صفات جمال، به صفاتی گفته می‏شود كه بیانگر كمالی از كمالات خدا می‏باشد و از ثبوت واقعیتی در ذات الهی حكایت دارد. از این صفات، به صفات ثبوتی هم تعبیر می‏كنند؛ مثال براي صفات جمال:

علم، قدرت، حیات، اراده، ادراك، پاك، وحدانيت، حكمت، عظمت، كرم، رحم، عزّ، یقین، جود، ستر، اول، آخر، ظهور، صمد، قدرت، حيات، قدم، فرد، بر، ملك، كرم، سمع، بصر، تكلم،‌عدل، ودّ، حلم،‌مجد، خلق، و... .

در مقابل، صفات جلال به معنای سلب نقص از ذات الهی می‏باشد و  چون نقص، یعنی سلب كمال است، پس سلب نقص در واقع «سلب سلب كمال» می‏باشد. بنابراین، سلب نقص تعبیر دیگری از ثبوت كمال است. پس صفات جلال یا به تعبیر دیگر صفات سلبی، بیانگر نقص نداشتن خدا می‏باشد و بیان سلب مفاهیمی می‏كند كه شایسته مقام و منزلت الهی نیست؛ مثال براي صفات جلال:

نفي تركیب، جسمانیت، مكان­دار بودن، جهت­دار بودن، ظلم، عبث و لغو، متحرك بودن، رنج، درد، نیاز، بیم، عیب، خطا، كمیت، مثل داشتن، ضد داشتن و... .

براي مطالعه دقيق صفات جمالي و جلالي خداوند، با توجه به تعريف بالا، رجوع كنيد به دعاي جوشن كبير كه مملو از اين اسامي مبارك است.

توصيف خدا وند  به اول و آخر كه در قرآن آمده(1) تعبير لطيفي است از ازليت و ابديت او كه این امر هم ارتباطی با زمان ندارد بلكه مربوط به مرتبه وجودی خداوند است به این معنا كه ذات الهی دارای مرتبه اولین و بدون هرنوع سباقه عدم و نبودن است و همچنین لاحقه عدم و نبودن هم برای او متصور نیست ، زيرا مي‏دانيم او وجودي است بي انتها و واجب الوجود، يعني هستيش از درون ذات او است نه از بيرون، تا پايان گيرد يا آغازي داشته باشد، و بنا بر اين از ازل بوده و تا ابد خواهد بود.او سرآغاز و ابتداي عالم هستي است، و او است كه بعد از فناي جهان نيز خواهد بود.

اصولا زمان از ویژگی ها و كمیت های مرتبط با امور مادی است و خداوند كه از هرنوع ماده و مادیت مبراست نمی تواند در محدوده زمان باشد ؛ به بیان روشن تر زمان خود مخلوق خداوند است ، در نتیجه نمی تواند در بردارنده خدا باشد و خدا را در خود جای دهد و محدود به حدود خود نماید ؛ بنا بر اين تعبير به اول و آخر هرگز زمان خاصي را دربر ندارد و اشاره به مدت معيني نيست.

 امير مؤمنان علي (ع) در این باره مي‏فرمايد:

" براي اوليت او آغازي نيست، و براي ازليت او پاياني نخواهد بود، نخستيني است كه همواره بوده، و جاويدي است كه سرآمدي ندارد، آشكاري است كه در باره‏اش نتوان گفت از چه چيز پيدا شده؟ و پنهاني است كه نتوان گفت در كجاست"؟ (2)

پی نوشت ها :

1. حدید (57) آیه 3.

2. سید رضی ، نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی ، نشر مشهور ، قم 1379 ش ، خطبه 163.

یكی از صفات خدا رضا است.خداوند نسبت به اعمال بندگانش  گاهی راضی است و گاهی راضی نیست، ولی تعبیر احساس خوشایندی و مانندآن در باره خدا  دقیق و درست نیست، چون خدا منزه از احساس  و مانندآن است. با توجه به این نكته رضایت و خشنودی خدا امری نسبی است، به این معنا كه خداوند مجموعه قوانینی را برای تكامل و پیشرفت بشر و سعادت و خوشبختی آنان فرستاده است.

