نزول تدريجي و تفصيلي‌ قرآن كريم طي 23 سال بوده ،يعني آيات قرآن از ابتداي بعثت تا پايان عمر پيامبر اسلام (ص) در زمان ها و مكان هاي مختلف بر حضرت نازل شده است. سوره‌هاي قرآن برخلاف كتاب‌هاي آسماني قبل كه يك باره نازل مي‌شدند، به صورت تدريجي در طول دوران رسالت به اقتضاي پيشرفت نهضت اسلام و نيازهاي عيني جامعه كامل گرديد كه طول مدت نزول آن 23 سال مي باشد. به برخي از حكمت‌هاي نزول تدريجي اشاره مي شود .

 1- اقتضاي قانون تعليم و تربيت و آمادگي مردم‌:

وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَي النَّاسِ عَلي‏ مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزيلاً ؛(1)

قرآني كه آن را بخش بخش نازل كرديم تا آن را با تأني و آرامي بر مردم بخواني .

با توجه به اينكه قرآن براي هدايت و تعليم و تربيت نازل شده است، دست‌يابي به اين اهداف با نزول تدريجي قرآن آسان‌تر است .از اين رو خداوند نيز از پيامبر مي‌خواهد قرآن را با تأني بر مردم بخواند.

 2- پايداري و تقويت روحي و تثبيت قلب پيامبر:

و قال الذين كفروا لولا نُزّل عليه القرءان جملة وَحدة كذَلك لنثبّت به فؤادك و رتّلنَه ترتيلاً؛ (2)

 كساني كه كافر شدند، گفتند: "چرا قرآن يكجا بر او نازل نشده است‌؟ اين گونه آن را به تدريج نازل كرديم تا قلبت را به وسيله آن استوار گردانيم‌، و آن را به آرامي برتو خوانديم‌.

 با توجه به دشواري ها و سرسختي‌ها و لجاجت‌هايي كه سر راه پيامبر (ص) در راستاي هدايت مردم به وجود مي‌آمد و كار را بر حضرت دشوار مي‌نمود، نزول دوباره و ارتباط پيوسته با وحي قلب پاك حضرت را تسلي داده و اطمينان خاطر او را فراهم و تقويت روحيه مي‌نمود.

 3- عظمت و حقانيت قرآن‌:

با توجه به اين كه قرآن بر مخاطباني نازل شد كه هم نقّاد و سخن‌سنج و هم متعصب و لجوج بودند; با اين همه‌، عظمت قرآن آن قدر خيره كننده بود كه با نزول‌ هر آيه، دل هاي سخت را نرم و شكوفا مي‌كرد(3)  يا با عرضة معارف بيكران‌، افشاي رازهاي پنهان و... روز بروز بر عظمت آن مي‌افزود.(4)

خلاصه آن كه مردمي كه براي ترك خوردن مشروبات الكلي بارها آيه نازل شد آن وقت برخي از آنها (نه همه ) آن را رها كردند چطور ظرفيت پذيرش اين همه آيات و معارف را داشتند ؟

پي نوشت ها:

1.اسرأ (17)آيه ، 106.

2. فرقان(25) آيه ،32 .

3.طور(20) آيه  ،33  .

4.ترجمه تفسير الميزان‌، ج 2، ص 16؛ محمدباقر سعيدي ،علوم قرآن‌، ص 138 - 146،

علماي اسلام در اين مورد به تامل پرداخته و نظريه هايي داده اند :

1. قرآن در شب قدر  يكباره از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل شد . پس از آن به مدت 23سال به تدريج توسط جبرئيل بر قلب مطهر پيامبر(ص) فرود آمد.

2. در شب قدر هر سال آياتي كه  بنا بود در طول آن سال بر پيامبر نازل شود، يكباره بر پيامبر نازل مي شد.

3.مراد آغاز نزول است . آغاز نزول در ماه رمضان و در شب قدر و يا شب مبارك بود.

4. قرآن يكباره بر فرشتگان نازل شد . آنان قرآن را در بيست قسمت بر جبرييل فرود آوردند . جبرييل هم به مدت بيست سال بر پيامبر نازل كرد.(3)

علامه طباطبايي بعداز اشاره به نظريه هاي فوق ، آن ها را محكم و پذيرفتني ندانسته و نظر ديگري مي دهد كه واقعا قابل تامل است.

