع) و مامون - که دو طرف قضیه هستند - اشاره مى‏شود:
امام(ع) درباره انگیزه پیشنهاد ولایتعهدى، خطاب به مامون مى‏فرماید: «تو از این پیشنهاد خود مى‏خواهى به مردم این‏گونه القا کنى که على بن موسى‏الرضا شخصى باتقوا و زاهد در امور دنیا نیست و این دنیاست که او را به کام خود کشیده; مگر نمى‏بینید که چگونه او پیشنهاد ولایتعهدى را به طمع حکومت پذیرفت؟» (54 )
پس انگیزه مامون ترور شخصیت معنوى امام بود که بین مردم محبوبیت‏خاصى داشت. مامون از وجود چنین شخصیتى، آن هم در سرزمینى دور از پایتخت، واهمه داشت تا مبادا دست‏به تشکیل حکومت اسلامى و سست کردن پایه‏هاى حکومت وى بزند.
مامون در سخن ذیل، به این نکته اشاره مى‏کند; آن‏جا که در پاسخ معترضى مى‏گوید: «امام (به سبب زندگى در مدینه) از چشم‏هاى حکومت ما مستتر و نهان بود و بدین‏سان، مردم را به سوى خویش فرامى‏خواند. هدف ما از ولایتعهدى او این است که دعوت وى به سود ما باشد و دیگر این‏که با پذیرفتن ولایتعهدى، به ملک و خلافت ما اعتراف کند.» (55)
در این سخن، مامون علاوه بر مساله نظارت بر اعمال امام، در به رسمیت‏شناختن حکومتش از سوى امام نیز تاکید مى‏کند.
2. غاصب خواندن مامون: امام(ع) با پیشنهاد واگذارى اصل حکومت‏به ایشان از سوى مامون، مخالفت مى‏کرد. دلیل آن هم علاوه بر جدى نبودن مامون در اصل پیشنهاد خود، تعارض آن با نظریه انتصاب بود که امام معتقد به مشروعیت الهى امامت و حکومت‏خویش بود و پذیرفتن مقام خلافت از طریق مامون، به معناى این بود که خلافت‏حق مامون است و او آن را به شخص امام انتقال داده و امام پیش از این، از چنان حقى برخوردار نبوده است.
امام(ع) در پاسخ مامون از علت عدم پذیرفتن خلافت، به صورت قضیه منفصله، فرمود: «اى مامون، مشروعیت‏حکومت تو از دو حال خارج نیست: یا این که مستند به مشروعیت الهى است و خداوند آن را در تو قرار داده و یا این‏که در حکومت از هیچ مشروعیتى برخوردار نیستى و در حقیقت، تو غاصب آن هستى و در هر دو صورت، انتقال و واگذارى حکومت توسط تو به دیگرى جایز نیست; چرا که در صورت اول، خلافت‏حق الهى و مخصوص توست و تو نمى‏توانى حق الهى را به دیگرى تفویض کنى، اما در صورت دوم، تو اصلا واجد حقى نیستى تا در مقام اعطاى آن به من باشى.» (56)
در این حدیث‏شریف، امام(ع) به صراحت، سخن از نظریه انتصاب و حق حاکمیت الهى و این که خداوند آن را به برخى از بندگان شایسته خود واگذار مى‏کند، سخن به میان مى‏آورد و این دلالت‏خود به تنهایى، مبطل نظریه تفکیک است. اما این که این بنده شایسته خداوند، که حق حاکمیت الهى به او رسیده، آیا مامون است‏یا خود امام رضا(ع)، هر چند امام در این روایت‏به دلیل تقیه، بدان تصریح نکرده، اما به نظر نمى‏رسد که پاسخ آن، بر شنوندگان آن حدیث در زمان امام رضا(ع) روشن نبوده باشد. روایات دیگر امام نیز گویاى آن پاسخ است. بنابراین، علت امتناع حضرت از پذیرفتن خلافت مامون، نه به دلیل تفکیک دین از حکومت، بلکه دقیقا برعکس، به دلیل ادغام و وحدت این دو بود (که توضیحش گذشت.)3. تصریح به نظریه انتصاب: امام(ع) علاوه بر روایت مزبور، در روایات دیگرى بر نظریه انتصاب تاکید مى‏کند. حضرت در حدیثى نورانى و مفصل، پس از تبیین معناى «امام‏» و شمول آن به رهبرى سیاسى و اجتماعى، تعیین مصداق آن را منحصر به مقام الهى و وحى آسمانى مى‏کند و خاطر نشان مى‏سازد که تعیین امام با عقل‏هاى حیران و ناقص، مساوى افتادن در دام گمراهى و ضلالت است. از این‏رو، حضرت به توبیخ و ذم مردم صدر اسلام مى‏پردازد که به جاى اهتمام به وصیت پیامبر(ص) در حکومت، به شورا و انتخاب روى آوردند. (57)