 قوانین تشریعی كه به صورت وحی و كتاب آسمانی و تفسیر و تفصیل آن توسط اولیای الهی و معصوم در اختیار انسان قرار گرفته، مجموعه‏ای از بایدها و نبایدها را تشكیل می‏دهد. انسان كامل كسی است كه با اطاعت كلیه قوانین الهی، رضایت و خشنودی خدا را كسب كرده باشد. از سویی می‏دانیم همه انسان‏ها از لحاظ معرفت و شناخت، ایمان و معنویت، اطاعت و تسلیم پذیری عملی فرمان الهی یكسان نیستند. خداوند از چهارده معصوم(ع) راضی و خشنود است، چنان كه از سلمان و ابوذر و مقداد راضی و خشنود است، اما میزان و نسبت رضایتمندی خداوند به میزان عمل آنان از لحاظ كمیت و كیفیت و اخلاص و معرفت آنان بستگی دارد. از سویی می‏دانیم برخی اعمال از ویژگی‏های برتر و ممتازی برخوردارند، به گونه‏ای كه می‏توان آن ها را به عنوان اصول و زیركارهای جلب رضایت و خشنودی خداوند دانست. باید به قرآن كه زبان خداوند است، مراجعه نمود . از زبان او كشف كرد كه انجام چه كارهایی موجب جلب رضایت حضرتش می‏گرد. رضایت و خشنودی خدا در بیش از سی آیه بیان شده است.(1)

 بنابراین خداوند دارای صفت رضا وخشنودی است. معنای رضا وخشنودی خدا چیست؟

 تغییر و تحول در ذات حق تعالي راه ندارد. او از این گونه اوصاف منزّه است، چون این گونه اوصاف از آن موجودات جسمانی است، اما خشنودی خداوند كه رضای اوست و ناخشنودی او كه مراد نارضایتی اوست ،معنای متفاوت با خشنودی و ناراحتی انسان دارد، زیرا:

 اولاً: آنچه در انسان به عنوان خشنودی و یا ناخشنودی پدید می‌آید، یك نوع انفعال و تأثیرپذیری از كاری است كه او و یا فردی دیگر انجام می‌دهد.

 انسان تحت پیامد مثبت آن و خوشایندی آن كار و یا ناخوشایندی آن خشنود یا ناخشنود می‌شود. در كل این حالت در انسان یك نوع انفعال روحی است. ولی خداوند از انفعال و تحت تأثیر قرار گرفتن منزه است.خشنودی و رضایت او تناسب با ساحت قدسی خود است كه حقیقت آن برای آدمی به طور كامل مشخص نیست، ولی این وصف به عنوان یك كمال وجودی در آموزه‌های وحیانی و عقلی و عرفان به حق تعالي نسبت داده شده است.

 همه اوصاف الهی این گونه است، مثلاً علم، قدرت، حیات و مانند آن در وجود آدمی به عنوان یك كمال مطرح است و عدم آن ها نقص است.  كمالات در سطح عالی و متناسب با شأن ربوبی و بدون شائبه نقص و كاستی به خداوند نسبت داده شده  و می‌گویم خداوند عالم، قادر و... است، در حالی كه این صفات در انسان همراه با تغییر و كاستی است، مثلاً وقتی به چیزی علم پیدا نمی‌كند یا علم و معرفت او به آن چیز بیش تر می‌شود، با حالت قبل از آن متفاوت می‌شود، ولی علم وقتی در باره خدا مطرح می‌شود، از این گونه تفاوت‌ها منزه است، چون قبل از علم و بعد از علم در خدا معنا ندارد تا از این رهگذر تغییری در او به وجود آید. علم قبل از ایجاد و بعد از ایجاد اشیا در خداوند یكسان است، نه این كه تفاوت پیش آید.

صفت رضا و خشنودی نیز از همین باب است و موجب تغییر در خدا نمی‌شود.