ايشان مي گويد: با تدبر در آيات فهميده مي شود كه قران وراي اين الفاظ و در لوح محفوظ داراي حقيقتي است يگانه و متعالي كه از درك و فهم افراد  عادي بالاتر است . اين حقيقت به اراده خدا   نازل شده و صورت لفظ و سوره و آيه به خود گرفته و براي ما قابل فهم گرديده است:

كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير. (4)

از آيات ديگري كه بر حقيقت متعالي قرآن تاكيد مي كند، آيات زير است :

انه لقرآن كريم في كتاب مكنون لا يمسه الا المطهرون. (5)

و انه في ام الكتاب لدينا لعلي حكيم.(6)

بنا بر اين آيات، قراني كه در مدت 23 سال بر رسول خدا نازل شده، تكيه بر حقيقتي متعالي دارد كه از عقول بشر برتر است . اين حقيقت متعالي در شب قدر بر قلب حضرت نازل شده ؛ تفصيل و تنزيل آن در مدت 23 سال رسالت ،نازل گرديده است.

آيات دلالت كننده بر نزول قرآن در شب قدر بر نزول حقيقت متعالي و واحد قرآن بر قلب پيامبر دلالت دارد . آيات ديگر بر نزول تدريجي آيات و سوره ها ؛ و هر كدام مربوط به يك مقام است و با هم منافات ندارد.(7)

پي نوشت ها:

1. دخان(44) آيه 3 ؛ قدر (97) آيه 1.

2. فرقان (25) آيه32 ؛ اسراء (17) آيه 106.

3. كليات علوم قرآن،محسن اسماعيلي، ص26 به بعد.

4.كتابي است كه نزد حكيم آگاه، محكم و يگانه است و از نزد خدا تفصيل يافته است.(هود(11)آيه 1).

5.  قرآني است ارجمند ، در كتابي نهفته كه جز پاكان بدان دسترسي نيابند.(واقعه(56)آيه 80).

6. و آن در ام الكتاب  نزد ما مقامي دست نايافتني و بلند مرتبه دارد .(زخرف(43)آيه 4).

7. ترجمه الميزان ،ج2،ص18-24.

 آياتي از قرآن صراحت دارد كه قرآن در شب قدر نازل شده و آياتي ديگر نيز صراحت دارد كه قرآن به تدريج و در مدت 23 سال بر قلب پيامبر نازل گرديده است. علماي اسلام در اين مورد به تامل پرداخته و نظريه هايي داده اند از جمله اينكه:

1. قرآن در شب قدر به يكباره از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل شد و پس از آن به مدت 23سال به تدريج توسط جبرئيل بر قلب مطهر پيامبر(ص) فرود آمد.

2. در شب قدر هر سال آياتي كه  بنا بود در طول آن سال بر پيامبر(ص) نازل شود، يكباره بر پيامبر(ص) نازل مي شد.

3.مراد آغاز نزول است . آغاز نزول در ماه رمضان و در شب قدر و يا شب مبارك بود.

4. قرآن يكباره بر فرشتگان نازل شد و آنان قرآن را در بيست قسمت بر جبرييل فرود آوردند و جبرييل هم به مدت بيست سال بر پيامبر(ص) نازل كرد.(1)

علامه طباطبايي بعداز اشاره به نظريه هاي فوق ،آنها را محكم وپذيرفتني ندانسته و نظر ديگري مي دهد كه واقعا قابل تامل است.

ايشان مي گويد با تدبر در آيات فهميده مي شود كه قران وراي اين الفاظ و در لوح محفوظ داراي حقيقتي است يگانه و متعالي كه از درك و فهم افراد  عادي بالاتر است  و اين حقيقت به اراده خدا   نازل شده و صورت لفظ و سوره و آيه به خود گرفته  و براي ما قابل فهم گرديده است:

كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير (2)

از آيات ديگري كه بر حقيقت متعالي قرآن تاكيد مي كند آيات زير است :

انه لقرآن كريم في كتاب مكنون لا يمسه الا المطهرون (3)

و انه في ام الكتاب لدينا لعلي حكيم(4)

بنا بر اين آيات، قراني كه در مدت 23 سال بر رسول خدا نازل شده تكيه بر حقيقتي متعالي دارد كه از عقول عامه بشر برتر است و اين حقيقت متعالي در شب قدر بر قلب آن حضرت نازل شده و تفصيل و تنزيل آن در مدت 23 سال رسالت ،نازل گرديده است.

