قرآن كتاب معرفت و هدايت به معارف حق اعتقادي و معرفي اخلاق فاضله انساني و بيان كننده احكام حياتبخش فردي و اجتماعي در زمينه هاي عبادي ، سياسي ، اقتصادي و ... است و چون كتاب تربيت است، اصول و مباني و روش هاي تربيت در آن كاملا رعايت شده است و يكي از اين مباني و اصول ، تكرار و تاكيد مهم ها مي باشد از اين رو شاهد نوعي تكرار پيام هاي مهم در قرآن مي باشيم. در اين مورد هم چون دل ها و روح ها به طور طبيعي به اموال و اولاد بسته است، از اين دلبستگي هشدار مي دهد كه توجه داشته باشيد شما را به كفر و نفاق سوق ندهد. (1)

البته در جاي خود ثابت شده كه همين مواردي كه به ظاهر تكرار هستند، با نگاه دقيق تكرار نيستند زيرا در هر كدام از زاويه اي به موضوع توجه شده كه در موارد ديگر از آن زاويه توجه نشده بود و ثقل توجه در موارد ديگر بر زواياي ديگر بوده است.

اما آيات 55 و 85 سوره توبه كه شباهت زيادي به هم دارند، در تكرار آن همان فايده هايي است كه براي تكرار موارد مهم وجود دارد تا در روح و فكر فرد ريشه بداوند و اعتقاد وثيق او شود و فراموش نگردد و ... .

در عين حال اين دو آيه كاملا شبيه به هم نيستند و تفاوت هايي با هم دارند. ابتدا عين دو آيه را ذكر مي كنيم:

فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُون

وَ لا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُريدُ اللَّهُ أَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ

در آيه اول مطلب با "فاي تفريع" به قبل عطف شده كه حكايت از كراهت منافقان از انفاق و هزينه كردن مال در راه خدا داشت . چون به زيادي مال و فرزند دلبسته بودند از انفاق خودداري مي كردند بعد خطاب به پيامبر و مؤمنان آنان را از همرنگي با منافقان برحذر داشته كه به اموال و اولاد دلخوش نباشيد و آن را نيكو و علامت بهره مندي و ... ندانيد كه ...

ولي در آيه دوم بدون اين كه عطف باشد ، اين حقيقيت يادآوري مي گردد كه اموال و اولاد براي افراد بي ايمان نعمت نيست. بلكه اسبابي است كه آنان را به خود مشغول كرده و فكر و ذكر آنها را اشغال نموده و اسباب عذاب آنها است زيرا خوف تلف و از دست دادن و ... آنها را راحت نمي گذارد.(2)

در آيه اول فرمود "فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ"  و حرف نهي را تكرار كرد تا اعلام كند كه دلبستگي آنان به اولاد بيشتر از اموال است از اين رو از پست تر از نظر آنان شروع كرده و به اشرف ختم نموده است. (3)

شايد هم وجه تكرار "لا" اين بوده كه در آيه قبل دعوت به انفاق بود و دلبستگي شديد به اموال آنان را از انفاق باز مي داشت و ذكر دلبستگي به اولاد مورد بحث نبود ، از اين رو با تكرار حرف نهي ، اولاد را هم از باب استطراد و جامع نگري ياد كرد و اعلام نمود كه آنان به اموال و اولاد دلخوشند در حالي كه اين عذابشان است. اما در آيه دوم كلام ابتدايي و بيان مذمت دلبستگي به اموال و اولاد است از اين رو بدون تكرار حرف نهي بر هم عطف شده اند. (4)

و وجوه ديگري كه در فرق هاي جزيي اين دو آيه گفته شده است.

پي نوشت ها:

1. ابن عجيبه، البحر المديد، قاهره، عباس زكي، 1419 ق، ج 2، ص 413.

2. ابوحيان اندلسي، البحر المحيط، بيروت، دار الفكر، 1420 ق، ج 5، ص 479.

3. ملا حويش، بيان المعاني، دمشق، ترقي ، 1382 ق ، ج‏6، ص 469؛ فخر رازي، مفاتيح الغيب، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420 ق، ج‏16، ص 118 .

4. ابن عاشور، التحرير و التنوير، ج‏10، ص 173.

