ارتداد در قرآن

مرتضى رحیمى
مقدمه
«ارتداد» در لغت‏به معنى بازگشت و رجوع چیزى به غیر خود است و گاهى به معنى صیرورت یعنى شدن است. در اصطلاح ارتداد یعنى حالت جدید اعتقادى که در مسلمانى با انکار یکى از اصول سه گانه دین یا نفى اصلى از اصول ضرورى دین رخ دهد به طورى که موجب انکار اصول سه گانه دین شود. رخ مى‏دهد در مفهوم قرآنى، ارتداد در صورتهایى همچون بازگشت از ایمان به کفر، برگشت از دین به کفر و نیز بازگشت‏به گذشته به کار رفته است.

در مورد شرطهاى لازم براى تحقق ارتداد، در آیات ویژه ارتداد به شرط اختیار اشاره شده است. همچنین در قرآن آثار سویى براى ارتداد بیان شده است، از جمله حبط اعمال و زیان در آخرت; غضب و خشم و عذاب خداوند; زینت‏یافتن اعمال زشت فرد مرتد به دست‏شیطان; عدم نصرت خداوند در هدایت مرتد; و نیز توجه لعنت‏خدا و ملائکه و همه مردم به مرتد. براى هر یک از این آثار سوء نمونه‏هایى در قرآن به چشم مى‏خورد. از جمله مواردى که قرآن کریم در خصوص مرتد از آن سخن به میان آورده، مساله توبه مرتد است. به موجب برخى از آیات مربوط به این موضوع، توبه مرتد به طور مطلق پذیرفته مى‏شود چه مرتد ملى و چه مرتد فطرى، چه زن و چه مرد. به موجب برخى از این آیات توبه مرتد در صورت تکرار پذیرفته نمى‏شود. در مقابل، روایاتى پذیرش توبه مرد مرتد فطرى را رد مى‏کنند که باید بین این آیات و آن روایات را به شکلى جمع نمود.

در مورد حکم فقهى ارتداد، از میان مجازاتهاى بیان شده براى مرتد، در قرآن به مساله پذیرش یا عدم پذیرش توبه مرتد و مجازات از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج اشاره شده است.

در فقه اهل سنت و بنا به راى برخى فقهاى شیعه، منافق و زندیق حکم مرتد را دارد. در قرآن آیاتى در خصوص ارتداد وجود دارد که در آنها از منافقان سخن به میان آمده و اختلاف نظرى که در تعابیر مربوط به منافق وجود دارد موجب اختلاف نظر در حکم فقهى منافق و زندیق شده است. از سویى مشرکان و اهل کتاب براى سوق دادن مسلمانان به سوى ارتداد تلاشهایى کرده‏اند و مسلمانان به واسطه ثبات در ایمان در برابر آنها پایدارى کرده و نقشه آنها را نقش بر آب نموده‏اند.

مفهوم ارتداد
معناى لغوى ارتداد در بسیارى از آیات به چشم مى‏خورد از جمله آیه «لا ترتدوا على ادبارکم فتنقلبوا خاسرین‏» مائده / 21 یعنى به پشت‏سر خود بازنگردید (عقب نشینى نکنید) که زیانکار خواهید بود. و نیز آیه «قال ذلک ما کنا نبغ فارتدا على آثارهما قصصا» کهف/64 یعنى موسى گفت: این همان است که ما مى‏خواستیم و آنها از همان راه بازگشتند در حالى که پى جویى مى‏کردند. در برخى از آیات قرآن این مفهوم در فعل ثلاثى مجرد «رد» (1) این ریشه یافت مى‏شود مثل «ان تطیعوا الذین کفروا یردوکم على اعقابکم‏» آل‏عمران/ 149 یعنى اى کسانى که ایمان آورده‏اید اگر از کسانى که کافر شده‏اند اطاعت کنید شما را به عقب باز مى‏گردانند. البته در این آیه معنى یاد شده به صورت متعدى به کار رفته است. برخى اوقات ارتداد به معنى لغوى شدن (صیرورت) به کار رفته است، مثل «فلما ان جاء البشیر القاه على وجهه فارتد بصیرا» (یوسف /96) یعنى هنگامى که بشارت دهنده آمد آن (پیراهن) را بر صورت او (یعقوب) افکند ناگهان بینا شد.

در این معنى فعل ارتد به معنى صار به کار رفته و ملحق به افعال ناقصه است.

«ارتداد» در اصطلاح یعنى «حالت جدید اعتقادى و تحول عقیدتى است که با انکار یکى از اصول سه گانه دین اسلام «توحید، نبوت، معاد) و یا نفى اصلى از اصول ضرورى دین که انکار آن به انکار اصول سه گانه منتهى شود به شخص مسلمان رخ مى‏دهد. (2)

مفهوم اصطلاحى ارتداد به صور گوناگونى در قرآن تکرار شده. گاهى از ارتداد به بازگشت از ایمان به کفر تعبیر شده مثل «ان تطیعوا فریقا من الذین اوتوا الکتاب یردوکم بعد ایمانکم کافرین‏» آل‏عمران /100 و نیز «کیف یهدى الله قوما کفروا بعد ایمانهم‏» (آل‏عمران /86 و نیز «اکفرتم بعد ایمانکم‏» (آل عمران / 106)

با توجه به این که در بسیارى از آیات قرآن متعلق ایمان توحید و نبوت و معاد بیان شده چگونگى تعریف اصطلاحى ارتداد توسط این آیات روشن مى‏شود مثل آیه «آمن الرسول بما انزر الیه من ربه والمؤمنون کل آمن بالله وملائکته وکتبه ورسله‏» (البقره /285) یعنى پیامبر به آنچه از پروردگارش به او نازل شده ایمان دارد و مؤمنان همگى به خدا و فرشتگان و کتابها و پیامبران وى ایمان دارند. و نیز آیه «ومن یکفر بالله وملائکته وکتبه ورسله والیوم الآخر فقد ضل ضلالا بعیدا» (نساء / 136) از این دو آیه و آیات مشابه آنها استفاده مى‏شود که متعلق ایمان همان توحید و نبوت و معاد است. کتب و رسل در اصل نبوت مى‏گنجند و ملائکه نیز به لحاظ آن که واسطه در وحى و نزول کتاب بر پیامبران مى‏باشند متعلق ایمان هستند. (3) این مدعا توسط بسیارى احادیث نیز تایید مى‏گردد، مثل سخن پیامبر صلى الله علیه وآله که فرموده‏اند: «الایمان ان تؤمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله و الیوم الاخر» (4) یعنى ایمان آن است که به خدا و ملائکه وى و کتابها و رسولانش و روز قیامت ایمان بیاورى.

در پاره‏اى از آیات از ارتداد به برگشت از دین به سوى کفر تعبیر شده که همان مفهوم اصطلاحى ارتداد را به صورتى دیگر بیان مى‏کند. از جمله آیه «یا ایها الذین امنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتى الله بقوم یحبهم ویحبونه اذلة على المؤمنین اعزة على الکافرین یجاهدون فى سبیل الله ولایخافون لومة لائم‏» (مائده / 54) یعنى اى گروهى که ایمان آورده‏اید هر که از شما از دین خود مرتد شود بزودى خدا قومى که (بسیار) دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند و نسبت‏به مؤمنان سرافکنده و فروتن و به کافران سرافراز و مقتدرند به نصرت اسلام در راه خدا جهاد مى‏کنند و در راه دین از نکوهش و ملامت احدى باک ندارند.