آيات دلالت كننده بر نزول قران در شب قدر بر نزول حقيت متعالي و واحده قرآن بر قلب پيامبر دلالت دارد و آيات ديگر بر نزول تدريجي آيات و سوره ها ؛ و هر كدام مربوط به يك مقام است و با هم منافات ندارد.(5)

پي نوشت ها:

1- ر.ك. كليلت علوم قران،محسن اسماعيلي، ص26 به بعد.

2-كتابي است كه نزد حكيم آگاه، محكم و يگانه است و از نزد خدا تفصيل يافته است.(هود(11)،آيه 1)

3- همان آن قرآني است ارجمند ، در كتابي نهفته كه جز پاكان بدان دسترسي نيابند.(واقعه(56)،آيه 80)

4-و آن در ام الكتاب در نزد ما مقامي دست نايافتني د بلند مرتبه دارد .(زخرف(43)،آيه 4)

5-ر.ك. ترجمه الميزان ،ج2،ص18-24.

قرآن كتاب معرفت و هدايت به معارف حق اعتقادي و معرفي اخلاق فاضله انساني و بيان كننده احكام حياتبخش فردي و اجتماعي در زمينه هاي عبادي ، سياسي ، اقتصادي و ... است و چون كتاب تربيت است، اصول و مباني و روش هاي تربيت در آن كاملا رعايت شده است و يكي از اين مباني و اصول ، تكرار و تاكيد مهم ها مي باشد از اين رو شاهد نوعي تكرار پيام هاي مهم در قرآن مي باشيم. در اين مورد هم چون دل ها و روح ها به طور طبيعي به اموال و اولاد بسته است، از اين دلبستگي هشدار مي دهد كه توجه داشته باشيد شما را به كفر و نفاق سوق ندهد. (1)

البته در جاي خود ثابت شده كه همين مواردي كه به ظاهر تكرار هستند، با نگاه دقيق تكرار نيستند زيرا در هر كدام از زاويه اي به موضوع توجه شده كه در موارد ديگر از آن زاويه توجه نشده بود و ثقل توجه در موارد ديگر بر زواياي ديگر بوده است.

اما آيات 55 و 85 سوره توبه كه شباهت زيادي به هم دارند، در تكرار آن همان فايده هايي است كه براي تكرار موارد مهم وجود دارد تا در روح و فكر فرد ريشه بداوند و اعتقاد وثيق او شود و فراموش نگردد و ... .

در عين حال اين دو آيه كاملا شبيه به هم نيستند و تفاوت هايي با هم دارند. ابتدا عين دو آيه را ذكر مي كنيم:

فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُون

وَ لا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُريدُ اللَّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ

در آيه اول مطلب با "فاي تفريع" به قبل عطف شده كه حكايت از كراهت منافقان از انفاق و هزينه كردن مال در راه خدا داشت . چون به زيادي مال و فرزند دلبسته بودند از انفاق خودداري مي كردند بعد خطاب به پيامبر و مؤمنان آنان را از همرنگي با منافقان برحذر داشته كه به اموال و اولاد دلخوش نباشيد و آن را نيكو و علامت بهره مندي و ... ندانيد كه ...

ولي در آيه دوم بدون اين كه عطف باشد ، اين حقيقيت يادآوري مي گردد كه اموال و اولاد براي افراد بي ايمان نعمت نيست. بلكه اسبابي است كه آنان را به خود مشغول كرده و فكر و ذكر آنها را اشغال نموده و اسباب عذاب آنها است زيرا خوف تلف و از دست دادن و ... آنها را راحت نمي گذارد.(2)

در آيه اول فرمود "فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ"  و حرف نهي را تكرار كرد تا اعلام كند كه دلبستگي آنان به اولاد بيشتر از اموال است از اين رو از پست تر از نظر آنان شروع كرده و به اشرف ختم نموده است. (3)

شايد هم وجه تكرار "لا" اين بوده كه در آيه قبل دعوت به انفاق بود و دلبستگي شديد به اموال آنان را از انفاق باز مي داشت و ذكر دلبستگي به اولاد مورد بحث نبود ، از اين رو با تكرار حرف نهي ، اولاد را هم از باب استطراد و جامع نگري ياد كرد و اعلام نمود كه آنان به اموال و اولاد دلخوشند در حالي كه اين عذابشان است. اما در آيه دوم كلام ابتدايي و بيان مذمت دلبستگي به اموال و اولاد است از اين رو بدون تكرار حرف نهي بر هم عطف شده اند. (4)

و وجوه ديگري كه در فرق هاي جزيي اين دو آيه گفته شده است.

پي نوشت ها:

1. ابن عجيبه، البحر المديد، قاهره، عباس زكي، 1419 ق، ج 2، ص 413.