قرآن از جانب خدا براي هدايت بشر بر قلب رسول خدا نازل شده ، بر زبان ايشان جاري گشته و به مردم  رسيده است تا برنامه عقيده و عمل آنان شود. خداوند غالب سوره ها و آيات را ابتدائا و بدون اين كه واقعه خاصي رخ داده باشد، بر قلب پيامبر القا كرد تا به مردم ابلاغ كند . تعدادي از آيات و سوره ها در پس حوادث و وقايعي معين نازل شد  و حكم شان را بيان كرد و ناظر به آن ها بود كه به آن وقايع و حوادث "سبب نزول" يا " شأن نزول" گويند. (1)

دانشمنداني سعي در جمع آوري شأن و اسباب نزول آيات داشته اند. كتاب هاي زير در اين زمينه تدوين شده است:

علي بن احمد واحدي ، اسباب نزول القرآن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1411 ق.

محمد باقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات، تهران، انتشارات اسلامي، 1361 ش.

محمد جعفر اسلامي، شأن نزول آيات، تهران، نشر ني، 1383 ش.

ترتيب سوره هاي قرآن بر حسب نزول غير از آن است كه امروز در قرآن مي يابيم. ترتيب نزول بنا بر قول هايي كه هست در كتب علوم قرآني ثبت شده است. (2) اما ترتيب نزول فعلي بنا به نظر گروهي به تمامه مطابق دستور رسول خداست. بنا به نظر گروهي همه يا بعض آن به اجتهاد صحابه بوده است. (3)

پي نوشت ها:

1. غالبا اين دو واژه را به يك معنا گرفته اند(خرمشاهي، دانشنامه قرآن ، تهران ، دوستان، 1377،ج 2، ص 1289) زيرا غالبا از لحاظ مصداق با هم متحد مي باشند،يعني واقعه اي سبب نزول آيه يا آياتي شده (همان ، ج 1، ص 192) كه در شأن همان واقعه و روشنگر حكم همان واقعه است. گاهي اين دو با هم تفاوت مي يابند، به اين معنا كه واقعه و جرياني سبب شده تا آيه و آياتي نازل شوند كه آن واقعه سبب نزول مي باشد، ولي آن آيات در شآن مطلبي ديگر است و مطلبي ديگر را روشن مي كند، مثلا سوال گروهي از يهود كه ايمان آورده اند، از پيامبر كه "ولي مسلمانان كيست؟" و بعد از پيامبر بايد به چه كسي رجوع كنند؟  سبب نزول آيه ولايت(مائده (5) آيه 55) مي شود كه در شأن امير المؤمنين و ناظر به زكات و صدقه دادن ايشان است. وي را به عنوان ولي مؤمنان بعد از خدا و رسول معرفي مي كند.

2. سيد محمد باقر حجتي ، تاريخ قرآن كريم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377 ش ، ص 394-409؛

سيد محمد رضا جلالي نائيني، تاريج جمع قرآن كريم، تهران، نشر نقره، 1365 ش ، ص 158-181.

3.  سيد محمد باقر حجتي، همان ؛سيد محمد رضا جلالي، همان. 

قرآن كريم به شهادت آياتش يك نزول دفعي داشته كه در شب قدر واقع شده و يك نزول تدريجي كه در طول دوران 23 ساله بعثت صورت گرفته است. در اين كه نزول قرآن در شب قدر چگونه بوده و چطور اين نزول دفعي و يكباره با نزول تدريجي قابل جمع است، از قديم بين مفسران بحث بوده و هر كدام در جمع اين دو تلاش كرده و راه حل هايي ارائه كرده اند.

علامه طباطبايي درچند جا از تفسير الميزان به اين موضوع پرداخته و ضمن نقل نظر مفسران گذشته، به نقد آنها پرداخته و آنها را نپذيرفته و نظريه جديدي ارائه كرده است. ايشان با استناد به آياتي از قرآن، قرآن را داراي حقيقت واحده اي شمرده كه آن حقيقت واحده، بسيط و مجرد بوده، در قالب لفظ و آيه و سوره و جزء نيست و آن حقيقت متعالي بوده، در لوح محفوظ و برتر از درك و فهم و لمس انسان هاي عادي است و آن حقيقت واحده كه وقتي تفصيل داده شود و تنزل يابد و در قالب لفظ و سوره و آيه در آيد، همين قرآن موجود نزد ما مي شود، در شب قدر بر قلب پيامبر القا شده است. صورت تنزل يافته قرآن و جامه لفظ پوشيده و تفصيل يافته قرآن به آيه و سوره نيز در مدت 23 سال بعثت توسط جبرئيل به قلب پيامبر القا گرديده است. (1)

با پذيرش اين نظريه روشن است كه گرچه حقيقت قرآن بر پيامبر (ص) به صورت دفعي نازل شده، اما پيامبر (ص) به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ از آنها آگاه نشده و لذا در نزول تدريجي است كه اين حقيقت به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ ظهور و بروز دارد.