در مفهوم اصطلاحى ارتداد گفته شده است که چنانچه انکار ضروریات مذهب از اصول و ارکان مذهب شیعه باشد فقط موجب خروج از مذهب شیعه است نه دین اسلام و برخى از فقهاء همچون صاحب جواهر تفصیل قائل شده‏اند بین این که اگر کسى شیعه باشد و ضرورى مذهب شیعه، مثل امامت را منکر شود انکارش موجب خروج از دین اسلام است و اگر غیر شیعه ضرورى مذهب شیعه را انکار نماید در این صورت ارتدادى صورت نگرفته و چنین فردى را مرتد نمى‏گویند. (5)

برخى از دانشمندان شیعه همچون فاضل مقداد (6) معتقد هستند که به موجب آیه یاد شده (مائده / 54) انکار نص در مورد حقانیت على علیه السلام موجب ارتداد است‏به دلیل آن که ضمن آیه، پنج مورد از خصوصیات و اوصاف على علیه السلام بیان شده که عبارتند از:

1 - یحبهم و یحبونه، خدا آنها را دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند این جمله قرآن همانند سخن پیامبر صلى الله علیه وآله است که در روز جنگ خیبر درباره على علیه السلام فرموده‏اند:

«لاعطین الرایة غدا رجلا و یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله.» (7)

(2) اذلة على المؤمنین: نسبت‏به مؤمنین سرافکنده و فروتن هستند.

(3) اعزة على الکافرین: به کافران سرافراز و مقتدرند.

(4) یجاهدون فى سبیل الله: در راه خدا جهاد کنند.

(5) ولایخافون لومة لائم: از نکوهش و ملامت ملامت کننده‏اى هراسى ندارند.

به همین دلیل پس از این آیه، «انما ولیکم الله ورسوله والذین امنوا الذین یقیمون الصلوة ویؤتون الزکاة وهم راکعون‏» (مائده /55) که بى‏تردید در شان على علیه السلام نازل شده قرار دارد.

در بسیارى از روایات آمده است که آیه 54 سوره مائده در مورد على علیه السلام در فتح خیبر یا مبارزه با ناکثین و قاسطین و مارقین نازل شده و در روایتى آمده هنگامى که درباره این آیه از پیامبر صلى الله علیه وآله سؤال شد پیامبر صلى الله علیه وآله دست‏خود را بر شانه سلمان زد و فرمود:

«این و یاران او و هموطنان او» یعنى پیامبر صلى الله علیه وآله ایرانیان را به عنوان یاوران اسلام معرفى فرمودند و کوشش ایرانیان را براى پیشرفت اسلام پیشگویى نمودند. سپس پیامبرصلى الله علیه وآله فرمودند: «لوکان الدین معلقا بالثریا لتناوله رجال من ابناء فارس‏» در روایات دیگرى گفته شده است که این جملات درباره یاران حضرت مهدى (عج) نازل شده، که با قدرت تمام در برابر مرتدین از دین حق مى‏ایستند و جهان را پر از عدل و داد مى‏کنند. (8) این روایات با هم تضادى ندارند و به نظر درست‏تر، آیه اعم از موارد ذکر شده در روایات و غیر آن است و خطاب آن به همه مؤمنان به پیامبر است و اعلامى است از جانب خداوند در خصوص برخى افراد که پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه وآله مرتد مى‏شوند و از آنجا که ارتداد به معنى بریدن از اسلام است آیه شامل اهل بصره و غیر آنها مى‏شود. (9)

در برخى از آیات قرآن درباره مفهوم ارتداد به بازگشت‏به عقب یعنى اتخاذ روش جاهلیت تعبیر شده مثل «ان الذین ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبین لهم الهدى الشیطان سول لهم‏» (محمد /25) یعنى کسانى که بعد از روشن شدن حق بازگشتند و پشت کردند، شیطان اعمال زشت ایشان را در نظرشان زینت داده ... بدیهى است که این تعبیر درباره مفهوم ارتداد با تعابیرى که قبلا بیان شده تفاوتى ندارد; چون بازگشت‏به عقب یعنى بازگشت‏به جاهلیت و کفر و از سویى در روایت آمده که «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة.» (10)

شرایط ارتداد
همان گونه که در کتب فقهى بیان شده ارتداد با شرطهاى خاصى همچون بلوغ، کمال عقل، اختیار، علم مرتد به مدلول لفظ و قصد داشتن به مدلول لفظى که به کار مى‏رود بیان شده است. تعدادى ار این شرطها را برخى از مذاهب فقهى اسلامى مردود دانسته‏اند. از میان شروط یاد شده براى تحقق ارتداد، در میان آیات ارتداد به شرط اختیار تصریح شده که در آیه 106 سوره نحل مشاهده مى‏شود. فقها براى لزوم این شرط به آیه یاد شده استناد نموده‏اند. مفهوم این شرط آن است که اگر فردى از روى اجبار و اکراه از اصول دین و یا ضروریات آن تبرى جوید مرتد تلقى نمى‏شود. به دلیل آیه «من کفر بالله من بعد ایمانه الا من اکره وقلبه مطمئن بالایمان ولکن من شرح بالکفر صدرا فعلیهم غضب من الله ولهم عذاب عظیم‏» (نحل / 106) یعنى کسانى که بعد از ایمان کافر شوند بجز آنها که تحت فشار واقع شده‏اند در حالى که قلبشان آرام و با ایمان است آرى آنها که سینه خود را براى پذیرش کفر گشوده‏اند غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظیمى در انتظارشان است.

به نظر برخى از مفسران شان نزول این آیه برخى از مسلمین هستند که در دست مشرکان گرفتار بودند و از سوى مشرکان مجبور به ترک اسلام و اظهار سخنان کفر و شرک شده بودند (از جمله عمار و پدرش یاسر و مادرش سمیه) مى‏باشند. به موجب این شان نزول عمار زیر فشار مشرکان از اسلام بیزارى مى‏جوید و مسلمین پس از اطلاع از کار عمار حکم به کفر عمار مى‏کنند و پیامبر صلى الله علیه وآله درباره عمار مى‏فرمایند: «عمار از فرق سر تا پا مملو از ایمان است و ایمان با گوشت و خون وى آمیخته. پس از چندى عمار گریه کنان نزد رسول خدا صلى الله علیه وآله مى‏آید و اظهار ندامت مى‏کند و پیامبر صلى الله علیه وآله با دست مبارکشان اشکهاى عمار را پاک مى‏کنند و به عمار مى‏فرمایند: «اگر باز تو را تحت فشار قرار دادند آنچه مى‏خواهند بگو» و در این هنگام این آیه نازل مى‏شود. (11)

در این آیه مرتدان به دو دسته تقسیم شده‏اند: (12)

(1) آنهایى که در دست دشمنان گرفتار شده و زیر فشار و شکنجه از اسلام بیزارى جویند ولى قلبشان از ایمان مالامال باشد مورد عفو واقع خواهند شد. این کار را تقیه گویند که در روایات معصومین‏علیهم‏السلام به آن تشویق شده.

(2) افرادى که دل خود را به روى کفر و بى ایمانى مى‏گشایند و عقیده خود را کنار مى‏گذارند گرفتار غضب خدا و عذاب عظیم وى مى‏شوند.