دلالت روایت مزبور بر نظریه انتصاب روشن است; امام در این روایت طولانى، از انتخاب حضرت على(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان از سوى خداوند و پیامبر(ص) سخن مى‏گوید و مقابل آن را نظریه شورا و انتخاب امت قرار داده است و از آن به گمراهى و انحراف یاد مى‏کند. حضرت در روایتى دیگر، روى‏گردانى مردم صدر اسلام از حضرت على(ع) را به جهد و کوشش آنان براى خاموش کردن نور الهى توصیف مى‏کند. (58)
در پایان این بحث، پاسخ به این سؤال ضرورى مى‏نماید که چرا امام مساله ولایتعهدى را پذیرفت؟ چرا همان‏گونه که پیشنهاد اصل حکومت را رد کرد، پیشنهاد ولایتعهدى را رد ننمود؟ آیا امام با این کار خود، خلافت مامون را به رسمیت نشناخت؟
پاسخ تفصیلى این مطلب را باید در جاى دیگر یافت، اما در این جا به سه نکته اشاره مى‏شود:
اولا، امام(ع) مطابق روایات و پاسخ خود امام، به پذیرفتن آن پیشنهاد مجبور بود.
ثانیا، حضرت براى نشان دادن نارضایتى قبلى خود، پذیرفتن آن را منوط به عدم مداخله در هرگونه کار حکومتى نمود تا بدین‏سان، صورى بودن ولایتعهدى را نشان دهد.
ثالثا، امام در مجامع گوناگون، ضمن اشاره به حق و مشروعیت الهى خویش، در خنثى کردن هدف مامون تلاش مى‏کرد; مثلا، در اولین گام، پس از مراسم بیعت مردم با ولایتعهدى حضرت، مامون از امام خواست‏براى بیعت‏کنندگان سخنرانى کند و منظور مامون از این کار بهره‏بردارى سیاسى در تایید حکومت‏خویش بود و توقع داشت که حضرت وى را در حضور جمع، تعریف و تمجید کند. امام در یک اقدام سنجیده، به جاى نطق مشروع و طولانى، تنها به یک جمله بسنده کرد و آن این که: «لنا علیکم حق برسول الله و لکم علینا به حق فاذا انتم ادیتم الینا ذلک وجب علینا حق بکم.» (59)
حضرت در سخن خویش، هیچ‏گونه اشاره‏اى به مامون - که سمت‏خلافت را داشت و حضرت ولیعهد او محسوب مى‏شد - نکرد، با وجود این‏که این کار در عرف دولتى، نوعى اهانت و توهین محسوب مى‏شود. ایشان در این جمله کوتاه، خود را صاحب حق معرفى مى‏کند که مصدر آن حقوق، رسول خدا(ص) است و مى‏خواهد به مساله امامت و انتصابى بودن حکومت از طریق وحى اشاره کند و این که مساله ولایتعهدى و دستگاه مامون ظاهرى بیش نیست.
حاصل آن‏که ادله جدا انگاران دین از حکومت (سکولاریست‏ها) در استناد به مشى و سیره ائمه اطهار: به هیچ وجه، وافى و مثبت مدعایشان نیست و بدین‏سان، نظریه انتصاب الهى حکومت معصومان: استوار و بلامعارض چهره مى‏نماید. از وجود و اثبات این نظریه، بحث ولایت فقیه در عصر غیبت نشات مى‏گیرد و عالمان و اندیشوران دین مى‏توانند با تقریرات گوناگون به طرح و تبیین دیدگاه‏ها بپردازند. اما بنابر نظریه تفکیک، جایى براى این‏گونه مباحث‏باقى نمى‏ماند.