دوم: رضا و سِخط (خشنودی و ناخشنودی) در خداوند از صفات فعل است و نه صفت ذات. تغییر در صفات فعل اشكالی ندارد، چنان كه خالقیت، رازقیت و مانند آن همه از صفات فعل خداست و همراه با تغییر است.(2)

سوم: مرحوم صدوق در كتاب گرانسنگ «التوحید» روایاتی زیبایی درباره مفهوم رضا و سِخط خداوند نقل كرده، كه در آن ها تأكید شده : معنای رضا و سِخط در خداوند به مفهوم آن در انسان نیست. خشنودی خدا به معنای اعطای ثواب به بنده، و ناخشنودی او به معنای كیفر بنده گناهكار است،بدون آن چیزی در او اثر بگذارد و او را از حالی به حالی نماید و تغییر در او ایجاد كند.(3)

پی نوشت ها:

1. توبه (9) آیه 19 ـ 21؛مائده (5) آیه 119؛ آل عمران (3) آیه 16 و 17.

2. سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، نشر دار الكتب الاسلامیه، تهران 1379ش. ج 17، ص 256.

3. صدوق،توحید، نشر جامعة مدرسین، قم 1416ق. باب 26، ص 169، حدیث 3.

معمولاً اوصاف خداوند را به دو بخش تقسیم می كنند: صفات ذات و صفات فعل. صفات ذات را نیز به دو بخش تقسیم كرده اند:صفات جمال و جلال

منظور از صفات جمال صفاتی است كه برای خداوند ثابت است مانند علم و قدرت و ازلیت و ابدیت لذا آن را صفات ثبوتیه می نامند و منظور از صفات جلال صفاتی است كه از خدا نفی می شود مانند جهل و عجز و جسمانیت لذا آنرا صفات سلبیه می نامند.(1)

اینها تقسیم بندی كلی در مورد صفات خدا بود و تمام صفات خدا در این تقسیم بندی جای می گیرد. اما در قرآن صفات زیادی برای خداوند ذكر شده است.

اگر« الرحمن و الرحیم» در بسم الله الرحمن الرحیم را ملاحظه كنیم ، می توان گفت در تمام سوره های قرآن از صفات خداوند نام برده شده است. از آنجا كه شمردن تمام آنها نیاز به تحقیق گسترده دارد و در این مجال نمی گنجد  به عنوان نمونه به بعضی از اوصاف خدا  اشاره می كنیم . می توانید در آیات قرآن آن ها را بیابید :

الشافی-اللطیف-الشكور-الدیان-الخالق-الخبیر-الجلیل-الجواد-التوّاب-الباعث- البرّ-الوارث-الوكیل-الوفی-الهادی-الودود-الواسع-الناصر-الرحمان-الرحیم- و... (2)

 در آخر سوره مباركه حشر بیش از ده صفت برای خدا ذكر شده است.

جهت مطالعه بیش تر به كتاب پیام قرآن آیت الله مكارم شیرازی ،جلد 4 ،صفحات 41 تا60؛  كتاب « كشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد » ، علامه حلی ؛ معجم المفهرس الفاظ قرآن از فواد عبدالباقی مراجعه نمائید.

پی نوشت ها:

1.پیام قرآن، مكارم شیرازی،انتشارات نسل جوان، ج4 ، ص41-60.

2. همان.

درباره نسب زياد بن ابيه ترديد هايي وجود دارد. اما نمي توان به طور قطعي گفت حرام زاده بوده است. به هر حال مطابق شريعت اسلام الولد للفراش فرزند متعلق به شوهر زن مي باشد كه بستر زناششويي از آن اوست.

اما بخش دوم پرسشتان كه چرا امام زياد را به خدمت گرفت و مسئوليت داده شد و به فارس فرستاده شد؟

زياد بن أبيه يكي از مردان زيرك و با ذكاوت عرب است و خطيبي ماهر بود. او را يكي از چهار مرد زيرك عرب شمرده‏اند. امام علي او را در سال سي و نهم والي فارس كرد.

