رسول رضوی

دوران پس از ظهور حضرت مهدى (عج) بدون شک، والاترین و شکوفاترین و ارج مندترین، فصل تاریخ انسانیت است. آن دوران، دورانى است که وعده هاى خداوند درباره ى خلافت مؤمنان و امامت مستضعفان و وارثت صالحان، عملى مى گردد و جهان با قدرت الهى آخرین پرچمدار عدالت و توحید، صحنه ى شکوه مندترین جلوه هاى عبادت پروردگار مى شود. در احادیث مختلف، گوشه هایى از عظمت آن دوران به تصویر کشیده شده است. ما، با استفاده از این احادیث، برخى از کارهایى را که امام زمان (عج) براى ایجاد جامعه اى متکامل و ایده ال، انجام مى دهند، اشاره مى کنیم:

1 - حاکمیت اسلام در سراسر هستى

بعد از ظهور امام زمان(علیه السلام) عدّه اى علیه آن حضرت وارد جنگ مى شوند و سعى خواهند کرد تا از تشکیل حکومت عدل الهى بر روى زمین ـ که وعده ى آن، از سوى انبیا و امامان(علیهم السلام) داده شده است ـ جلوگیرى کنند. امام(علیه السلام) ابتدا، آنان را به راه حق دعوت خواهد کرد و اگر قبول نکردند، با آنان وارد کارزار مى شود و هرگونه فساد و کژى را نابود خواهد کرد.

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه ى (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ);(1) مى فرماید: تأویل این آیه، هنوز نیامده است... پس زمانى که تأویل آن فرا رسد، مشرکان کشته مى شوند، مگر موحّد شوند و شرکى باقى نماند.(2) و در حدیث دیگرى مى فرماید: با مشرکان جنگ مى کنند تا این که موحّد شوند و شریکى براى خدا قرار ندهند. چنان (امنیتى حاصل) مى شود که پیر زن کهنسال، از مشرق به مغرب مى رود، بدون آن که کسى جلوى او را بگیرد.(3)

امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: إذا قام القائم لایبقى أرض إلّا نودى فیها شهاده أنْ لا إله إلّا الله و أنّ محمّداً رسول الله;(4) زمانى که قائم(علیه السلام) قیام کند، هیچ سرزمینى نمى ماند، مگر این که نداى شهادتین (لا إله إلّا الله و محمّد رسول الله) در آن طنین اندازد.

2 - احیاى قرآن و معارف قرآنى

امیرالمؤمنین(علیه السلام) با اشاره به قیام حضرت مهدى (عج) مى فرماید: کأنّی أنظر الى شیعتنا بمسجد الکوفه و قد ضربوا الفساطیط یعلّمون الناس القرآن کما اُنزل;(5) گویا شیعیان ما اهل بیت(علیه السلام) را مى بینم که در مسجد کوفه گرد آمده اند و خیمه هایى برافراشته اند و در آن ها قرآن را آن چنان که نازل شده است، به مردم یاد مى دهند. بنابراین، محور حرکت نهضت جهانى امام مهدى، قرآن است و آن حضرت با تعلیم قرآن، آن را سرمشق زندگى انسان ها قرار خواهند داد. حضرت على(علیه السلام) در بیان احوال زمان ظهور امام مهدى (عج) مى فرماید: (امام مهدى) هواى نفس را به هدایت و رستگارى برمى گرداند، زمانى که مردم هدایت را به هواى نفس تبدیل کرده باشند، و رأى را به قرآن برمى گرداند، زمانى که مردم قرآن را به رأى و اندیشه مبدل کرده باشند.(6)

3 - گسترش عدالت و رفع ستم

مهم ترین شاخص قیام امام مهدى (عج) که تقریباً در اکثر روایات مربوط به آن حضرت ذکر شده است، ریشه کن ساختن ظلم و ستم و فراگیر کردن عدل و قسط در سراسر گیتى است، به گونه اى که مى توان ادعا کرد که جمله ى «یملأ الأرضَ قسطاً وعدلا کما ملئت ظلماً و جوراً» که در اکثر احادیث ذکر شده، هم تواتر لفظى دارد و هم تواتر معنوى. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) مى فرماید: قیامت بر پا نمى شود، مگر این که مردى از اهل بیت من که اسمش شبیه اسم من است، حاکم شود و زمین را پر از عدل و قسط کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده بود.(7)