پي نوشت ها:

1. علامه طباطبائي، الميزان في تفسير القرآن، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1417ق ، ج‏2، ص: 16 .

اين كه نزول دفعي قرآن در سال اول بعثت بوده است يا در سال سوم مشخص نيست. (1)

پي نوشت ها:

1 . آيه الله گرامي، محمد علي درسهايي از قرآن، انتشارات احسن الحديث، ص 94. 

1. قرآن در شب قدر به يكباره از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل شد. پس از آن، به مدت 23سال به تدريج توسط جبرئيل بر قلب مطهر پيامبر (ص) فرود آمد. بايد شب قدر، قبل از رجب سال چهلم بعد از عام الفيل، يعني قبل از  سال بعثت رسول خدا باشد. (1)

2. در شب قدر هر سال، آياتي كه بنا بود در طول آن سال بر پيامبر نازل شود، يكباره بر پيامبر نازل مي شد. (2)

3.مراد، آغاز نزول است. آغاز نزول، در ماه رمضان و در شب قدر و يا شب مبارك بود. (3)

4. قرآن، يكباره بر فرشتگان نازل شد و آنان قرآن را در بيست قسمت بر جبرييل فرود آوردند و جبرييل هم به مدت بيست سال بر پيامبر نازل كرد. (4)

علامه طباطبايي بعد از اشاره به نظريه هاي فوق، آن ها را محكم و پذيرفتني ندانسته و مي گويد: با تدبر در آيات فهميده مي شود كه قرآن وراي اين الفاظ و در لوح محفوظ داراي حقيقتي است يگانه و متعالي كه از درك و فهم افراد عادي بالاتر است. اين حقيقت، در شب قدر بر قلب پيامبر نازل شده و بعد هم اين حقيقت به اراده خدا نازل شده، صورت لفظ و سوره و آيه به خود گرفته، براي ما قابل فهم گرديده و در مدت 24 سال به پيامبر نازل شده است:

بنا بر نظر اول و چهارم، نزول دفعي به قلب پيامبر نداريم تا بگوييم قبل از نزول تدريجي بوده يا بعد؛ بلكه نزول دفعي قبل از نزول تدريجي و به آسمان دنيا يا به فرشتگان بوده است.

بنا بر نطر دوم، نزول دفعي آيات نازل شده در هر سال بر قلب رسول خدا، قبل از نزول تدريجي آن ها در طول سال بوده است.

بنا بر نظر سوم هم اصلاً نزول دفعي تمام قرآن نداريم.

اما بنا بر نظر علامه، نزول دفعي گر چه تاريخش معلوم نيست؛ ولي آن نزول حقيقت بسيط و واحد قرآن بوده كه در شب قدر و ظاهراً قبل از شروع رسالت و مأموريت به ابلاغ، صورت گرفته است.

با نزول حقيقت قرآن به قلب پيامبر، ايشان هنوز مأمور به رسالت و ابلاغ نبوده و حقيقتي هم كه بر قلب او نازل شده، در قالب لفظ و سوره و كلمه و عربي نبوده تا ابلاغ پذير باشد.

بله، با نزول آيات سوره علق بر قلب ايشان در سحرگاه بيست و هفتم رجب سال چهل بعد از واقعه فيل، ايشان به رسالت و ابلاغ مأمور شدند.

علامه طباطبايي از آيه  114 سوره طه هم استفاده كرده‌ كه قرآن قبل از نزول تدريجي، به صورت دفعي بر پيامبر (ص) نازل شده و پيامبر با آن نزول به محتواي مفصل آن علم اجمالي يافته است.

اين كه خداوند پيامبر را از خواندن آيات قبل از اتمام وحي آن آيه، نهي نموده است، دلالت دارد كه پيامبر قبل از نزول تدريجي، به آيات علم اجمالي داشته است:

«وَ لَا تَعْجَلْ بِالْقُرْءَانِ مِن قَبْلِ أَن يُقْضيَ إِلَيْكَ وَحْيُهُ‏».