--------------------------------------------------------------------------------
پى‏نوشت‏ها
1- براى آشنایى با مبانى نظرى سکولاریسم، ر. ک. به: نگارنده، «کندکاوى در مبانى نظرى سکولاریسم‏»، مجله معرفت، ش.27، و براى دریافت توضیح بیش‏تر درباره علل تاریخى و دینى ر. ک. به: «علل و ریشه‏هاى سکولاریزم‏»، مجله وارش، ش. 1، 2،3.
2- نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 2
3- مهدى بازرگان آخرت و خدا هدف بعثت، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا،1377، ص 61 / همو، پادشاهى خدا، تهران، شرکت‏سهامى انتشار،1377، ص 74
4- مهدى حائرى‏یزدى حکمت و حکومت، لندن، ص 144
5- حیدرعلى قلمداران، حکومت در اسلام، تهران، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، 1385 ق.
6- ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغه، ج‏7، ص‏33 / فخر رازى، الاربعین، فصل 4، ص‏76 / تفتازانى، شرح المقاصد، ج 5، ص 262 / روزبهان،دلائل الصدق، ج 2، ص 21 و33
7- سید مرتضى، الذخیره، ص 474 / ابن نوبخت، الیاقوت، ص 82 / حمصى رازى، المنقذ من التقلید، ج 2، ص 200 / محقق لاهیجى، گوهر مراد، ص 490
8- نهج‏البلاغه، خطبه‏17
9- حضرت به این قضایاى تلخ چنین اشاره کند: «ثم اخذت بید فاطمة وابنى الحسن و الحسین ثم درت على اهل بدر و اهل السابقة فناشدتهم حقی و دعوتهم الى نصرى فما اجابنی منهم الا اربعة قط: سلمان و عمار و المقداد و ابوذر و ذهب من کنت اعتضدبهم على دین الله من اهل بیتی و بقیت‏بین حقیرتین قریبی العهد بالجاهلیة: عقیل و العباس.» (محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج‏29، ص‏419) معاویه در نامه‏اى به حضرت، به این خاطرات تلخ و تکان دهنده تاریخ اشاره مى‏کند، اما حضرت را متهم به طلب باطل مى‏کند. (ر. ک. به: ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج 2، ص‏47 و ج 11، ص 114)
10- «توافیکم الدعوة فلاتجیبون و تاتیکم الصرخة فلا تغیثون.» ر. ک. به: محمدباقر مجلسى، پیشین، ج‏29، ص‏419.
11- ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج 1، ص‏307
12- نهج‏البلاغه، خطبه‏6
13- همان، خطبه 171
14- همان، خطبه‏3
15- همان، نامه‏36
16- همان، خطبه 2
17- ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج‏3، ص‏97
18- همان، ج‏9، ص‏307
19- «ولکن الامامیة و الزیدیة حملوا هذه الاقوال على ظواهرها و ارتکبوا بها مرکبا صعبا و لعمری ان هذه الالفاظ موهمة مغبلة على الظن ما یقوله القوم.» (همان)
لازم به تذکر است که ابن ابى‏الحدید این نصوص را به سهولت‏به معانى دیگرى تاویل مى‏کند. اما آن‏جا که ظواهر بعضى کلمات مطابق مکتب وى باشد، با وجود ادله متقن بر خلاف ظاهر، از معناى ظاهرى به هیچ‏وجه دست‏برنمى‏دارد. نمونه بارز آن تفسیر «دعونی و التمسوا غیری» است.