به نظر مرحوم فاضل مقداد (13) یکى از نکات متضاد از این آیه آن است که بیزارى جستن از ائمه‏علیهم‏السلام حرام وتقیه در آن مباح است ولى اگر فردى که به زور وادار به برائت جستن از ائمه‏علیهم‏السلام شده سختى و فشار وارده را تحمل نماید و صبر کند و از ائمه‏علیهم‏السلام بیزارى و برائت نجوید بهتر است. دلیل بهتر بودن عدم تبرى و بیزارى جستن از ائمه‏علیهم‏السلام در چنین حالتى سخن على‏علیه السلام است که فرموده‏اند: «اما السب فسبونى فان لى زکاة و لکم نجاة و اما البرائة فلا تتبروا منى فانى ولدت على الفطرة و سبقت الى الایمان و الهجرة.» (14)

آثار ارتداد
در قرآن مجید براى ارتداد آثار سوئى بیان شده است از جمله حبط (بر باد رفتن) اعمال و زیان در آخرت. به عبارت بهتر در اصطلاح علم کلام، ارتداد از میان رفتن ثواب اعمال پیشین است‏بر اثر گناهان بعدى چنانچه در آیه 5 سوره مائده آمده: «ومن یکفر بالایمان فقد حبط عمله و هو فى الآخرة من الخاسرین‏» (15) یعنى اگر به حکم نازل شده از سوى خداوند (در خصوص حلیت طعام اهل کتاب و زنان آنها بر شما) معترض باشید و آن را انکار کنید اعمال خوبتان بر باد خواهد رفت و در آخرت زیانکار خواهید بود.

همچنین در آیه 217 سوره بقره گفته شده که اعمال مرتدانى که با حال کفر مى‏میرند در دنیا و آخرت حبط مى‏شود. آیه به این صورت است «ومن یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر حبطت اعمالهم فى الدنیا والآخرة واولئک اصحاب النار هم فیها خالدون‏» یعنى کسى که از آیین خود برگردد و در حال کفر بمیرد تمام اعمال نیک (گذشته) وى در دنیا و آخرت بر باد مى‏رود و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود.

از جمله آثار سوء ارتداد که در قرآن به آن اشاره شده غضب و خشم و عذاب دردناک خداوند است چون فرد مرتد غضب و عذاب خداوند را براى خود تدارک مى‏بیند چنانچه در پایان آیه 106 سوره نحل آمده: «ولکن من شرح بالکفر صدرا فعلیهم غضب من الله‏» همان‏گونه که گذشت‏به موجب این آیه مرتدان به دو دسته تقسیم مى‏شوند و مرتدانى که با میل و رغبت عقیده خود را کنار مى‏گذارند گرفتار غضب خداوند و عذاب عظیم وى مى‏شوند. این معنى در آیه «فاما الذین اسودت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون‏» آل‏عمران /106 نیز به چشم مى‏خورد، زیرا به موجب این آیه، به آنان که پس از ایمان کافر و مرتد شدند گفته مى‏شود که به دلیل کفرتان بچشید عذاب خداوند را. و از سویى این آیه درباره ارتداد سخن مى‏گوید; چه آن که مرحوم علامه طباطبایى (16) در ذیل تفسیر این آیه به نقل از انس بن مالک از ابوهریره، از پیامبر صلى الله علیه وآله روایت نموده‏اند که «یرد على یوم القیامة رهط من اصحابى او قال من امتى فیحلؤن على الحوض فاقول: یا رب اصحابى فیقول لاعلم بما احدثوا بعدک ارتدوا على اعقابهم القهقرى فیحلؤن.

از جمله آثار سوء دیگر ارتداد آن است که اعمال زشت افراد مرتد توسط شیطان برایشان زینت داده مى‏شود و آنها توسط شیطان فریفته مى‏شوند چنانچه خداوند فرموده: «ان الذین ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبین لهم الهدى الشیطان سول لهم‏» محمد /25 یعنى کسانى که بعد از روشن شدن حق بازگشتند و پشت کردند، شیطان اعمال زشت ایشان را در نظرشان زینت داده و آنها را به آرزوهاى دور و دراز فریفته است.

اثر سوء دیگر ارتداد که در قرآن به آن اشاره شده کمک نکردن خداوند به هدایت افراد مرتد است چنانچه فرموده است: «کیف یهدى الله قوما کفروا بعد ایمانهم وشهدوا ان الرسول حق‏» آل عمران / 86 یعنى چگونه خداوند هدایت مى‏کند قومى را که پس از ایمان آوردن خویش کفر ورزیدند و گواهى دادند که پیامبرصلى الله علیه وآله حق است اینان در بازگشت از اسلام ظالم و ستمکار هستند و خداوند هرگز ستمگران را هدایت نمى‏کند. استفهامى که به وسیله کیف انجام شده افاده استبعاد و انکار مى‏کند، یعنى هدایت مرتدان را محال و غیر ممکن مى‏نمایاند. وجود صفت ارتداد در افراد مرتد سبب آن است که خداوند ایشان را هدایت نکند. این که در آیه گفته شده که خداوند مرتدان را هدایت نمى‏کند منافات ندارد با این که اگر توبه کنند و از ارتداد خویش بازگردند خدا ایشان را هدایت نماید. (17)

اثر سوء دیگر ارتداد که در قرآن به آن تصریح شده توجه لعنت‏خدا و ملائکه و همه مردم به مرتدان است، چنانچه خداوند فرموده: «اولئک جزاؤهم ان علیهم لعنة الله والملائکة والناس اجمعین × خالدین فیها لایخفف عنهم العذاب ولاهم ینظرون × الا الذین تابوا» آل‏عمران /87-89 یعنى کیفر مرتدان آن است که لعنت‏خداوند و ملائکه و همه مردم شامل ایشان مى‏شود و آنها همواره در این لعن مى‏مانند و مجازاتشان تخفیف نمى‏یابد و به آنها مهلت داده نمى‏شود مگر کسانى که پس از آن توبه کنند.

اولئک در آغاز آیه اشاره دارد به «قوما کفروا بعد ایمانهم...» که در آیه قبل (آل عمران / 86) به آن اشاره شد.

لعنت‏خداوند به معنى آن است که خداوند ایشان را از رحمت و سعادت دور مى‏سازد و لعنت مردم و لعنت ملائکه بر چنین افرادى به معنى آن است که آنها از خداوند درخواست مى‏کنند که خداوند مرتدان را از رحمت و سعادت دور مى‏سازد. (18)

توبه مرتد
به نظر اکثریت فقهاى شیعه مرتد دو نوع است: ملى و فطرى البته برخى دانشمندان شیعه همچون اسکافى و ابن جنید (19) و نیز دانشمندان اهل تسنن تقسیم مرتد به دو نوع ملى و فطرى را قبول ندارند و معتقدند که همه انواع ارتداد، چه در مورد زن و چه در مورد مرد حکم یکسانى دارد. از آیات قرآن در مورد ارتداد نگرش اول استفاده مى‏شود، یعنى بر اساس آیات قرآنى تفاوتى بین زن و مرد مرتد و بین مرتد ملى و فطرى وجود ندارد اما روایات شیعى مرتد ملى و فطرى را متفاوت مى‏دانند. لذا اکثریت فقها به استناد این روایات مرتد را به دو نوع ملى و فطرى تقسیم نموده‏اند.