مردم جبال و فارس از دادن خراج امتناع كردند، و سهل بن حنيف را كه عامل حضرت علي بود از فارس بيرون كردند. علي (ع) درباره اينكه چه كسي ولايتدار فارس شود با مردم مشورت كرد، جاريه بن قدامه گفت: اي امير مؤمنان مي‏خواهي مردي سخت سر و سياستدان و با كفايت را به تو نشان دهم؟ گفت: «كي؟» گفت: «زياد» گفت: اين كار از او ساخته است. و او را ولايتدار فارس و كرمان كرد و با چهار هزار كس آنجا فرستاد كه بر ولايت تسلط يافت و مردم به اطاعت او در آمدند. پس از آرام كردن استخر ميان بيضا و استخر قلعه‏اي استوار كرد كه قلعه زياد نام گرفت و اموال را آنجابرد. پيري از مردم استخر گويد: پدرم مي‏گفت: «زياد را ديدم كه سالار فارس بود و ولايت يك پارچه آتش بود، زياد چندان مدارا كرد كه مانند پيش به اطاعت و استقامت آمدند و به جنگ نپرداخت. مردم فارس مي‏گفتند: رفتار اين عرب همانند رفتار خسرو انوشيروان بود كه نرمش و مدارا مي‏كرد و مي‏دانست چه كند.»(1)

گر چه زياد پس از صلح امام حسن (ع) بر اثر تطميع و تهديد به معاويه ملحق گرديد و معاويه او را برادر پدري خود خواند و ولايت عراق را به او سپرد نيز شيعيان را تحت تعقيب قرار داد و عده زيادي از آنها را شكنجه و زنداني كرد. اما ملاك اميرالمومنين در اعطائ ولايت فارس به او وضعيت و حال او در همان ايام بود ه است.

پيامبر (ص) و ائمه(ع)، موظف بودند كه در زندگي فردي، اجتماعي و برخورد با افراد، به صورت متعارف و معمول و مانند ساير مردم رفتار نمايند. از علم غيب، در اداره جامعه و عزل و نصب افراد و قضاوت درباره ديگران، طرد و نفي آنان استفاده نكنند. نصب زياد بن ابيه به عنوان استاندار فارس ارتباط به علم غيب امام علي (ع) ندارد. حضرت در اين امر مانند ساير عزل و نصب ها عمل كرد. وظيفه نداشت كه در نصب زياد بن ابيه از علم غيب بهره گيرد. همان طور، رسول خدا (ص) و ديگر امامان نيز در اين امور از علم غيب بهره نمي گرفتند، از اين رو  پيامبر(ص)، به خالد بن وليد  مسئوليتي واگذار مي كند. سپاهي را در اختيارش قرار مي دهد، كه به سوي (بني جذيمه) برود. پيامبر او را براي جنگ نفرستاد، ولي خالد آنان را مورد حمله قرار داد. كساني از ايشان را به قتل رساند كه چون خبر به پيامبر رسيد، حضرت بسيار ناراحت شد و دست ها به آسمان برداشت و گفت: خدايا ! از آنچه (خالد) كرده است، نزد تو بيزاري مي جويم.(2)

نكته اي كه نبايد از آن غفلت نمود آن است كه:

 امام اين افراد را بسيار تحت نظر داشت و آنان نيز از امام اطاعت مي كردند و كار گزار آن امام بودند و تا زماني كه جرم و يا فسادي براي آنان ثابت نشده بود امام آنان را عزل نكرد؛ اما وقتي موارد خلاف براي امام از راه هاي معمول بشري ثابت شد، بي درنگ آنا ن را عزل نمود. 

 علي (ع) بر اساس متعارف افرادي كه توان مديريتي داشتند و تخلفي از انان نديده بود را براي اداره امور انتخاب مي كرد.

براي آگاهي بيش تر، ر.ك: سيماي كارگزاران امام علي (ع)، تاليف علي اكبر ذاكري

پي نوشت:

1. الفتوح، ابن اعثم كوفي، ص893، ترجمه محمد بن احمد مستوفي هروي، تحقيق غلامرضا طباطبائي مجد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي،1372ش، ص1038؛ محمد بن جرير طبري. تاريخ‏الطبري، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش، ج‏6، ص 2674.

2. سيره ابن هشام، ج4، ص77-78، بيروت، دار احياء التراث العربي.

درباره نسب زياد بن ابيه ترديد هايي وجود دارد. اما نمي توان به طور قطعي گفت حرام زاده بوده است. به هر حال مطابق شريعت اسلام الولد للفراش فرزند متعلق به شوهر زن مي باشد كه بستر زناششويي از آن اوست.