20- «در کار خویش اندیشه کردم، دیدم که یاران من منحصر به اهل بیت‏خودم مى‏باشد و به کشتن آن‏ها راضى نشدم. چشمى که خاشاک در آن رفته بود، به هم نهادم و با این که استخوان گلویم را گرفته بود، آشامیدم و بر گرفتگى راه نفس و بر چیزهایى بسیار تلخ‏تر از طعم علقم (گیاهى بسیار تلخ) صبر ورزیدم.» (نهج‏البلاغه، خطبه‏26)
21- «هذا ماء آجن و لقمة یغص بها آکلها و مجتنى الثمرة لغیر وقت‏یناعها کالزارع بغیر ارضها و ان اقل یقولوا حرص على الملک و ان اسکت‏یقولوا جزع من الموت.» (نهج‏البلاغه، خطبه 5)
22- همان، خطبه‏119
23- نهج البلاغه، خطبه‏33
24- «اما الاستبداد علینا بهذا المقام - و نحن الاعلون نسبا و الاشدون برسول الله نوطا - فانها کانت اشرة شحت علیها نفوس قوم و سخت عنها نفوس‏آخرین و الحکم‏لله و المعودالیه یوم‏القیامة.»(نهج البلاغه،خطبه 161)
25- مشابه همین پیشنهاد پس از مرگ عمر اتفاق افتاد. عمر خلافت آینده را به عهده شوراى شش نفرى واگذار کرد. در این شورا، زبیر به نفع على(ع)، طلحه به نفع عثمان و سعد وقاص به نفع عبدالرحمان بن عوف کنار رفتند و تعیین خلیفه بر عهده على(ع)، عثمان و عبدالرحمان نهاده شد. عبدالرحمان گفت: من خود نامزد خلافت نیستم و مى‏توانم به یکى از شما دو نفر راى دهم. نخست‏سراغ على(ع) آمد، اما راى خویش را منوط به تبعیت از کتاب خدا، سنت رسول(ص) و سیره شیخین نمود. ولى حضرت فقط اعلام آمادگى خود را به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) نمود و بدین‏سان، عثمان با پذیرفتن شرط عبدالرحمن، خلیفه شد. (ر. ک. به: شرح نهج‏البلاغه، فیض الاسلام، خطبه‏3.)
26- «و اعلموا انى ان اجبتکم رکبت‏بکم ما اعلم و لم اصغ الى قول القائل و عتب العاتب.» (همان، خطبه 91)
27- «فانا مستقبلون امرا له وجوه و الوان لاتقوم له القلوب و لا تثبت علیه العقول و ان الآفاق قد اغامت و المحجة قد تنکرت.» شهید مطهرى در توضیح آن، مى‏گوید: «مرا رها کنید، بروید دنبال کس دیگرى که ما حوادث بسیار تیره‏اى در پیش داریم. تعبیر عجیبى است: کارى را در پیش داریم که چندین چهره دارد; یعنى: آن را از یک وجه نمى‏شود رسیدگى کرد از وجه‏هاى مختلف باید رسیدگى کرد. خلاصه راه شناخته شده‏اى که پیغمبر تعیین کرده بود الآن نشناخته شده، فضا ابرآلود گردیده است... این جمله را امام براى اتمام حجت کامل مى‏گوید.» (مرتضى مطهرى، امامت و رهبرى، ص‏140 و139. و نیز ر.ک.به: ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج‏7، ص 34.)
28- «قسم به خداوند، اگر حضور مردم نبود و یارى نمى‏دادند که حجت تمام شود و نبود عهدى که خداوند از علما گرفته تا راضى نشوند بر سیرى ظالم و گرسنه ماندن مظلوم، هر آینه ریسمان و مهار شتر خلافت را بر کوهانش مى‏انداختم.» (نهج‏البلاغه، خطبه‏3)
29-30- ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج‏7، ص 35
31- «آگاه باش، سوگند به خدا که پسر ابوقحافه [ابوبکر] خلافت را مانند پیراهنى پوشیده و حال آن‏که مى‏دانست من براى خلافت مانند قطب وسط آسیا هستم، علوم و معارف از سرچشمه فیض من مانند سیل سرازیر مى‏شود، هیچ پرواز کننده‏اى به اوج رفعت من نمى‏رسد.» حضرت در ادامه خطبه، از مساوى و هم ردیف انگاشتن حضرت با خلفاى پیشین و سایران ازسوى مردم‏در امر خلافت‏به خداوند گلایه مى‏کند. (نهج‏البلاغه، خطبه‏3)
32- مهدى بازرگان، آخرت و خدا، ص 44
33- محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 44، ص‏147 و ج 44، ص 15 و 25، و نیز ر. ک. به: سید عبدالله شبر، جلاءالعیون، ج 1، ص 345 / علامه قندوزى، ینابیع المودة، ص‏193 / سید هاشم رسولى محلاتى، زندگانى امام حسن(ع)، ج 2، بخش هفتم.