در تعریف مرتد فطرى سه نظر و سه تعریف بیان شده است: (20)

(1) مرتد فطرى کسى است که در هنگام انعقاد نطفه‏اش پدر و مادرش یا یکى از آن دو مسلمان باشند و در هنگام بلوغ از اسلام خارج شود چه در هنگام بلوغ اظهار اسلام کرده باشد و چه نکرده باشد.

(2) مرتد فطرى کسى را گویند که در هنگام انعقاد نطفه‏اش پدر و مادرش یا یکى‏از آن دو مسلمان باشند و در هنگام بلوغ اظهار اسلام کند و پس از آن از اسلام خارج شود.

(3) مرتد فطرى کسى است که در هنگام تولدش یکى از پدر و مادرش یا هر دوى آنها مسلمان باشند و در هنگام بلوغ اظهار اسلام کند و بعد آن را رها نماید.

امام خمینى (ره) - از میان سه تعریف فوق تعریف دوم را قبول دارند. (21)

در مقابل سه تعریف فوق سه تعریف و سه نظر براى تفسیر و تعریف مرتد ملى وجود دارد. از نظر فقه شیعه زن مرتد توبه‏اش پذیرفته مى‏شود خواه مرتد ملى باشد و خواه مرتد فطرى و مردى که مرتد ملى است توبه‏اش پذیرفته مى‏شود ولى توبه مردى که مرتد فطرى است پذیرفته نمى‏شود با وجود این بسیارى از فقهاى شیعه همچون ابن جنید و اسکافى و صاحب مسالک و صاحب عروه و صاحب جواهر و ... قائل به پذیرش توبه مرتد فطرى مرد هستند.

برخى از فقهاى شیعه همچون صاحب عروه گفته‏اند: «اقوى قبول توبه مرتد فطرى در همه چیز مگر وجوب قتل او و خروج زوجه او از زوجیت و عده وفات نگه داشتن و انتقال مال سابق او (سابق بر ارتداد) به وارث. توبه در این امور اثرى نخواهد گذاشت‏بنابراین بعد از توبه پاک مى‏شود و عبادات او صحیح است. (23)

پس از این مقدمه گفته مى‏شود که آیات زیادى در خصوص توبه مرتد سخن مى‏گویند.

از برخى از این آیات پذیرش توبه مرتد به صورت مطلق استفاده مى‏شود چه ملى باشد و چه فطرى و چه مرد باشد و چه زن، از جمله آیات زیر:

«کیف یهدى الله قوما کفروا بعد ایمانهم وشهدوا ان الرسول حق... اولئک جزاؤهم ان علیهم لعنة‏الله والملائکة والناس اجمعین خالدین فیها لایخفف عنهم العذاب ولاهم ینظرون الا الذین تابوا من بعد ذلک واصلحوا فان الله غفور رحیم ان الذین کفروا بعد ایمانهم ثم ازدادوا کفرا لن تقبل توبتهم واولئک هم الضالون‏» آل عمران / 86 تا 90

از آیات فوق موارد زیر استفاده مى‏شود: (24)

(1) ارتداد و کفر گناهى است که مرتکب آن را براى همیشه در دوزخ مى‏اندازد لذا ارتداد و کفر از بدترین گناهان کبیره هستند.

(2) چنانچه کفر مرتد زیاد شود و فرد مرتد با ایمان، عناد داشته باشد توبه‏اش پذیرفته نمى‏شود ولى اگر براى وى حق آشکار شده باشد و از وى خواسته شود که توبه کند اما با حالت کفر بمیرد آمرزیده نمى‏شود و چنانچه توبه کند و بدون عناد خود را اصلاح کند، مثل آن که ارتداد وى به دلیل شبهه‏اى باشد که برایش حاصل شده و پس از آن که پاسخ شبهه وى داده شد توبه کند یا از او خواسته شود که توبه کند، چنانچه توبه کند و شبهه‏اش همچنان باقى باشد توبه‏اش پذیرفته مى‏شود چون خداوند آمرزنده و مهربان است.

شان نزول (25) بیان شده براى این آیات، نشان‏دهنده پذیرش توبه برخى از مرتدان است. به این صورت که: یکى از انصار به نام حارث بن سوید، شخصى به نام محذربن زیاد را مى‏کشد و از ترس مجازات از اسلام برمى‏گردد و به مکه مى‏گریزد، پس از ورود به مکه از کار خود پشیمان مى‏شود و یک نفر از خویشاوندانش را به مدینه مى‏فرستد تا از پیامبر صلى الله علیه وآله سؤال کند که آیا امکان بازگشت وى به اسلام وجود دارد یا نه. این آیات در این باره نازل مى‏شود و لذا حارث خدمت پیامبر صلى الله علیه وآله مى‏رسد و مجددا مسلمان مى‏شود و تا آخر عمر به اسلام وفادار مى‏ماند ولى یازده نفر از پیروانش که از اسلام خارج شده بودند به کفر خود باقى مى‏مانند، آخرین آیه، که درباره عدم پذیرش توبه مرتدان سخن مى‏گوید، در خصوص این یازده نفر است.

در تفسیر نمونه (26) بر اساس شان نزول یاد شده چندین احتمال بیان شده:

(1) ایشان با اختیار خود مسلمان نمى‏شوند و توبه نمى‏کنند مگر هنگامى که پیروزى مسلمانان را ببینند ظاهرا پشیمان شده و اظهار توبه کنند لذا چون توبه ایشان ظاهرى است پذیرفته نمى‏شود.

(2) این گونه افراد وقتى که مرگشان فرا رسد و مرگ را ببینند توبه مى‏کنند لذا توبه آنها پذیرفته نیست، چه آن که در هنگام مرگ وقت توبه پایان یافته. (27)

(3) توبه از گناهان معمولى در حال کفر پذیرفته نیست، یعنى اگر کسى بر کفر مصر باشد اما از گناهى مانند ظلم و غیبت و مانند آنها توبه کند توبه‏اش بى فایده است چون با وجود آلودگى‏هاى عمقى شستن آلودگى‏هاى سطحى روح و جان مفید نیست.

از جمله آیاتى که درباره توبه مرتد سخن مى‏گوید و از آن پذیرش توبه مرتد استفاده مى‏شود آیه 38 سوره انفال است: «قل للذین کفروا ان ینتهوا یغفر لهم ما قد سلف وان یعودوا فقد مضت‏سنت الاولین‏» یعنى اى رسول ما کافران را بگو که اگر از کفر خود دست کشیده و به راه ایمان باز آیید هر چه از پیش کرده‏اید آمرزیده شود و اگر به کفر و عصیان رو آورید سنت الهى در گذشته است.

از این آیه استفاده مى‏شود که: (28)

(1) اگر کفار مسلمان شوند گناهان قبلى ایشان که حقوق الله است (انجام معاصى و ترک واجبات) بخشوده و آمرزیده شود و این مساله دال بر آن است که کفار در حال کفر مکلف به انجام واجبات و ترک معاصى هستند.

(2) هر گاه کفار پس از مسلمان شدن مرتد شوند عذاب خدا شامل حال آنها خواهد شد روش خداوند درباره امت‏هاى پیشین نیز این گونه بوده.