اگر رسول خدا (ص) قبل از تمام شدن آيه و سوره اي كه جبرئيل آورده، علم اجمالي به آن ‏نداشت، صحيح نبود كه خدا بفرمايد:

قبل از تمام شدن وحي، در خواندن عجله مكن.

پس معلوم مي‏شود قبل از تمام شدن وحي، آن جناب اجمالاً آيه را مي‏دانسته و  دانستن، مستند به نزول دفعي قرآن مي‌باشد و خداوند ضمن نهي او از عجله در خواندن، ارشاد به طلب علم تفصيلي مي كند.

پي نوشت ها:

1. سيد محمد باقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1377 ش، ص 43؛ به نقل از طبرسي، مجمع البيان، ج 10، ص 518.

2. همان، ص 44.

3. همان.

4. همان، ص 45.

4. براي مشاهده نظر علامه طباطبايي به: الميزان، ترجمه موسوي همداني، قم، انتشارات اسلامي، 1374 ش، ج 2، ص 18-30؛ ج 3، ص 68-85؛ ج 10، ص 202 - 206؛ ج 18، ص 123-126 و 197-200.

قرآن كريم به شهادت آياتش يك نزول دفعي داشته كه در شب قدر واقع شده و يك نزول تدريجي كه در طول دوران 23 ساله بعثت صورت گرفته است.

در اين كه نزول قرآن در شب قدر چگونه بوده و چطور اين نزول دفعي و يكباره با نزول تدريجي قابل جمع است، از قديم بين مفسران بحث بوده و هر كدام در جمع اين دو تلاش كرده و راه حل هايي ارائه كرده اند.

علامه طباطبايي درچند جا از تفسير الميزان به اين موضوع پرداخته و ضمن نقل نظر مفسران گذشته، به نقد آنها پرداخته و آنها را نپذيرفته و نظريه جديدي ارائه كرده است. ايشان با استناد به آياتي از قرآن، قرآن را داراي حقيقت واحده اي شمرده كه آن حقيقت واحده، بسيط و مجرد بوده، در قالب لفظ و آيه و سوره و جزء نيست و آن حقيقت متعالي بوده، در لوح محفوظ و برتر از درك و فهم و لمس انسان هاي عادي است و آن حقيقت واحده كه وقتي تفصيل داده شود و تنزل يابد و در قالب لفظ و سوره و آيه در آيد، همين قرآن موجود نزد ما مي شود، در شب قدر بر قلب پيامبر القا شده است. صورت تنزل يافته قرآن و جامه لفظ پوشيده و تفصيل يافته قرآن به آيه و سوره نيز در مدت 23 سال بعثت توسط جبرئيل به قلب پيامبر القا گرديده است. (1)

با پذيرش اين نظريه روشن است كه گرچه حقيقت قرآن بر پيامبر (ص) به صورت دفعي نازل شده اما پيامبر (ص) به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ از آنها آگاه نشده و لذا در نزول تدريجي است كه اين حقيقت به صورت تفصيلي و در قالب الفاظ ظهور و بروز دارد.

پي نوشت ها:

1. علامه طباطبائي، الميزان في تفسير القرآن، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1417ق ، ج‏2، ص: 16

« آغاز وحي رسالي (بعثت) در 27 ماه رجب، 13 سال پيش از هجرت (609 ميلادي) بود، ولي نزول قرآن به عنوان كتاب آسماني، سه سال تأخير داشت. اين سه سال را به نام «فترت» مي‏خوانند. پيامبر (ص) در اين مدت دعوت خود را سرّي انجام مي‏داد تا آيه «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ»(1) نازل شد و دستور اعلان دعوت را دريافت كرد. ابو عبداللّه زنجاني گويد: «پس از نزول آيه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ...»(2) تا مدت سه سال قرآن نازل نشد و اين مدت را فترت وحي مي‏نامند؛ سپس قرآن به صورت تدريجي نازل گرديد كه مورد اعتراض مشركين قرار گرفت.» (3)

پي نوشت ها:

1. حجر(15) آيه 94.

2. علق(96) آيه 1.

3. معرفت، علوم قرآني، قم، موسسه فرهنگي التمهيد، 1386ش، ص 62.

نزول قرآن از سيزده سال قبل از هجرت شروع شد و در مكه مسلمانان كم تعداد و تحت فشار بودند و آيات و سوره هاي نازل شده معمولا كوتاه بودند و به راحتي حفظ مي شدند و در آن مدت مسلمانان آيات و سوره ها را حفظ مي كردند و گر چه افرادي به امر رسول خدا آيات را مي نوشتند، ولي پنهاني بود و آيات نازل شده آن قدر فراوان نبود كه از حافظه ها برود.