2. ابوحيان اندلسي، البحر المحيط، بيروت، دار الفكر، 1420 ق، ج 5، ص 479.

3. ملا حويش، بيان المعاني، دمشق، ترقي ، 1382 ق ، ج‏6، ص 469؛ فخر رازي، مفاتيح الغيب، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420 ق، ج‏16، ص 118 .

4. ابن عاشور، التحرير و التنوير، ج‏10، ص 173.

قرآن از جانب خدا براي هدايت بشر بر قلب رسول خدا نازل شده ، بر زبان ايشان جاري گشته و به مردم  رسيده است تا برنامه عقيده و عمل آنان شود. خداوند غالب سوره ها و آيات را ابتدائا و بدون اين كه واقعه خاصي رخ داده باشد، بر قلب پيامبر القا كرد تا به مردم ابلاغ كند . تعدادي از آيات و سوره ها در پس حوادث و وقايعي معين نازل شد  و حكم شان را بيان كرد و ناظر به آن ها بود كه به آن وقايع و حوادث "سبب نزول" يا " شأن نزول" گويند. (1)

دانشمنداني سعي در جمع آوري شأن و اسباب نزول آيات داشته اند. كتاب هاي زير در اين زمينه تدوين شده است:

علي بن احمد واحدي ، اسباب نزول القرآن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1411 ق.

محمد باقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات، تهران، انتشارات اسلامي، 1361 ش.

محمد جعفر اسلامي، شأن نزول آيات، تهران، نشر ني، 1383 ش.

ترتيب سوره هاي قرآن بر حسب نزول غير از آن است كه امروز در قرآن مي يابيم. ترتيب نزول بنا بر قول هايي كه هست در كتب علوم قرآني ثبت شده است. (2) اما ترتيب نزول فعلي بنا به نظر گروهي به تمامه مطابق دستور رسول خداست. بنا به نظر گروهي همه يا بعض آن به اجتهاد صحابه بوده است. (3)

پي نوشت ها:

1. غالبا اين دو واژه را به يك معنا گرفته اند(خرمشاهي، دانشنامه قرآن ، تهران ، دوستان، 1377،ج 2، ص 1289) زيرا غالبا از لحاظ مصداق با هم متحد مي باشند،يعني واقعه اي سبب نزول آيه يا آياتي شده (همان ، ج 1، ص 192) كه در شأن همان واقعه و روشنگر حكم همان واقعه است. گاهي اين دو با هم تفاوت مي يابند، به اين معنا كه واقعه و جرياني سبب شده تا آيه و آياتي نازل شوند كه آن واقعه سبب نزول مي باشد، ولي آن آيات در شآن مطلبي ديگر است و مطلبي ديگر را روشن مي كند، مثلا سوال گروهي از يهود كه ايمان آورده اند، از پيامبر كه "ولي مسلمانان كيست؟" و بعد از پيامبر بايد به چه كسي رجوع كنند؟  سبب نزول آيه ولايت(مائده (5) آيه 55) مي شود كه در شأن امير المؤمنين و ناظر به زكات و صدقه دادن ايشان است. وي را به عنوان ولي مؤمنان بعد از خدا و رسول معرفي مي كند.

2. سيد محمد باقر حجتي ، تاريخ قرآن كريم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377 ش ، ص 394-409؛

سيد محمد رضا جلالي نائيني، تاريج جمع قرآن كريم، تهران، نشر نقره، 1365 ش ، ص 158-181.

3.  سيد محمد باقر حجتي، همان ؛سيد محمد رضا جلالي، همان. 

قرآن كريم به شهادت آياتش يك نزول دفعي داشته كه در شب قدر واقع شده و يك نزول تدريجي كه در طول دوران 23 ساله بعثت صورت گرفته است. در اين كه نزول قرآن در شب قدر چگونه بوده و چطور اين نزول دفعي و يكباره با نزول تدريجي قابل جمع است، از قديم بين مفسران بحث بوده و هر كدام در جمع اين دو تلاش كرده و راه حل هايي ارائه كرده اند.