دلیل آن که فقط حق الله آنها بخشیده مى‏شود آن است که بر عدم سقوط حق الناس دلیل خاص داریم لذا عام آیه با مخصص منفصل تخصیص یافته است. (29)

از جمله آیاتى که به توبه مرتد اشاره دارد آیه 137 سوره نساء است: «ان الذین آمنوا ثم کفروا ثم آمنوا ثم کفروا ثم ازدادوا کفرا لم یکن الله لیغفر لهم ولالیهدیهم سبیلا» یعنى آنان که ایمان آوردند سپس کافر شدند باز هم ایمان آوردند و دگر بار کافر شدند سپس بر کفر خود افزودند هرگز خدا آنها را نخواهد بخشید و نه آنها را به راه راست هدایت مى‏کند.

در تفسیر نمونه (30) آمده که این آیه هیچ گونه دلالتى بر عدم قبول توبه این گونه افراد ندارد بلکه درباره افرادى سخن مى‏گوید که در حال شدت کفر مى‏میرند این گونه افراد نه شایسته آمرزش هستند و نه هدایت، مگر این که در کار خود تجدید نظر کنند.

به نظر مرحوم علامه طباطبایى (31) چون ایمان در دل این گونه افراد مستقر نشده و امر خدا را بازیچه قرار مى‏دهند امید آن نیست که توبه کنند و هر که چنین باشد ایمانش جدى نیست که ازوى پذیرفته شود هر چند که اگر به طور جدى ایمان مى‏آوردند مغفرت و هدایت‏شامل حال ایشان مى‏شد چون خداوند پذیرش توبه حقیقى افراد را وعده داده است. برخى معتقدند که آیه دلالت دارد بر این که ازدیاد کفر بعد از ایمان در هنگامى که مسبوق به کفر است انسان را به حدى مى‏رساند که راه را نمى‏یابد و مورد آمرزش خدا واقع نمى‏شود هر چند که امکان دارد پس از توبه و ایمان آوردن و انجام عمل صالح آمرزیده شود اما بعد از ازدیاد کفر و تکرار آن گویا فرد مرتد استهزا و مسخره مى‏کند لذا آمرزیده نمى‏شود. (32)

این آیه دال بر آن است که توبه مرتد، چه ملى و چه فطرى در صورت ازدیاد و تکرار کفر و ارتداد پذیرفته نیست.

از جمله آیات مرتبط به توبه مرتد آیه 74 سوره توبه است: «یحلفون بالله ما قالوا ولقد قالوا کلمة الکفر وکفروا بعد اسلامهم.. . فان یتوبوا یک خیرا لهم‏» یعنى به خدا سوگند مى‏خورند که (سخنان زننده در غیاب پیامبر صلى الله علیه وآله) نگفته‏اند. در حالى که قطعا سخنان کفر آمیز گفته‏اند و پس از اسلام کافر شده‏اند... اگر توبه کنند براى آنها بهتر است.

آیه بالصراحه دال بر پذیرش توبه مرتد است. (33)

با وجود آن که این آیه و برخى از آیات دیگر دال بر پذیرش توبه مرد مرتد فطرى هستند از برخى روایات عدم پذیرش توبه مرد مرتد فطرى استفاده مى‏شود. تخصیص این آیات توسط روایات یاد شده مشکل است لذا بهتر است که بین روایات و آیات به این صورت جمع شود که اگر مرتد فطرى در زمان ارتدادش کشته شود، به این دلیل که ارتدادش براى حاکم شرع ثابت نشده یا آن که ارتدادش براى حاکم شرع ثابت‏شده ولى حاکم شرع براى اجراى حد مبسوط الید نیست، ولى توبه‏اش پذیرفته مى‏شود. مقتضاى سیاست‏حکومت اسلامى و مذاق معنوى اسلام نیز این نظر را تایید مى‏کند و از سویى این نظر با آخر آیه 34 سوره مائده، مربوط به حکم محارب، تایید مى‏گردد: (34) «الا الذین تابوا من قبل ان تقدروا علیهم فاعلموا ان الله غفور رحیم‏» یعنى مگر آنان که پیش از آن که بر آنها دست‏یابید توبه کنند پس بدانید که خدا بخشنده و مهربان است.

با توجه به آنچه از آیات گذشت‏حق پذیرش توبه مرتد فطرى است مگر آن که مرتد ارتداد و کفرش را تکرار کند و به این صورت عملا استهزاء کند. پذیرش توبه مرتد از سویى با عموم آیاتى که دال بر پذیرش توبه گناهکاران هستند سازگار است و از طرفى در صورتى که توبه مرتد پذیرفته نشود یا تکلیف مالایطاق است که با عدالت‏خداوند سازگار نیست‏یاء;"ظظ آن که موجب سقوط تکلیف از فرد عاقل بالغ است که این هم نادرست است و از سویى برخى از فقها معتقدند که مرتد باید قضاى نمازهاى زمان ارتداد را به جا آورد. این فتوا در فرض قبول توبه مرتد حتى فطرى، معقول مى‏نماید.

حکم فقهى ارتداد در قرآن
در فقه اسلامى براى مرتد مجازاتهایى از قبیل اعدام، زندان ابد، محرومیت از ارث، تقسیم اموال، عدم پذیرش توبه، از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج و غیره بیان شده است. از میان مجازاتهاى یاد شده در کتابهاى آیات الاحکام و تفاسیر به مجازات از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج و عدم پذیرش توبه مرتد در صورت ازدیاد و تکرار ارتداد اشاره شده است. در این خصوص به برخى از آیات براى استخراج حکم‏هاى یاد شده استناد شده است.

در مورد مجازات از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج، به دو آیه زیر استناد شده:

1 - «لاتمسکوا بعصم الکوافر وسئلوا ما انفقتم ولیسالوا ما انفقوا ذلکم حکم الله یحکم بینکم‏» ممتحنه / 10 یعنى هرگز متوسل به حفاظت کافران نشوید و شما (اگر زنانتان از اسلام به کفر باز گشتند) از کفار مهر و نفقه مطالبه کنید آنها هم مهر و نفقه طلب مى‏کنند این حکم خداست میان شما بندگان.

به موجب این آیه هر گاه یکى از زن و شوهر که مسلمان هستند کافر یا مرتد شوند رابطه نکاح بین آنها قطع مى‏شود چون ارتداد عبارت است از بازگشت از اسلام به کفر و فرقى میان مرد و زن نیست. (35)

در فقه گفته شده چنانچه ارتداد زن یا مرد قبل از دخول باشد، ازدواج فورا به هم مى‏خورد و در صورتى که ارتداد پس از دخول صورت گیرد، فسخ و انحلال ازدواج متوقف بر انقضاى عده خواهد بود. چنانچه عده سپرى شود و مرتد توبه نکند پس از انقضاى عده، بدون خواندن صیغه طلاق جدایى صورت مى‏گیرد. (36)

عصم جمع عصمت در اصل به معنى منع است و در این جا به معنى نکاح و زوجیت است البته برخى گفته‏اند که منظور نکاح دایم است نه نکاح موقت و تعبیر به عصمت نیز به مناسبت‏با ازدواج دایم است چون زن را از ازدواج با دیگرى براى همیشه منع مى‏کند. و کوافر جمع کافره یعنى زن کافر است. در آخرین حکم که در آیه ذکر شده سخن از مهر زنانى است که از اسلام خارج شده و کافر شوند و درباره آنها مى‏فرماید:

هر گاه کسى از زنان شما از اسلام جدا گشت‏شما حق دارید مهرى را که پرداخته‏اید مطالبه کنید. (37)

در این که آیا حکم یاد شده مخصوص زنان مشرک است و یا زنان اهل کتاب را نیز شامل مى‏شود، در میان فقها اختلاف است ولى ظاهر آیه مطلق است و همه زنان کافر را شامل مى‏شود. هر چند شان نزول آیه درباره یکى از مواد عهدنامه صلح حدیبیه است که به موجب آن هر که از اهل مکه به مسلمانان بپیوندد مسلمانان باید وى را بازگردانند و اگر کسى از مسلمانان اسلام را رها کند و به مکه بازگردد مشرکان مى‏توانند وى را بازنگردانند. به موجب این شان نزول زنى بنام «سبیعه‏» مسلمان مى‏شود و در سرزمین حدیبیه به مسلمانان مى‏پیوندد همسرش به موجب عهد نامه صلح حدیبیه تقاضاى بازگرداندن وى را از پیامبرصلى الله علیه وآله مى‏نماید. این شان نزول موجب تخصیص آیه نمى‏شود. (38)

2 - «لن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلا» (نساء / 141) یعنى خداوند هرگز براى کافران بر مؤمنان راه تسلطى قرار نداده است.

از آنجا که کلمه سبیلا نکره است که در کلام منفى واقع شده و نکره در سیاق نفى افاده عموم مى‏کند بسیارى از فقها در مسائل مختلف حقوقى و حکمى براى عدم تسلط کفار بر مؤمنان به این آیه استدلال نموده‏اند.

بدیهى است که براى انحلال ازدواج میان مسلمان و مرتد و کافر مى‏توان به عموم این آیه استناد نمود، چه آن که یکى از راههاى تسلط کافر بر مسلمان ازدواج است که عمومیت آیه آن را نفى مى‏کند.

از جمله حکم فقهى ویژه ارتداد که در قرآن بیان شده عدم پذیرش توبه مرتد در صورت ازدیاد و تکرار ارتداد وى است. محقق حلى درباره این حکم فقهى مى‏گوید: «هر گاه ارتداد تکرار شود، شیخ گفته: در بار چهارم فرد مرتد کشته مى‏شود و اصحاب ما روایت نموده‏اند قولى را، که به موجب آن فرد مرتد در بار سوم کشته مى‏شود.» (39)

همان‏گونه که گذشت آیه 90 سوره آل عمران یعنى «ان الذین کفروا بعد ایمانهم ثم ازدادوا کفرا لن تقبل توبتهم واولئک هم الضالون‏» به این حکم فقهى اشاره دارد.

منافقان و ارتداد
در فقه اهل سنت گفته شده که زندیق (یعنى کسى که اسلام را ظاهر کند و کفر را پنهان سازد) حکم مرتد را دارد و یکى از افرادى است که مجازاتى شدیدتر از مجازات مرتد را دارد مگر آن که به زندیق بودن خود اعتراف کند و پیش از آن که از وى درخواست توبه شود توبه کند و از سویى مالکیه و حنابله معتقدند که زندیق همان کسانى هستند که در زمان رسول خداصلى الله علیه وآله منافق نامیده مى‏شدند. این گونه افراد باید کشته شوند هر چند که توبه کنند و در صورتى که توبه کنند کشته شدن آنها به خاطر خداست نه کفر. (40) برخى از فقهاى شیعه نیز توبه زندیق را قبول نمى‏کنند.

از سویى در تفسیر برخى از آیات در خصوص ارتداد، از منافقان سخن گفته شده، از جمله آیه 25 سوره محمد: «ان الذین ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبین لهم الهدى الشیطان سول لهم‏» قبلا از این آیه سخن به میان آمد. (41)

در تفسیر نمونه گفته شده که قراین موجود در آیات قبل و بعد نشان مى‏دهد که آیه از منافقان سخن مى‏گوید که دلایل حقانیت پیامبر صلى الله علیه وآله را دیدند ولى به خاطر هواپرستى به آن پشت کردند. (42)

در تفسیر مجمع البیان طبرسى ذیل تفسیر آیه یاد شده گفته شده: «از ابن عباس و ضحاک و سدى روایت‏شده که منافقان نزد پیامبر صلى الله علیه وآله اظهار ایمان مى‏کردند ولى هنگامى که نزد خود جمع مى‏شدند کفر خویش را اظهار مى‏داشتند و این همانى است که در آیه از آن با (ارتدوا) یاد شده است. این آیه دال بر آن نیست که مؤمن هم گاهى کافر مى‏شود چون مانعى نیست که منظور از بازگشت در باطن از ایمان باشد پس از آن که دلیل و برهان بر صحت ایمانش اقامه شده و آن را اظهار نموده است.» (43)

از جمله آیات راجع به ارتداد که در آن از منافقان سخن گفته شده آیه 74 سوره توبه است: «یحلفون بالله ما قالوا ولقد قالوا کلمة الکفر وکفروا بعد اسلامهم... فان یتوبوا یک خیرا لهم‏» قبلا در قسمت توبه مرتد از این آیه سخن به میان آمد.

یکى از شان نزول‏هایى که درباره این آیه بیان شده این است که برخى از منافقان مطالب زننده‏اى درباره اسلام و پیامبر صلى الله علیه وآله گفته بودند و پس از فاش شدن اسرارشان سوگند دروغ یاد کردند که چیزى نگفته‏اند. یکى از ایشان توبه مى‏کند که پیامبرصلى الله علیه وآله توبه وى را مى‏پذیرد.

از جمله آیاتى که درباره ارتداد سخن گفته و در آن به منافقان اشاره شده آیه 89 سوره نساء است: «ودوا لو تکفرون کما کفروا فتکونون سواء فلاتتخذوا منهم اولیاء حتى یهاجروا فى سبیل الله‏» یعنى آنها دوست دارند که شما هم مانند آنها کافر شوید و مساوى یکدیگر گردید نبابراین از آنها دوست انتخاب نکنید مگر این که در راه خدا مهاجرت کنند. ولى آنها که از هجرت سرباز زنند (و به اقدام علیه شما ادامه دهند) آنها را هر جا بیابید اسیر کنید یا به قتل برسانید.

به دنبال آیه قبل که درباره عده‏اى از منافقان سخن مى‏گوید خداوند مى‏فرماید که آنها نه تنها خودشان کافرند بلکه دوست مى‏دارند که شما هم مانند آنها کافر شوید و مساوى یکدیگر شوید. (44)

سیره پیامبر صلى الله علیه وآله درباره منافقان مدینه و مانند آن و منافقان مکه متفاوت بوده، زیرا منافقان مدینه به ظواهر اسلام عمل مى‏کردند و مبارزه صریحى با اسلام و مسلمین نداشتند لذا پیامبر هیچ گاه دستور قتل ایشان را صادر نکرده تا مبادا دشمنان وى را متهم به قتل یارانش کنند و یا برخى با سوء استفاده از این مساله با مخالفان خود به عنوان منافق در آویزند و آنها را به قتل برسانند. ولى کسانى که مثل منافقان مکه همکارى آشکارى با دشمنان اسلام داشتند مشمول این حکم نبودند لذا در آیه به قتل آنها دستور داده شده. (45)

از سویى به اعتبارى دیگر منافقان دو دسته دانسته شده‏اند: برخى از منافقان از اول ایمانشان ظاهرى بوده و برخى دیگر در آغاز ایمان حقیقى داشته‏اند سپس راه ارتداد و نفاق را پیش گرفته‏اند. (46)

شاید اختلاف در تعابیرى که در خصوص منافقان به چشم مى‏خورد موجب اختلاف نظر درباره حکم فقهى ایشان شده و برخى از اهل تسنن و شیعه حکم به ارتداد منافق نموده‏اند.