با هجرت به مدينه مسلمانان سامان و نظام گرفتند و پيامبر افرادي را به عنوان "كتّاب وحي" و نويسندگان قرآن تعيين كرد كه وظيفه داشتند آيات نازل شده را بنويسند.

محققان مسلمان و خاورشناسان اسامي نويسندگان وحي را جمع آوري كرده اند كه تعداد آنها در طول دوران بعثت به چهل و سه تا چهل و پنج نفر مي رسد. (1)

در بين كاتبان هم افراد فرق داشتند. بعضي مدت كوتاهي از عمر پيامبر را به مسلماني درك كردند و كمي از آيات را نوشتند و بعضي از جمله علي بن ابي طالب از ابتداي رسالت تا آخر عمر پيامبر هميشه در خدمت ايشان بود و به كيفيت نزول تمام آيات آگاهي داشت و همه آنها را مي نوشت و در مرحله بعد زيد بن ثابت و ابي بن كعب بيشترين نقش را داشتند. (2)

هيچ سندي عايشه را از زمره آنان نشمرده است.

نكته ديگر اين كه راجع به عايشه گفته اند او نوشتن نمي دانسته و فقط خواندن مي دانسته است بنا بر اين نمي تواند از نويسندگان قرآن باشد.

 پي نوشت ها:

1. سيد محمد باقر حجتي، پژوهشي در تاريخ قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1327ش، ص202-203 به نقل از تاريخ القرآن زنجاني، ص 42؛ تاريخ القرآن عبد الصبور، ص 53-54؛ تاريخ قرآن راميار، ص 66.

2. همان، ص 204. 

شبهات مذكور از اينجا نشأت گرفته كه وجود نسخ در قرآن با علم الهي و وجود قرآن در لوح محفوظ متضاد پنداشته شده و منشأ پيدايش اين پندار نادرست عدم درك صحيح از معناي نسخ است. يعني اينگونه فرض شده كه شخص نسخ كننده، چون به مضرات و آثار سوء عبارت نسخ شده خود آگاه نبوده و علم نداشته، سپس آگاه شده و آن را با عبارت ديگري نسخ كرده است. با روشن شدن معناي نسخ و حقيقت نسخ اين شبهه زائل مي گردد.

در خصوص معناي نسخ بايد بگوييم كه نسخ در لغت، به معناي رونويسي از نوشته (نسخه‏برداري) و زايل كردن (از بين بردن چيزي كه پيش‏تر بدان عمل مي‏شد) يا ابطال چيزي و قرار گرفتن يا قرار دادن چيزي ديگر به جاي آن  است. (1) اما بايد توجه داشت كه يك واژه اينگونه نيست كه صرفا در همان معناي لغوي كاربرد داشته باشد. بلكه بسياري از واژه ها در اصطلاحات علوم مختلف معاني و كاربردهاي مختلفي پيدا مي كنند. واژه نسخ نير هم از اين حالت مستثني نيست و لذا واژه نسخ در اصطلاح علوم قرآني صرفا به معناي باطل كردن و زائل كردن نيست. بلكه به معناي«از ميان برداشتن حكم ثابت شرعي با سرآمدن زمان آن است‏.» (2) يعني آيه اي كه نسخ شده در حقيقت و در علم خداوند متعال به صورت موقت وضع شده بود و ما از موقت بودن آن آگاه نبوديم و با آمدن آيه ناسخ به موقت بودن آن پي مي بريم.

به عبارت ديگر  احكامي كه خداوند قرار داده، دوگونه است: بعضي دائمي و برخي‏ ديگر موقتي است. گاهي موقتي بودن برخي احكام، آشكار است و گاهي بنا به مصالحي در ظاهر به شكل احكام دائمي بيان مي‏شود. بنابراين عدم ذكر موقتي بودن حكم، به معناي جهل و ناآگاهي نيست، بلكه خداوند با آنكه به موقتي بودن برخي احكام داناست، مصلحت در مخفي نگه‏ داشتن آن است.(مانند پزشكي كه از اول مي داند اين دارو براي مدت موقتي است و بعد از گذشت زمان بايد عوض شود اما مريض از اين قضيه بي خبر است.)