علامه طباطبايي درچند جا از تفسير الميزان به اين موضوع پرداخته و ضمن نقل نظر مفسران گذشته، به نقد آنها پرداخته و آنها را نپذيرفته و نظريه جديدي ارائه كرده است. ايشان با استناد به آياتي از قرآن، قرآن را داراي حقيقت واحده اي شمرده كه آن حقيقت واحده، بسيط و مجرد بوده، در قالب لفظ و آيه و سوره و جزء نيست و آن حقيقت متعالي بوده، در لوح محفوظ و برتر از درك و فهم و لمس انسان هاي عادي است و آن حقيقت واحده كه وقتي تفصيل داده شود و تنزل يابد و در قالب لفظ و سوره و آيه در آيد، همين قرآن موجود نزد ما مي شود، در شب قدر بر قلب پيامبر القا شده است. صورت تنزل يافته قرآن و جامه لفظ پوشيده و تفصيل يافته قرآن به آيه و سوره نيز در مدت 23 سال بعثت توسط جبرئيل به قلب پيامبر القا گرديده است. (1)

با پذيرش اين نظريه روشن است كه گرچه حقيقت قرآن بر پيامبر (ص) به صورت دفعي نازل شده، اما پيامبر (ص) به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ از آنها آگاه نشده و لذا در نزول تدريجي است كه اين حقيقت به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ ظهور و بروز دارد.

پي نوشت ها:

1. علامه طباطبائي، الميزان في تفسير القرآن، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1417ق ، ج‏2، ص: 16 .

اين كه نزول دفعي قرآن در سال اول بعثت بوده است يا در سال سوم مشخص نيست. (1)

پي نوشت ها:

1 . آيه الله گرامي، محمد علي درسهايي از قرآن، انتشارات احسن الحديث، ص 94. 

1. قرآن در شب قدر به يكباره از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل شد. پس از آن، به مدت 23سال به تدريج توسط جبرئيل بر قلب مطهر پيامبر (ص) فرود آمد. بايد شب قدر، قبل از رجب سال چهلم بعد از عام الفيل، يعني قبل از  سال بعثت رسول خدا باشد. (1)

2. در شب قدر هر سال، آياتي كه بنا بود در طول آن سال بر پيامبر نازل شود، يكباره بر پيامبر نازل مي شد. (2)

3.مراد، آغاز نزول است. آغاز نزول، در ماه رمضان و در شب قدر و يا شب مبارك بود. (3)

4. قرآن، يكباره بر فرشتگان نازل شد و آنان قرآن را در بيست قسمت بر جبرييل فرود آوردند و جبرييل هم به مدت بيست سال بر پيامبر نازل كرد. (4)

علامه طباطبايي بعد از اشاره به نظريه هاي فوق، آن ها را محكم و پذيرفتني ندانسته و مي گويد: با تدبر در آيات فهميده مي شود كه قرآن وراي اين الفاظ و در لوح محفوظ داراي حقيقتي است يگانه و متعالي كه از درك و فهم افراد عادي بالاتر است. اين حقيقت، در شب قدر بر قلب پيامبر نازل شده و بعد هم اين حقيقت به اراده خدا نازل شده، صورت لفظ و سوره و آيه به خود گرفته، براي ما قابل فهم گرديده و در مدت 24 سال به پيامبر نازل شده است:

بنا بر نظر اول و چهارم، نزول دفعي به قلب پيامبر نداريم تا بگوييم قبل از نزول تدريجي بوده يا بعد؛ بلكه نزول دفعي قبل از نزول تدريجي و به آسمان دنيا يا به فرشتگان بوده است.

بنا بر نطر دوم، نزول دفعي آيات نازل شده در هر سال بر قلب رسول خدا، قبل از نزول تدريجي آن ها در طول سال بوده است.

بنا بر نظر سوم هم اصلاً نزول دفعي تمام قرآن نداريم.

اما بنا بر نظر علامه، نزول دفعي گر چه تاريخش معلوم نيست؛ ولي آن نزول حقيقت بسيط و واحد قرآن بوده كه در شب قدر و ظاهراً قبل از شروع رسالت و مأموريت به ابلاغ، صورت گرفته است.

با نزول حقيقت قرآن به قلب پيامبر، ايشان هنوز مأمور به رسالت و ابلاغ نبوده و حقيقتي هم كه بر قلب او نازل شده، در قالب لفظ و سوره و كلمه و عربي نبوده تا ابلاغ پذير باشد.

بله، با نزول آيات سوره علق بر قلب ايشان در سحرگاه بيست و هفتم رجب سال چهل بعد از واقعه فيل، ايشان به رسالت و ابلاغ مأمور شدند.

علامه طباطبايي از آيه  114 سوره طه هم استفاده كرده‌ كه قرآن قبل از نزول تدريجي، به صورت دفعي بر پيامبر (ص) نازل شده و پيامبر با آن نزول به محتواي مفصل آن علم اجمالي يافته است.