اما بخش دوم پرسشتان كه چرا امام زياد را به خدمت گرفت و مسئوليت داده شد و به فارس فرستاده شد؟

زياد بن أبيه يكي از مردان زيرك و با ذكاوت عرب است و خطيبي ماهر بود. او را يكي از چهار مرد زيرك عرب شمرده‏اند. امام علي او را در سال سي و نهم والي فارس كرد.

مردم جبال و فارس از دادن خراج امتناع كردند، و سهل بن حنيف را كه عامل حضرت علي بود از فارس بيرون كردند. علي (ع) درباره اينكه چه كسي ولايتدار فارس شود با مردم مشورت كرد، جاريه بن قدامه گفت: اي امير مؤمنان مي‏خواهي مردي سخت سر و سياستدان و با كفايت را به تو نشان دهم؟ گفت: «كي؟» گفت: «زياد» گفت: اين كار از او ساخته است. و او را ولايتدار فارس و كرمان كرد و با چهار هزار كس آنجا فرستاد كه بر ولايت تسلط يافت و مردم به اطاعت او در آمدند. پس از آرام كردن استخر ميان بيضا و استخر قلعه‏اي استوار كرد كه قلعه زياد نام گرفت و اموال را آنجابرد. پيري از مردم استخر گويد: پدرم مي‏گفت: «زياد را ديدم كه سالار فارس بود و ولايت يك پارچه آتش بود، زياد چندان مدارا كرد كه مانند پيش به اطاعت و استقامت آمدند و به جنگ نپرداخت. مردم فارس مي‏گفتند: رفتار اين عرب همانند رفتار خسرو انوشيروان بود كه نرمش و مدارا مي‏كرد و مي‏دانست چه كند.»(1)

گر چه زياد پس از صلح امام حسن (ع) بر اثر تطميع و تهديد به معاويه ملحق گرديد و معاويه او را برادر پدري خود خواند و ولايت عراق را به او سپرد نيز شيعيان را تحت تعقيب قرار داد و عده زيادي از آنها را شكنجه و زنداني كرد. اما ملاك اميرالمومنين در اعطائ ولايت فارس به او وضعيت و حال او در همان ايام بود ه است.

پيامبر (ص) و ائمه(ع)، موظف بودند كه در زندگي فردي، اجتماعي و برخورد با افراد، به صورت متعارف و معمول و مانند ساير مردم رفتار نمايند. از علم غيب، در اداره جامعه و عزل و نصب افراد و قضاوت درباره ديگران، طرد و نفي آنان استفاده نكنند. نصب زياد بن ابيه به عنوان استاندار فارس ارتباط به علم غيب امام علي (ع) ندارد. حضرت در اين امر مانند ساير عزل و نصب ها عمل كرد. وظيفه نداشت كه در نصب زياد بن ابيه از علم غيب بهره گيرد. همان طور، رسول خدا (ص) و ديگر امامان نيز در اين امور از علم غيب بهره نمي گرفتند، از اين رو  پيامبر(ص)، به خالد بن وليد  مسئوليتي واگذار مي كند. سپاهي را در اختيارش قرار مي دهد، كه به سوي (بني جذيمه) برود. پيامبر او را براي جنگ نفرستاد، ولي خالد آنان را مورد حمله قرار داد. كساني از ايشان را به قتل رساند كه چون خبر به پيامبر رسيد، حضرت بسيار ناراحت شد و دست ها به آسمان برداشت و گفت: خدايا ! از آنچه (خالد) كرده است، نزد تو بيزاري مي جويم.(2)

نكته اي كه نبايد از آن غفلت نمود آن است كه:

 امام اين افراد را بسيار تحت نظر داشت و آنان نيز از امام اطاعت مي كردند و كار گزار آن امام بودند و تا زماني كه جرم و يا فسادي براي آنان ثابت نشده بود امام آنان را عزل نكرد؛ اما وقتي موارد خلاف براي امام از راه هاي معمول بشري ثابت شد، بي درنگ آنا ن را عزل نمود. 

 علي (ع) بر اساس متعارف افرادي كه توان مديريتي داشتند و تخلفي از انان نديده بود را براي اداره امور انتخاب مي كرد.