4 - گرایش دوباره به اسلام حقیقى

بعد از وفات پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلّم) و واقعه ى سقیفه بنى ساعده، خلفا سعى کردند با منع نقل و تدوین احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) از روشن شدن جایگاه اهل بیت(علیه السلام) ـ که به عنوان مفسران دین اسلام و ثقل اصغر نقش هدایت جامعه را داشتند ـ جلوگیرى کنند و همین امر موجب شد تا انحرافات و گمراهى هایى که دامن گیر سایر ادیان شده بود، در میان مسلمانان نیز شیوع یابد و برخى عناصر یهودى و مسیحى، با کمک دستگاه خلافت، اسلام را مطابق سلیقه ى خود و مناسب با منافع حاکمان توجیه و تفسیر کنند و موجب جدایى هر چه بیش تر مردم از اهل بیت(علیهم السلام) شوند. افرادى مانند تمیم دارى، وهب بن منبه، کعب الاحبار، ابوهریره، عروة بین زبیر، عبدالله بن عمر، ... با تفسیرهایى که بیش تر با هواهاى نفسانى و خواسته هاى حاکمان مطابقت داشت از همان آغاز، موجب بروز برخى انحرافات و بعدها ایجاد فرقه هاى کلامى در زمان هاى بعد و... شدند و مردم را از چشمه ى علم اهل بیت(علیه السلام) محروم ساختند. به همین دلیل، آن گاه که امام زمان(علیه السلام) قیام مى کند، به پیراستن دین اسلام از انحرافات و پیرایه هایى خواهد پرداخت که از سوى منحرفان بر دین اسلام تحمیل شده است و مردم را به اسلامى که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم) آن را ابلاغ کرده بود، دعوت خواهد کرد. امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: زمانى که حضرت قائم(علیه السلام) قیام مى کند، مردم را مجدداً به اسلام فرا مى خواند و به امرى هدایت مى کند که فراموش شد و جمهور از آن منحرف شده اند...(8)
5 - فراوان شدن نعمت هاى دنیوى
یکى از مطالب مهم که در احادیث مربوط به امام زمان (عج) بر آن تأکید شده است، وفور نعمت هاى مادّى در زمان حکومت امام مهدى(علیه السلام) است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلّم)مى فرماید: ... یظهر الله له کنوز الأرض و معادنها; خداوند، گنج هاى زمین و معادن آن را براى امام مهدى (عج) ظاهر خواهد کرد.(9) از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود: ...هنگامى که قائم ما قیام کند، آسمان، باران خود را فرو خواهد ریخت و زمین، گیاهان خود را خواهد رویانید... به گونه اى که زن، میان عراق و شام راه خواهد رفت و همه جا بر روى گیاه پا خواهد گذاشت... .(10)
6 - عمران و آبادى
امام زمان(علیه السلام) علاوه بر هدایت دینى، اجتماعى، سیاسى، به امور دنیوى نیز رسیدگى مى کند و به عمران و آبادى شهرها و روستاها خواهد پرداخت. امام باقر(علیه السلام) مى فرماید: فلا یبقى فی الأرض خراب الّا عُمَّر;(11) بر روى زمین، هیچ خرابى نخواهد بود، مگر این که آباد خواهد شد. مفضّل از امام صادق(علیه السلام) نقل مى کند که آن حضرت فرمود: هنگامى که قائم آل محمد(علیهم السلام) قیام کند، در پشت کوفه، مسجدى بنا خواهد کرد که هزار در دارد و خانه هاى کوفه به نهر کربلا متصل خواهد شد.(12) در حدیث دیگرى نقل شده که امام مهدى(علیه السلام)راه ها را وسیع مى کند، آب هاى ناودان ها و فاضلاب ها را که به راه هاى عمومى مى ریزد، قطع مى کند و چیزهایى را موجب راه بندان مى شوند، رفع مى کند. خلاصه، امور شهرى را سامان خواهد داد.(13)
7 - تکامل علمى و عقلى مردم
امام مهدى (عج) با نهضت خود، درهاى رحمت را باز مى کند و موجب تکامل علوم و صنایع خواهد شد و علوم، چنان رشد و گسترش خواهد یافت که همه شگفت زده خواهند شد. امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: علم، بیست و هفت حرف است. تمام آن چه انبیا آورده اند، دو حرف است و مردم، تا امروز، بیش از آن دو حرف نمى شناسند. هنگامى که قائم ما(علیه السلام)قیام کند، بیست و پنج حرف را مى آورد و بین مردم توسعه خواهد داد و به دو حرف قبلى اضافه خواهد کرد تا بیست و هفت حرف کامل شود.(14)
این حدیث، نشانه ى سرعت و شتاب زدگى و گسترش و توسعه ى علوم در میان مردم است که به دست امام مهدى (عج) صورت خواهد گرفت، به گونه اى که در مدّت حکومت آن حضرت، مردم، بیش از دَه برابر آن چه را از زمان خلقت تا زمان قیام آن حضرت از علم به دست آورده بودند، به دست خواهند آورد.