تلاش مشرکان و اهل کتاب جهت‏سوق دادن مسلمین به سوى ارتداد
در برخى از آیات قرآن تصریح شده که مشرکان یا اهل کتاب مى‏کوشیدند که مسلمانان را به سوى ارتداد بکشانند و آنها را نسبت‏به دینشان بدبین کنند، از جمله خداوند فرموده: «قل اندعوا من دون الله ما لاینفعنا ولایصرنا ونرد على اعقابنا بعد اذ هدینا الله کالذى استهوته الشیاطین فى الارض حیران‏» انعام / 71 یعنى اى پیامبر بگو آیا چیزى غیر از خدا بخوانیم که نه سودى به حال ما دارد و نه زیانى، و بازگشت‏به عقب کنیم بعد از آن که خداوند ما را هدایت کرده همانند کسى که بر اثر وسوسه‏هاى شیاطین راه را گم کرده و سرگردان مانده در حالى که یارانى دارد که او را به سوى هدایت دعوت مى‏کنند که به سوى ما بیا.

این آیه در برابر اصرار مشرکان که مسلمانان را به سوى بت پرستى و کفر مى‏خواندند نازل شده و مى‏فرماید اگر ما به سوى بت پرستى باز گردیم و پس از هدایت الهى در راه شرک گام نهیم بازگشت‏به عقب کرده‏ایم. چون افراد به سرگردانى مقدارى راه مى‏روند و سپس باز مى‏گردند افرادى که از ایمان به سوى شرک بازگشته‏اند به هواپرستان سرگردان تشبیه شده‏اند که برنامه‏هایشان را از شیطان الهام مى‏گیرند. (47)

در جوامع الجامع (48) در تفسیر «نرد على اعقابنا» گفته شده: «راجعین عن دیننا الذى خیر الادیان‏» بعد اذ هدینا الله یعنى بعد از آن که خدا ما را هدایت نمود از دینمان که بهترین ادیان است‏برگردیم.

این آیه نشان دهنده آن است که مشرکان تلاش مى‏کردند مسلمانان را به سوى کفر و ارتداد و کنار گذاشتن دین اسلام سوق دهند.

از جمله آیاتى که به تلاش اهل کتاب جهت‏سوق دادن مسلمانان به سوى ارتداد اشاره دارد آیه 109 سوره بقره آمده: «ود کثیر من اهل الکتاب لو یردونکم من بعد ایمانکم کفارا حسدا من عند انفسهم من بعد ما تبین لهم الحق فاعفوا واصفحوا حتى یاتى الله بامره‏» یعنى بسیارى از اهل کتاب از روى حسد که در وجود آنها ریشه دوانده دوست مى‏داشتند شما را بعد از ایمان و اسلام به حال سابق برگردانند با این که حق براى آنها کاملا روشن شده است‏شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید تا خداوند فرمان خودش (جهاد) را بفرستد. از لغت ود که متضمن معنى دوستى با دلبستگى است فهمیده مى‏شود که اهل کتاب مى‏کوشیده‏اند تا راههایى براى برگرداندن مؤمنان از ایمان بیابند و از «لو» که امتناع را مى‏رساند و از ایمان مضاف به «کم‏» (ایمانکم) که ثبات ایمان را مى‏رساند فهمیده مى‏شود که با ثبات ایمان کوشش اهل کتاب براى برگرداندن مؤمنان از ایمان به کفر اثرى ندارد. (49)

در برابر نقشه اهل کتاب جهت مرتد کردن مسلمانان، قرآن مى‏فرماید، مسلمانان باید عفو و گذشت کنند و به انجام وظایف و کارهاى خویش مشغول باشند و از دستورات پیامبر اسلام‏صلى الله علیه وآله پیروى کنند و نقشه‏هاى اهل کتاب را نادیده بگیرند تا مسلمانان قدرت بیشترى پیدا کنند و دستور جهاد صادر شود. (50)

از جمله آیاتى که به تلاش اهل کتاب جهت مرتد کردن مسلمانان اشاره مى‏کند آیه «یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا فریقا من الذین اوتوا الکتاب یردوکم بعد ایمانکم کافرین‏» (آل عمران / 100) است‏یعنى اى کسانى که به اسلام گرویده‏اید (ایمان آورده‏اید) اگر پیروى بسیارى از اهل کتاب را کنید شما را بعد از ایمان به کفر برمى‏گردانند.

در شان نزول این آیه گفته شده: (51) یکى از یهودیان بنام «شامس بن قیس‏» که در کفر و عناد بى نظیر بود روزى از کنار مجمع مسلمانان مى‏گذشت و دید جمعى از طایفه اوس و خزرج که سالها جنگ‏هاى شدیدى داشتند در صلح و صفا با هم نشسته و مجلس انسى به وجود آورده‏اند. وى از دیدن این صحنه ناراحت مى‏شود و با خود مى‏گوید که اگر وضع به همین منوال پیش برود یهود در خطر خواهد بود. لذا به یکى از جوانان یهودى دستور مى‏دهد که به جمع مسلمین بپیوندد و حوادث خونین «بغات‏» (جنگ خونین و طولانى بین اوس و خزرج) را به یاد آنها بیاورد این توطئه مؤثر واقع مى‏شود و اختلافات گذشته تجدید مى‏گردد. پیامبر صلى الله علیه وآله مطلع مى‏شود و با جمعى از مهاجران به سراغ آنها مى‏آیند و آنها را پند و اندرز مى‏دهد. جمعیت‏با شنیدن سخنان پیامبر صلى الله علیه وآله سلاح‏ها را بر زمین مى‏گذارند دست در گردن هم مى‏افکنند و به شدت گریه مى‏کنند و دوباره صلح و صفا برقرار مى‏شود. در این هنگام آیات 99 تا 101 سوره آل عمران نازل مى‏شود. در دو آیه اول یهود نکوهش مى‏شوند و در دو آیه بعد به مسلمانان هشدار داده مى‏شود که مواظب این توطئه‏ها باشند.

منظور از بازگشت‏به کفر که در آیه به آن اشاره شده «کفر حقیقى و بیگانگى‏» مطلق از اسلام است و ممکن است که منظور از کفر همان عدوات و دشمنى‏هاى دوران جاهلیت‏باشد که خود یکى از شعبه‏هاى کفر به شمار مى‏رود. (52)

خداوند در آیه بعد به صورت تعجب از مؤمنان سؤال مى‏کند چگونه ممکن است‏شما راه کفر در پیش گیرید در حالى که هم پیامبرصلى الله علیه وآله در میان شماست و هم آیات الهى مرتبا بر شما خوانده مى‏شود.