34- ر. ک. به: شیخ رضى آل یاسین، صلح الحسن، ص 252 -253 / ابن کثیر، تاریخ ابن‏کثیر، ج 8، ص 41
35- «ایها الناس، ان معاویة زعم انى رایته للخلافة اهلا و لم ار نفسی لها اهلا و کذب معاویة، انى اولى الناس بالناس فی کتاب الله و على لسان نبى الله.» (محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 44، ص 22)
36- «ان معاویة نازعنی حقا لی دونه.» (علامه قندوزى، پیشین، ص‏193)
37- آخرت و خدا هدف بعثت، ص‏43
38- نگارنده، «آگاهى امام حسین(ع) از شهادت‏»، دایرة المعارف امام حسین(ع)، مرکز تحقیقات اسلامى سپاه پاسداران قم، (زیر چاپ)
39- ابن عساکر، تاریخ مدینه و دمشق، ج 14، ص 198
40- شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 1، ص‏227 / محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 45، ص 102
41- محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 10، ص 175
42- پژوهشگاه باقر العلوم(ع) موسوعة کلمات الامام الحسین، ص 291
43- محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 100، ص‏79
44- موسوعة کلمات الامام الحسین، ص 278; حضرت در نامه‏اى به اشراف کوفه مى‏نویسد: «انى احق بهذا الامر لقرابتی من رسول الله.» (همان، ص‏377) و در راه کربلا مى‏فرماید: «ایها الناس انا ابن بنت رسول الله و نحن اولى بولایة هذه الامور علیکم من هؤلاء المدعین ما لیس لهم.» (همان، ص‏357) و هنگام وداع با قبر جدش(ص) فرمود: «انا سبطک فى الخلف الذی خلفت على امتک فاشهد علیهم یا نبى الله انهم قد خذلونی و ضیعونی.» (همان، ص‏286)
45- ر. ک. به: شهرستانى، الملل و النحل، ج 1، ص 241 / محمدباقر مجلسى، پیشین، ج‏47، ص 132
46- على مسعودى، مروج الذهب، ج‏3، ص 254
47- آخرت و خدا، ص 42
48- محمدباقر مجلسى، پیشین، ج‏47، ص 132
49-50- جعفر مرتضى حیاة الامام الرضا(ع)، ص‏49
51- محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، ج 2، ص 242
52-53- محمدباقر مجلسى، پیشین، ج‏17، ص 4 /،ج‏26، ص‏54259- «ترید بذلک ان یقول الناس ان على بن موسى الرضا لم یزهد فى الدنیا، بل زهدت الدنیا فیه، الاترون کیف قبل ولایة العهد طمعا فى الخلافة.» (شیخ صدوق، پیشین، ج 1، ص 278)
55- «قد کان هذا الرجل مستترا عنا یدعو الى نفسه فاردنا ان نجعله ولى عهدنا لیکون دعاؤه لنا و لیعترف بالملک و الخلافة لنا.» (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، باب 40، ج 2، ص‏299)
56- «ان کانت هذه الخلافة لک و الله جعلها لک، فلایجوز لک ان تخلع لباسا البسکه الله و تجعله لغیرک و ان کانت الخلافة لیست لک فلا یجوز لک ان تجعل لی ما لیس لک.» (محمدباقر مجلسى، پیشین، ج‏49، ص‏129 / عیون اخبار الرضا، ج 2، ص‏139)
57- «رغبوا عن اختیار الله و اختیار الرسول(ص) و اهل بیته الى اختیارهم، فکیف‏لهم باختیارالامام؟!» (محمد بن یعقوب کلینى، همان، ج 1، ص 198)
58- شیخ عزیزالله العطاردى، مسند الامام الرضا، ج 1، ص‏233 و 111 کنگره جهانى امام رضا، مشهد،1406 ق. / عیون اخبار الرضا، ج 2، ص‏99 و ج 1، ص‏216
59- محمدباقر مجلسى، پیشین، ج‏49، ص‏146
---------------------------------------------------------------------------------------------
فصلنامه معرفت شماره 29.