در روایت دیگرى امام باقر(علیه السلام) مى فرماید: هنگامى که قائم ما قیام کند، دست خود را بر روى سر بندگان خواهد گذاشت و بدین وسیله، عقل هاى آنان جمع مى شود و اخلاقشان کامل مى شود.(15) از مجموع احادیث، استنباط مى شود که براى انسان، در دوره ى حکومت امام مهدى (عج) تمام ایده آل ها و آرزوهاى حقّى که دارد و ممکن است که بر آن ها دست بیازد، تحقّق خواهد یافت و از نظر علمى، اخلاقى، اقتصادى، امنیتى، ... به کمال مطلوب خود، خواهد رسید.

پی نوشتها :

1 . انفال: 39.
2 . بحارالأنوار، ج 52، ص 378.
3 . همان، ج 52، ص 343.
4 . همان، ج 52، ص 340.
5 . همان، ج 52، ص 366.
6 . نهج البلاغه، ترجمه و شرح علینقى فیض الاسلام، خ 138، ج 3، ص 424، مرکز نشر آثار فیض الاسلام.
7 . بحارالأنوار، ج 51، ص 81.
8 . بحارالأنوار، ج 51، ص 30.
9 . بحارالأنوار، ج 52، ص 323.
10 . بحارالأنوار، ج 52، ص 322.
11 . همان، ج 52، ص 191.
12 . همان، ج 52، ص 337.
13 . همان، ج 52، ص 339.
14 . بحارالأنوار، ج 52، ص 336.
15 . همان.

منبع : اندیشه قم

همزمان با سال پیامبر اعظم (ص) ،چهارمین مجموعه پرسش و پاسخ واحد پاسخ به سوالات دینی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ، با عنوان « همسران پیامبر (ص) » تدوین و به عموم پرسشگران و علاقمندان تقدیم گردید .این مجموعه که به همت حجة الاسلام و المسلمین عاشوری لنگرودی ، از محققان این مرکز ، با نگاه به مهم ترین پرسش ها و شبهات موجود در این باره تدوین یافته ، در سه بخش زیر می باشد :
بخش اول : پیامبر و همسران
شامل مباحثی مانند :تعداد همسران پیامبر ، فلسفه چند همسری ، رعایت عدالت ، بافضیلت ترین همسر و مهریه همسران پیامبر است .
بخش دوم : زندگی نامه همسران
شامل موضوعاتی از قبیل زندگی نامه ام المؤمنین ،حضرت خدیجه (س) ، زندگی نامه عایشه و دیگر همسران پیامبر .
بخش سوم :قرآن و همسران پیامبر
در این بخش آیات و احکام ویژه همسران پیامبر مورد بررسی قرار می گیرد .

این کتاب در 384 صفحه ، در قطع رقعی ، توسط انتشارات « هستی نما » به چاپ رسیده است .
گفتنی است در پی استقبال گسترده از مجموعه های پرسش و پاسخ این مرکز ، مجموعه های دیگری نیز در نوبت آماده سازی است که به زودی تقدیم علاقمندان خواهد شد .

رسول جعفریان

امسال از طرف مقام معظم رهبری به عنوان سال «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» نامیده شد. کسانی بر این عقیده اند که اگر عنوان آن سال «اتحاد اسلامی و انسجام ملی» بود مناسبت تر می‌نمود. اما آن چه مهم است تحقق آن در عینیت جامعه و تلاش همگان برای رسیدن به آن است.

بدون تردید با وجود همه دشمنی‌هایی که با این اصل به خصوص در بخش وحدت اسلامی آن می‌شود، ایده وحدت اسلامی که منادی آن در دهه‌های اخیر امام خمینی بود، یک ایده استوار، معقول، شدنی و حیاتی برای حفظ هویت اسلامی شرق است. در این زمینه، باید یکسره کوشید و از ابراز نظرهای افراطی هراسی به خود راه نداد و در هر دو بخش چه این سوی و چه آن سوی، با افراطی‌ها مبارزه کرد، کسانی که برای ریختن خون مسلمانان از شیعه و سنی ارزشی قائل نیستند و خود جای گرم و نرمی دارند و بدون واهمه از انفجار و انتحار، با دلمشغولی‌های آرام خویش زندگی می‌کنند.