اساسا در تشريع احكام الهي و بيان مسايل مربوط به شريعت، تنظيم و جريان كلي امور همواره با اين حكمت همراه است كه زمينه آزمايش افراد فراهم شود و انسان ها با استفاده از اراده و اختيار خود در جهت اطاعت از اوامر و نواهي الهي ـ كه در نهايت به تكامل آنها منجر مي شود ـ گام بردارند. مثلا خداوند مي توانست از ابتدا به پيامبر اكرم (ص) بگويد كه به طرف كعبه نماز بخواند، اما ابتدا بيت المقدس را قبله قرار مي دهد و آن گاه پس از مدتي آن را تغيير مي دهد. در تبيين فلسفه اين كار، خداي متعال در قرآن كريم مي فرمايد:

«وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي‏ كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلي‏ عَقِبَيْهِ» (3)

«و ما، آن قبله‏اي را كه قبلا بر آن بودي، تنها براي اين قرار داديم كه افرادي كه از پيامبر پيروي مي‏كنند، از آنها كه به جاهليت بازمي‏گردند، مشخص شوند»

يعني اين آزمايشي الهي بود تا از طريق آن، مؤمنان واقعي وكساني كه تابع محض اوامر خدا و پيامبر (ص) هستند، شناخته شوند و مشخص شود كه چه كساني تسليم امر ونهي خداوند هستند و چه كساني قلباً ايمان نياورده و به دنبال بهانه گيري اند. 

از اين رو در بيان مسايل مربوط به شريعت اگر تمام مطالب شفاف وبدون ابهام مطرح شود، در بسياري از موارد حكمت امتحان تحقق پيدا نمي كند.

پي نوشت ها:

1. فراهيدي، خليل بن احمد‌، كتاب العين، قم، نشر هجرت، 1410ق، ج‏4، ص 201.

2. آيت الله مصباح يزدي، قرآن‏شناسي، قم، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني‏، 1380 ش، ج‏2، ص 228.

3. بقره(2) آيه 143.

معناي لغوي و حقيقي نسخ  يعني با روشن شدن بطلان راي و نظر قبلي ، حكم و نظر دهنده ، آن  را باطل و راي و حكم جديد جايگزين  كند. اين معناي حقيقي نسخ است و نسخ به اين معنا در قرآن وجود ندارد؛ زيرا لازمه آن، ضعف و جهل قانون گذار (خداوند) است كه با علم بي پايان خداوند منافات داشته و از ساحت مقدّس پروردگار به دور است.

اما نسخ در چند معناي ديگر به كار رفته كه آنان مستلزم عيب و نقص بر خدا نيستند از جمله:

1. حكم از  آغاز محدود به زمان خاصي بوده كه خداوند به آن آگاه است؛ اما  مردمان نسبت به آن جاهل بوده و  گمان داشته‏اند كه حكم دائمي است.  نسخ در اين جا در حقيقت اعلام اين است كه گمان شما خطا بوده و خدا از اول حكم موقت داده بود. ولي شما آن را دائمي مي دانستيد.

2. اصولا  احكام خداوند  براي پياده و اجرا شدن  توسط بندگان است تا در سايه انجام آن، به كمال برسند و كسب نور و هدايت و تقوا كنند و شايسته ورود به بهشت گردند. اما گاهي احكام ،  امتحاني است؛ يعني هدف، آزمايش و امتحان افراد و يا اتمام حجت است و بعد از برآورده شدن هدف، دليلي براي تداوم حكم نيست و نسخ مي گردد. چنين نسخي بر خلاف حكمت نبوده و عدم آگاهي معنا نمي‏دهد، مثلا  آيه نجوا در سوره مجادله (آيه 12) كه مضمون  آن ، وجوب پرداخت صدقه براي نجواي با پيامبر و هدف از آن آزمايش مردم بود تا  به سبب اين آيه فضيلت اميرالمؤمنين ثابت گردد.

در اين جا وقتي آيه اول نازل شد ، مردم گمانشان  اين بود كه حكمي دائمي است در حالي كه خدا از اول اين حكم را وضع كرده بود تا عملا نشان دهد از بين مسلمانان فقط علي است كه قدر مصاحبت با پيامبر را مي داند . وقتي اين مطلب روشن شد ، ديگر وجهي براي تداوم آن نبود و با آيه بعد نسخ گرديد . بنا بر اين در اين جا هم نسخ به معناي لغوي آن نيست.