مرحوم آیت‏الله طالقانى در ذیل تفسیر این آیه گفته‏اند: «نهضت اسلامى از سالهاى نخست که در مدینه پا مى‏گرفت در معرض خطر ارتداد بود چه آن که فرقه‏اى از اهل کتاب به هر وسیله مى‏کوشیدند که نو مسلمانان را به دنبال خود به ارتداد بکشند. برانگیختن کینه‏هاى جاهلیت در بین مهاجرین و اوس و خزرج نمونه‏اى از همین نقشه ارتدادى‏شان بود.» (53)

از دیگر آیاتى که به تلاش کفار جهت مرتد کردن مسلمانان اشاره مى‏کند آیه 149 سوره آل عمران است: «یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا الذین کفروا یردوکم على اعقابکم فتنقلبوا خاسرین‏» یعنى اى کسانى که ایمان آورده‏اید اگر از کسانى که کافر شده‏اند اطاعت کنید شما را به عقب باز مى‏گردانند که در این صورت سرانجام زیانکار خواهید شد.

از این آیه استفاده مى‏شود که پس از پایان جنگ احد که مسلمانان زخم خورده و کشته داده بودند و به خانه‏هایشان بر مى‏گشتند عده‏اى از دشمنان اسلام در لباس خیر خواهى و دلسوزى بین مسلمین تفرقه مى‏انداختند و با وضع نامساعد روحى مسلمانان سعى مى‏کردند که آنها را نسبت‏به اسلام بدبین کنند و آماده پذیرش عقاید و پیشنهادهایى در مورد سازش با مشرکان و اهل کتاب کنند. آیه در پیروى از کفار به مسلمانان هشدار مى‏دهد و مى‏فرماید که اگر از آنها پیروى کنید آنها شما را به عقب برمى‏گردانند و شما را به سوى کفر و فساد مى‏کشانند و بعد مى‏فرماید خدا پشتیبان و رپرست‏شماست و او از بهترین یاوران است.

--------------------------------------------------------------------------------

پى‏نوشتها:
1- لسان العرب ذیل کلمه «ردد».

2- عمید زنجانى، فقه سیاسى اسلام، 3/319 به نقل از تذکرة الفقهاء 1/457 و جواهر 21/343 .

3- مصباح یزدى، اخلاق در قرآن، /177.

4- الجامع الصحیح، مسلم بن الحجاج بن مسلم، مصر، مطبعه محمدعلى صحیح 1334 ه 1/24 .

5- مقارنه و تطبیق در حقوق جزاى عمومى اسلام، دکتر علیرضا فیض /417 به نقل از جواهر 41/602.

6- کنز العرفان، فاضل مقداد 1/390 و 391.

7- همان ماخذ به نقل از صحیح بخارى 2/299 و 3/51 و سیره ابن هشام 2/324.

8- تفسیر نمونه ،4/ ذیل تفسیر آیه 54 سوره مائده.

9- همان ماخذ و کنزالعرفان، فاضل مقداد 1/391.

10- کنزالعمال ج 6/65 و مسند احمدبن حنبل 4/96 و محاسن برقى /156.

11- تفسیر نمونه 11/ ذیل تفسیر آیه 106 سوره نحل.

12- تفسیر نمونه 11/ ذیل تفسیر آیه 106 سوره نحل.

13- کنزالعرفان 1/393.

14- همان ماخذ به نقل از نهج البلاغه عبده 1/114 و نیز نهج‏البلاغه دکتر شهیدى خطبه 75، یعنى همانا پس از مرگ من مردى بر شما چیره شود... او شما را فرمان دهد که مراد شنام گویید و از من بیزارى جویید اما مرا دشنام دهید چون براى من زکات است و براى شما نجات اما بیزارى که من بر فطرت مسلمانى زاده‏ام و در ایمان و هجرت از همه پیش افتادم.

15- در مقابل احباط تکفیر وجود دارد که عبارت است از کیفر گناهان پیشین بر اثر اعمال نیک از میان برود در این که کفر و ارتداد باعث‏حبط مى‏شود تردیدى وجود ندارد. که این آیه آن را تایید مى‏کند چون گناه کفر به قدرى زیاد است که بر ثوابهاى پیشین فایق مى‏آید ولى در این که افراد با ایمان هم که گناه کرده‏اند و هم اطاعت‏خدا را نموده‏اند و بدون توبه از دنیا رفته‏اند اعمال بدشان پاداش اعمال نیک را از بین مى‏برد یا نه بین متکلمان اختلاف است. (ن. ک: تفسیر نمونه 2/ ذیل تفسیر آیه 217 بقره).

16- تفسیر المیزان 3/380.

17- همان ماخذ 3/340.

18- همان ماخذ 1/ ذیل تفسیر آیه «اولئک یلعنهم الله ویلعنهم اللاعنون‏» (بقره /159).

19- فقه القرآن، یزدى 2/166.

20- جواهر الکلام، نجفى 41/604.

21- تحریر الوسیله 2/366.

22- جواهر الکلام 41/608.

23- دکتر فیض، مقارنه و تطبیق در حقوق جزاى عمومى اسلام ،419 به نقل از حاشیه سید بر جامع عباسى /285.

24- فقه القرآن 2/166.

25- تفسیر نمونه 2/ ذیل تفسیر آیات 86 - 90 سوره آل عمران البته شان نزول دیگرى نیز براى آیات یاد شده بیان شده، که طبق آن، آیات درباره برخى از اهل کتاب نازل شده که پیش از بعثت پیامبر صلى الله علیه وآله مردم را به ظهورش بشارت مى‏دادند ولى پس از بعثت پیامبر صلى الله علیه وآله کافر شدند و رو در روى مسلمانان ایستادند.

26- همان ماخذ 2/ ذیل تفسیر آیات یاد شده.

27- اشاره دارد به آیه «ولیست التوبة للذین یعملون السیات حتى اذا حضر احدهم الموت قال انى تبت الان ولا الذین یموتون وهم کفار...» (نساء /18).

28- کنزالعرفان، فاضل مقداد 1/404.

29- همان ماخذ.

30- تفسیر نمونه 4/ ذیل تفسیر آیه 137 سوره نساء.

31- تفسیر المیزان 5/113.

32- یزدى، فقه القرآن 2/168.

33- یزدى، فقه القرآن 2/168.

34- همان ماخذ .

35- خزائلى، احکام القرآن /103.

36- آیتى و امینى، تحریر الروضة فى شرح اللمعة /367.

37- تفسیر نمونه 24/40.

38- همان ماخذ.

39- شرایع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام مع تعلیقات السید صادق الشیرازى 2/963.

40- غروى، محمد، کتاب الفقه على المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت 5/645.

41- مبسوط شیخ طوسى 7/282 و جواهر الکلام 41/631).

42- تفسیر نمونه 21/ ذیل تفسیر آیه 25 سوره محمد

43- ترجمه تفسیر مجمع البیان 23/77.

44- تفسیر نمونه 4/51 چاپ هفتم .

45- همان ماخذ .

46- همان ماخذ 24/152.

47- همان ماخذ 5/ ذیل تفسیر آیه 71 سوره انعام .

48- تفسیر جوامع الجامع 1/387.

49- طالقانى، تفسیر پرتوى از قرآن 1/260.

50- تفسیر نمونه 1/ ذیل تفسیر آیه 109 سوره بقره .

51- همان ماخذ 3/ ذیل تفسیر آیه 100 سوره آل عمران.

52- همان ماخذ .

53- تفسیر پرتوى از قرآن 3/251.

--------------------------------------------------------------------------------

فصلنامه مشکوة- شماره 62-65