براي آگاهي بيش تر، ر.ك: سيماي كارگزاران امام علي (ع)، تاليف علي اكبر ذاكري

پي نوشت:

1. الفتوح، ابن اعثم كوفي، ص893، ترجمه محمد بن احمد مستوفي هروي، تحقيق غلامرضا طباطبائي مجد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي،1372ش، ص1038؛ محمد بن جرير طبري. تاريخ‏الطبري، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، 1375ش، ج‏6، ص 2674.

2. سيره ابن هشام، ج4، ص77-78، بيروت، دار احياء التراث العربي.

ابراهيم فرزند مالك اشتر يار صميمي و صحابي خاص اميرالمؤمنين، رئيس قبيله نخع و يكه تاز آنان از فرماندهان شريف و با سيادتي بود كه به شجاعت و تدبير مشهور بود. بسياري از مورخان او را در شجاعت ستوده اند. از ديگر مواردي كه مورخان در وصف شجاعتش گفته اند، حضور او در جنگ صفين است. او با وجود آن كه نوجواني كم سن و سال بود، در اين جنگ حضور يافت.

علامه سيد محسن امين نيز او را در كتاب اعيان الشيعه چنين مي ستايد:«ابراهيم مردي شجاع، سلحشور، با شهامت، صف شكن و رئيس بود، او داراي طبعي عالي و همتي بلند و طرفدار حق بود. داراي طبع شعر و زباني فصيح و هوادار و دوستدار خاندان عصمت و طهارت؛ همان گونه كه پدرش مالك اشتر نيز داراي چنين صفات و امتيازات عالي بود. حق هم همين است كه چنين فرزندي مجسمه چنين پدري باشد». (1)

چهره اي مانند ابراهيم موجبات اعتلاي هر چه بيش تر مختار را فراهم آورده بود. موفقيت هاي بسياري را نصيب قيام كرده بود. ابراهيم با مختار بيعت كرد. همراه او قيام بزرگ شيعيان عراق را به راه انداخت. او پس از آغاز قيام و به دست گرفتن امور كوفه به عنوان فرمانده كل سپاه مختار انتخاب شده، اقدامات بسياري را در كوفه و عراق به انجام رسانيد.

جنگ نهر خازر بارزترين عرصه ظهور و بروز قابليت هاي فرماندهي اين فرمانده شجاع بود. در اين جنگ سپاه  عراق كه تعدادشان بسي كم تر از سپاه شام به فرماندهي عبيدالله بن زياد بود، بر سپاه شام  چيره آمد و ابن زياد نيز در نبردي تن به تن با ابراهيم كشته شد.(2)

ابراهيم بعد از اتمام كار جنگ به عنوان حاكم موصل در آن جا مستقر شد. (3) وي به دستور مختار منطقه را با اختيارات تام اداره مي كرد. در زمان جنگ مختار با مصعب در محل ماموريت خود مشغول انجام وظيفه بود.(4) مدرك معتبري نداريم كه مختار از او كمك خواسته و او در انجام وظيفه و كمك به مختار سستي كرده باشد. مختار فرماندهي جنگ با مصعب را به احمر بن شميط كه مرد شجاع و از محبان اهل بيت بود، واگذار كرد و از ابراهيم  نخواست كه فرماندهي اين جنگ را به عهده بگيرد. شايد به جهت حساسيت و اهميت منطقه موصل بود. شايد هم اشتباه مختار بود كه فرماندهي اين نبرد مهم را به ابراهيم واگذار نكرد. (5) شايد هم علل ديگري در كار بوده كه ما آگاهي نداريم. هيچ كدام عهد شكني نكردند و عهد و پيماني در كار نبوده و از هر دو در تاريخ به عظمت ياد شده است.