3. نيازهاي انسان گاه با تغيير زمان و وضع محيط دگرگون مي‌شود. گاه  نيازها ثابت و پايدار است. اين مسئله با توجه به قانون تكامل انسان و جوامع روشن‏تر مي‌گردد كه در روند تكامل و پيشرفت انسان‏ها ، در مرحله اي برنامه‏اي مفيد و سازنده است و در مرحله بعد همان برنامه  زيانبار و غير لازم.

در مورد احكام خداوند هم  همين طور است. برخي احكام در زمان و مكان خاصي كارآيي  و مصلحت داشته و بعد از آن به خاطر تغيير اوضاع بي اثر مي‌شود. البته نبايد فراموش كرد كه معارف دين فرا زماني و فرا مكاني است  و بسياري از احكام هم دائمي و فرا زماني است. تغيير هماره در مسائل كوچك‏تر و دست دوم است.

بنا بر اين نسخ به معناي حقيقي و لغوي  در قرآن اصلا وجود ندارد ولي به معنا هايي كه  ذكر شد و از جمله به معناي تخصيص  و تقييد  هم در قرآن وجود دارد و منعي در آن نيست و ايراد ندارد بلكه لازم است.

اما اين كه چرا آيات منسوخ كه زمان عمل بدان ها تمام شده و گذشته ، در قرآن وجود دارد؟ جهات مختلف دارد از جمله سير قانون گذاري را نشان مي دهد و از اين جهت درس آموز است كه بايد در سير قانونگذاري تدريج و رعايت مصالح و اقتضائات را داشت.  يا مثلا با آيه نجوا براي نجواي با پيامبر دادن صدقه لازم شد و بعد اين حكم نسخ گرديد ولي آيه آن در قرآن هست تا براي هميشه مدال فضيلت علي بن ابي طالب باشد و جهات ديگري كه با تامل بيشتر مي توان بدانها رسيد.

پس وجود آيات منسوخ در قرآن هنوز هم پيام هاي فراوان دارد كه با توجه بدان ، وجود آن ها لازم و ضروري است.

توضيح بيشتر:

واژه «نسخ» در لغت به معناي نوشتن چيزي از روي نوشته ديگر، تغيير دادن  ، باطل كردن و از بين بردن آمده است.

اما نسخ در اصطلاحِ مسلمانان به معناي اين است كه خداوند حكمي از" احكام ثابت دين" را به دليل تمام شدن زمانِ آن حُكم، به وسيله يك حُكم شرعي ديگر بردارد. دراين صورت، به حُكمِ برداشته شده «منسوخ» و به حكم جديد «ناسخ» و به اين كار «نَسخ» مي‌گويند.

در بارة امكان و جواز و وقوع نسخِ در احكام دين، هيچ يك از مسلمانان اختلافي ندارند؛ امّا برخي از يهوديان و مسيحيان، نسخِ در دين را غير ممكن مي‌دانند.

استدلال آن ها اين است :

نَسخِ حُكمي كه در سابق بوده ، با حِكمت و علم خداوند  منافات دارد ،چون اگر حكم قبلي داري مصلحت است، حكمت خداوند مانع از اين مي‌شود كه آن حكم نسخ شود . اگر حكم قبلي، داري مصلحت نيست، لازمه‌اش اين است كه  خداوند قبلاً جاهل بوده كه اين حكم زماني مصلحت نخواهد داشت  و الان علم پيدا كرده و چون خداوند حكيم و عالم است، پس نسخ امكان ندارد.

در پاسخ به اين استدلال مي‌گوييم:

 اوامر و نواهي الهي، تابع مصالح و مفاسدي است كه در افعال وجود دارد و خداوند كه عالم به همه چيز است ، به افعالي كه داراي مصلحت هستند، امر مي‌كند و از افعالي كه داراي مفسده هستند، نهي مي‌كند .

افعال از لحاظ مصلحت و مفسده داشتن، يكسان نيستند .اختلافي كه در افعال از حيث مصلحت و مفسده وجود دارد ، ناشي از ذات افعال يا عوارض زماني و مكاني و ...است  كه بر افعال عارض مي‌شود .

اين گونه نيست كه همة افعال هميشه داراي مصلحت باشند يا هميشه داراي مفسده باشند بلكه برخي از افعال، مصلحت و مفسده آنها به دنبال عوارضي كه بر آنها بار مي شود ،تغيير پيدا مي‌كند . ممكن است كه برخي از افعال در يك زمان داراي مصلحت باشند و در زمان ديگر به دليل شرايط عارض شده، مصلحت خود را از دست داده باشند يا در تزاحم با مصلحت بالاتري باشند.