اين كه خداوند پيامبر را از خواندن آيات قبل از اتمام وحي آن آيه، نهي نموده است، دلالت دارد كه پيامبر قبل از نزول تدريجي، به آيات علم اجمالي داشته است:

«وَ لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضيَ إِلَيْكَ وَحْيُهُ‏».

اگر رسول خدا (ص) قبل از تمام شدن آيه و سوره اي كه جبرئيل آورده، علم اجمالي به آن ‏نداشت، صحيح نبود كه خدا بفرمايد:

قبل از تمام شدن وحي، در خواندن عجله مكن.

پس معلوم مي‏شود قبل از تمام شدن وحي، آن جناب اجمالاً آيه را مي‏دانسته و  دانستن، مستند به نزول دفعي قرآن مي‌باشد و خداوند ضمن نهي او از عجله در خواندن، ارشاد به طلب علم تفصيلي مي كند.

پي نوشت ها:

1. سيد محمد باقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377 ش، ص 43؛ به نقل از طبرسي، مجمع البيان، ج 10، ص 518.

2. همان، ص 44.

3. همان.

4. همان، ص 45.

4. براي مشاهده نظر علامه طباطبايي به: الميزان، ترجمه موسوي همداني، قم، انتشارات اسلامي، 1374 ش، ج 2، ص 18-30؛ ج 3، ص 68-85؛ ج 10، ص 202 - 206؛ ج 18، ص 123-126 و 197-200.

قرآن كريم به شهادت آياتش يك نزول دفعي داشته كه در شب قدر واقع شده و يك نزول تدريجي كه در طول دوران 23 ساله بعثت صورت گرفته است.

در اين كه نزول قرآن در شب قدر چگونه بوده و چطور اين نزول دفعي و يكباره با نزول تدريجي قابل جمع است، از قديم بين مفسران بحث بوده و هر كدام در جمع اين دو تلاش كرده و راه حل هايي ارائه كرده اند.

علامه طباطبايي درچند جا از تفسير الميزان به اين موضوع پرداخته و ضمن نقل نظر مفسران گذشته، به نقد آنها پرداخته و آنها را نپذيرفته و نظريه جديدي ارائه كرده است. ايشان با استناد به آياتي از قرآن، قرآن را داراي حقيقت واحده اي شمرده كه آن حقيقت واحده، بسيط و مجرد بوده، در قالب لفظ و آيه و سوره و جزء نيست و آن حقيقت متعالي بوده، در لوح محفوظ و برتر از درك و فهم و لمس انسان هاي عادي است و آن حقيقت واحده كه وقتي تفصيل داده شود و تنزل يابد و در قالب لفظ و سوره و آيه در آيد، همين قرآن موجود نزد ما مي شود، در شب قدر بر قلب پيامبر القا شده است. صورت تنزل يافته قرآن و جامه لفظ پوشيده و تفصيل يافته قرآن به آيه و سوره نيز در مدت 23 سال بعثت توسط جبرئيل به قلب پيامبر القا گرديده است. (1)

با پذيرش اين نظريه روشن است كه گرچه حقيقت قرآن بر پيامبر (ص) به صورت دفعي نازل شده اما پيامبر (ص) به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ از آنها آگاه نشده و لذا در نزول تدريجي است كه اين حقيقت به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ ظهور و بروز دارد.

پي نوشت ها:

1. علامه طباطبائي، الميزان في تفسير القرآن، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1417ق ، ج‏2، ص: 16

« آغاز وحي رسالي (بعثت) در 27 ماه رجب، 13 سال پيش از هجرت (609 ميلادي) بود، ولي نزول قرآن به عنوان كتاب آسماني، سه سال تأخير داشت. اين سه سال را به نام «فترت» مي‏خوانند. پيامبر (ص) در اين مدت دعوت خود را سرّي انجام مي‏داد تا آيه «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ»(1) نازل شد و دستور اعلان دعوت را دريافت كرد. ابو عبداللّه زنجاني گويد: «پس از نزول آيه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ...»(2) تا مدت سه سال قرآن نازل نشد و اين مدت را فترت وحي مي‏نامند؛ سپس قرآن به صورت تدريجي نازل گرديد كه مورد اعتراض مشركين قرار گرفت.» (3)

پي نوشت ها:

1. حجر(15) آيه 94.

2. علق(96) آيه 1.

3. معرفت، علوم قرآني، قم، موسسه فرهنگي التمهيد، 1386ش، ص 62.