بعد از شهادت مختار، مصعب بن زبير از يك سو و عبدالملك مروان از سوي ديگر در او طمع كردند تا ابراهيم را كه مردي پر نفوذ و مدير بود ،با خود همراه سازند؛ از اين رو مصعب نامه اي به ابراهيم نوشته، به او وعده داد كه در صورتي كه حكومت ابن زبير را بپذيرد، امارت مناطق شمالي عراق را به او مي سپارد. نامه مشابهي نيز از سوي عبدالملك مروان - خليفه اموي شام - به دست ابراهيم رسيد. ابراهيم با ياران و مشاورانش در اين باب به مشورت پرداخت. سرانجام تصميم گرفت با مصعب بن زبير همراه شود، پس نامه اي به مصعب نوشت و با گروهي از ياران خود از موصل يا نصيبين - مقر حكومت خود - حركت كرد و به كوفه آمد و با مصعب ملاقات كرد.(6)

سرانجام ابراهيم در سال 72 هجري يا 71  در پي شكست مصعب و لشكر عراق از سپاهيان عبدالملك مروان كه براي تصرف عراق به جنگ مصعب بن زبير فرستاده شده بودند، كشته شد. سر بريده او را نزد عبدالملك مروان فرستادند. بدن او  نزديك سامرا به خاك سپرده شد كه قبرش زيارتگاه و داراي قبه و بارگاهي مي باشد. (7)

در باره هيچ كس نمي توان نظر داد كه بهشتي است يا دوزخي مگر كساني كه توسط معصومان با صراحت به بهشتي است يا دوزخي بودن آن ها، روايت معتبري رسيده باشد. در باره ابراهيم همان طور كه اشاره شد برخي از علما با تجليل واحترام از او ياد كرده اند.

براي آگاهي بيشتر از جريان قيام مختار به كتاب، ماهيت قيام مختار، سيد ابوفاضل رضوي اردكاني، مراجعه نمائيد.

پي نوشت ها:

1. اعيان الشيعه، سيد محسن امين، تحقيق سيد حسن امين، بيروت، دار التعارف للمطبوعات، 1418 ه ق، چاپ پنجم، ج 3، ص 171.

2. ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، ج 4، ص 261 - 264.

3. همان، ص 265.

4. سيد ابوفاضل رضوي اردكاني، ماهيت قيام مختار، ص 655، قم، دفتر تبليغات اسلامي.

5. همان، ص 604 - 605.

6. الكامل، همان، ص 275.

7. اعيان الشيعه، همان، ص 171 و 174.

با توجه به آنكه مالك اشتر به خاطر اعتراض هاي شديدي كه عليه حاكمان و واليان منسوب از طرف عثمان داشت، از حربه تبعيد عثمان كه در باره مخالفان به كار مي گرفت، در امان نماند. از طرف دستگاه حكومتي به شام و حمص تبعيد شد.

او در تبعيد نيز به مخالفت هاي خويش ادامه داد. تا حدي كه چند بار  مالك با همراهاني، به عنوان شكايت از فرماندار كوفه(سعيد بن عاص) و اعتراض به سياستهاي عثمان راه طولاني بين كوفه و مدينه را با وسايل آن روز پيمودند و به مدينه رسيدند و مدتي در مدينه ماندند، توشه و غذاي شان تمام شد، ولي عثمان به تقاضاي آن ها در مورد عزل فرماندار كوفه پاسخ مثبت نمي‏داد.

از اين رو كه مالك يكي از اصلي ترين معترضان به عثمان به شمار مي رودو شورشهاي عليه عثمان به او نيز منتهي مي شودونوعا اهل سنت ديدگاه مثبتي نسبت به وي ندارند.

براي آگاهي بيشتر رك : مالك اشتر، تأليف محمدرضا حكيمي .

درباره ام كلثوم بيان مطالب زير بايسته است:

1.مورّخان و سيره نگاران در تعداد فرزندان امام علي(ع) اختلاف نظر دارند. برخى فرزندان او را 26(1) و بعضى 27 و برخى 33 نفر ذكر كرده اند.(2) اختلاف نظر درباره تعداد فرزندان امام علي(ع) از يك سو و تشابه اسامى و القاب آن ها از سوى ديگر موجب شده كه برخى از فرزندان امام شهرت چندانى نداشته و از آن ها كم تر سخن به ميان آيد.در همين راستا در مورد زندگي برخي از فرزندان آن حضرت از جمله ام كلثوم چندان روشن نيست و به همين جهت از آنان كمتر ياد مي شود.