 موارد نسخ شده هم از همين موارد است؛ يعني حكم منسوخ، حكمي بوده كه در گذشته داري مصلحت بوده ، خدا به آن امر كرده بود ولي مصلحت آن هميشگي نبوده و در حال حاضر آن مصلحت وجود ندارد يا در تزاحم با مصلحت بالاتري است و خداوند  حكم جديدي را طبق مصلحت فعلي، صادر مي‌نمايد و اين كار نه تنها منافاتي با حكمت و علم خداوند ندارد، بلكه نشان از حكمت و علم بي منتهاي خداوند

 دارد.

البته  حكم نسخ شده ، در ظاهر حكمي دائمي است. ولي آمدن آيه ناسخ نشان مي دهد در علم خداوند از ابتدا اين حكم مدت دار بوده و خداوند اين حكم را براي تا اين زمان وضع كرده بود . نسخ، اعلام موقتي بودن حكم قبلي است ،نه اينكه خداوند  اول به اين تغيير وضعيت آگاه نبوده و حالا عالم شده و حكم جديد صادر كرده است.

به عبارت ديگر  نسخ دو معنا دارد:

أ) نسخ حقيقي كه نظر و رأي جديد حاصل شود و رأي قبلي را باطل كند.

 لازمه اين معنا، ضعف و جهل قانون گذار  است كه  اين معنا با علم بي پايان خداوند منافات داشته و از ساحت مقدّس پروردگار به دور است.

ب) نسخ مجازي:

حكم از همان آغاز و در واقع  محدود به زمان خاصي بوده كه خداوند به آن آگاه است؛ هر چند مردمان نسبت به آن جاهل بوده و اين گمان را داشته‏اند كه حكم دائمي است. نسخ به اين معنا هيچ اشكالي نداشته و با علم خدا و مصلحت الهي منافاتي ندارد؛ زيرا مدت حكم از اوّل موقتي و محدود بوده و سپري شدن دوران آن، به عنوان نسخ بعداً اعلان مي‌شود. نسخ احكام اديان قبلي به وسيله پيامبر جديد از اين سنخ است.

اما علت نسخ شدن احكام متعدد است از جمله : 

1. در بعضي موارد احكام امتحاني است؛ يعني هدف از امر ايجاد و واقع گردانيدن آن نيست ،بلكه ظاهر شدن آمادگي بنده براي ايجاد ، آزمايش و امتحان  يا اتمام حجت است و بعد از آشكار شدن آمادگي بنده و تمام شدن حجت ، نسخ مي‌گردد. چنين نسخي  بر خلاف حكمت نبوده وناشي از عدم آگاهي نمي باشد؛ مثلا آيه نجوا در سوره مجادله (آيه 12)نازل مي شود تا معلوم گرداند چه كساني واقعا در صدد نجوا و استفاده از پيامبر هستند و حاضرند براي  استفاده بردن، هر هزينه اي را بپردازند و  چه كساني در صدد خود نمايي بوده و حاضر نيستند براي نجوا با پيامبر هيچ هزينه اي بدهند . وقتي اين حقيقت روشن مي گردد و باطن ها آشكار مي شود و...، ديگر مصلحت از نزول اين آيه محقق شده و با آيه بعد نسخ مي گردد.

2. مصالح زماني و مكاني، در شرايط و زماني حكمي به جهت كيفر يا به جهات ديگر واجب شده ولي بعد در همان شريعت يا شريعت بعد نسخ مي شود مثلا بعضي چيز ها بر يهود به كيفر عصيان آنها حرام شد و بعد حضرت مسيح آن را حلال اعلام كرد .

و  رعايت مصالح ديگري كه در سير قانونگذاري لازم است و ناسخ و منسوخ را پيش مي آوردو اين با جاويد بودن قرآن منافات ندارد.

البته حكمي كه در قرآن يا توسط رسول به عنوان دين و شريعت بيان شده و در قرآن يا سنت متواتر و قطعي نسخ نشده باشد، ديگر نسخ شدني بوسيله ديگران نيست و حكمي ابدي است.. (1)

 پي نوشت ها:

1. براي اطلاع بيشتر ر.ك: آية اللَّه خوئي، بيان، ترجمه محمد صادق نجفي، هاشم زاده هريسي، پنجم، خوي ، دانشگاه آزاد ، 1375 ش ،ج 2، ص 475. (بحث نسخ).