2.يكي از جهات شهرت فرزندان علي (ع) به جهت آن است كه از فرزندان حضرت زهرا بودند. مثلا امام حسن(ع) و امام حسين(ع) به دليل اين كه پدرشان امام علي(ع) و مادرشان فاطمة زهرا(س) هستند و خود امام معصوم مى باشند و سخت مورد علاقة پيامبر اكرم بودند و از اصحاب كسا مى باشند، جايگاه بس بلندى دارند، ولى برخى از فرزندان امام كه مادرشان فاطمه زهرا(س) نبودند، معروف نمى باشند، مانند عبدالله كه از وى كم تر سخن گفته شده، و مادر او ليلى بنت مسعود است.

3 . مشهور آن است كه ام كلثوم دومين دختر علي(ع) است كه مادرش فاطمه زهرا(س) است. در اين كه علي(ع) از فاطمه صاحب دو دختر بود، بين مورّخان و تذكره نويسان اختلافى ديده نمى شود.(3)

4- برخى از مورخان دخترى به نام ام كلثوم از امام علي(ع) ياد نموده اند كه مادر او ام سعيد يا ام سعد، دختر عروه بن مسعود است(4) كه از او به عنوان ام كلثوم صغرى ياد مى شود. ام کلثوم کنیه است و کنیه  حضرت زينب(س) و بعضی ديگر از دختران امام علي(ع) نيز ام كلثوم بوده است. از اين رو بايد ديد كدام ام كلثوم مقصود است؛ اگر ام كلثوم حضرت زينب(س) باشد،كه او شهرت دارد و در منابع تاريخى و متون دينى از وى زياد ياد مي شود. مضافا‍ً بر اين كه حضور زينب در كربلا و نقش آفرينى او در حماسه جاودانه عاشورا بر شهرت و قهرمانى او صد چندان افزوده است و همواره ياد و خاطره او در تاريخ جاوادنه است.  شهرت حضرت زينب(س) هم به دليل حضور او در صحنه كربلا است و هم از آن رو كه مادرش فاطمه زهرا(س) است.

 كوتاه سخن اين كه: آن عده از فرزندان امام علي(ع) كه اسم و كنيه آن ها دقيقاً مشخص نيست، هم چنين تعداد آن ها روشن نيست، نيز به عللي چندان نقش آفرين نبودند نبايد انتظار داشت كه آن ها نيز همانند فرزندانى باشند كه وضعيت آن ها مشخص است و در تاريخ تأثير گذار و نقش آفرين بودند.

پي نوشت ها:

1. ارشاد مفيد، ترجمه محلاتي، تهران، انتشارات علميه اسلاميه، ج1، ص 355.

2. محسن امين، اعيان الشيعه، بيروت دار التعارف للمطبوعات، چاپ پنجم، ج2، ص 12.

3. جعفر شهيدي، زندگانى حضرت فاطمه(س)، تهران، دفتر فرهنگ اسلامي، ص 263.

4. اعيان الشيعه،‌ج 2، ص 12.

با سلام و تشكر به خاطر ارتباط تان با این مركز.

به منابع زير مراجعه نمائيد .

● آغاز نهضت. مهاجري. (بي‌جا) (بي‌تا)، 124 ص.

● اختران تابناك يا كشف‌الكواكب: زندگي مشاهير امام‌زادگان و علماء آل ابي طالب و شرح حال امام امت ايت‌الله العظمي حاج آقا روح‌الله الموسوي الخميني و امام موسي صدر رهبر شيعيان لبنان. ذبيح‌الله محلاتي. تهران: اسلاميه، 1361.

● انقلاب ايران و رهبري امام خميني. سيروس پرهام.

تهران: امير كبير، 1357. 88ص.

 امام خميني. نصرالله روحاني شهرضائي. (بي‌جا): مهر، (بي‌تا).

● بيوگرافي پيشوا. (بي‌جا): انتشارات پانزدهم خرداد، (بي‌تا)، 1953.

عنوان روي جلد: زندگينامه امام خميني.

● زندگينامه سياسي امام خميني. محمد حسن رجبي. تهران: كتابخانه ملي جمهوري .

سيماي پر هيز كاران ، رضا مختاري .