در اینجا تنها بر اساس تجربه مطالعاتی در زمینه تاریخ و سیاست، اصولی را که رعایت آنها می‌تواند به امر وحدت اسلامی کمک کند ارائه می‌کنیم. هرچند ممکن است، سخن تازه‌ای در این زمینه نبوده و شاید صرفا تدوین آن تا اندازه‌ای تازه باشد.

1ـ در درجه نخست دولت‌های اسلامی، الزاما می‌بایست وحدت را به عنوان یک اصل مسلم باور کرده و آن را مبنای سیاست‌های عمومی خویش قرار دهند تا بتوان پیشرفتی در این زمینه داشت. یکی از مهم‌ترین نتایج این امر طراحی سیاستی است که بتواند امت اسلامی را به وحدت برساند. مهم ترین این سیاست‌ها، حرکت در جهت از بین بردن تعصب و طائفی گری است که هم برای ایجاد وحدت سیاسی در کشورها اهمیت دارد و هم برای ایجاد همگرایی در کلیت جهان اسلامی. بلافاصله باید تذکر داد که بیش از حد دولتی کردن سیاست وحدت طلبی، واکنش‌هایی را میان مردم و برخی رهبران سنتی برای مخالفت پدید می‌آورد، اما باید برای آن‌ها چاره‌ای اندیشید، زیرا ما برای آینده هیچ راهی جز این اتحاد نخواهیم داشت. آنچه تاکنون شاهد آن بوده ایم، به خصوص از ناحیه برخی از کشورهای عرب منطقه، ابراز نظرهای صوری برای وحدت، اما در عمل میدان دادن به اختلاف افکنان بوده است. بدون تردید چیزی که می‌تواند زمینه این امر را فراهم کند، تصویب قوانینی در سازمان‌های اسلامی برای جلوگیری عملی از این اقدامات و امکان بازرسی و بازخواست از دولت‌های متخلف است. تمرکز دولت‌ها بر وحدت همچنین می‌تواند خنثی‌کننده تلاش‌های بیگانگان برای ایجاد اختلاف و استفاده از مسائل طائفی و مذهبی برای رسیدن به مقاصدشان باشد.

2ـ یک گام مهم، ارائه پژوهش‌های عملی برای تبیین حقایق تاریخی از دیدگاه علمی بدون تعصبات مذهبی است. از آن جایی که بسیاری از تعصبات در اطراف مسائلی دور می‌زند که پایه علمی ندارد، این تحقیقات می‌تواند روشنگر بسیاری از نکات باشد. البته در این باره باید افرادی که خودشان از تعصب به دور هستند، کتاب و مقاله بنویسند و در نگارش هم حرمت همه چیز را پاس بدارند و در نوع نگارش، لطمه‌ای به عواطف و احساسات مذهبی نزنند. روشن است که نشر این قبیل پژوهش‌ها که باید با زبان کاملا علمی نوشته شده و تحریک کننده نباشد، می‌تواند دست کم روی قشری از فرهیختگان تأثیر بگذارد و از طریق آنان به توده‌های مردم منتقل شود. در سال‌های اخیر روشنفکران جهان اسلام، تألیفاتی در این زمینه داشته‌اند که گرچه برخی با واکنش‌های منفی مواجه شده، اما روی نسل جدید تأثیر خاص خود را داشته و می‌توان امید داشت که به مرور فراگیر شود.

3ـ باید توجه داشت که بروز تعصبات مذهبی، بیش از آن که از ناحیه اکثریت باشد که نیازی به آنها ندارد، از ناحیه جامعه اقلیتی است که در میان یک اکثریت زندگی می‌کند و تحت فشار آنهاست. دلیل این امر آن است که هر اقلیتی وقتی خود را در تهدید ببیند، روی مسائل خاص خود تکیه می‌کند و با شدت و حدت بیشتری به حفظ آنها می‌پردازد. بنابرین تا وقتی مشکل اقلیت‌ها حل نشود، و آنان احساس نکنند که می‌بایست روی تفاوت‌های خودشان برای حفظ هویتشان انگشت بگذارند، ماجرای اختلاف میان آنان و دیگران حل نخواهد شد. اقلیت باید احساس کند تفاوتی با دیگران ندارد و این امر تنها با اعطای حقوق حقه او امکان پذیر است.

4ـ رهبران هر مذهبی، می‌بایست برای وحدت، زمینه‌سازی کنند. این کار در دو مرحله انجام می‌گیرد: اول ایجاد زمینه‌های ذهنی که‌ اندیشمندان باید فراهم کنند. دوم توصیه‌های عملی و راهبردی که نمی‌تواند از سوی علمای درجه سوم و حتی دوم مطرح شود. این اقدام برای آن که به نتیجه برسد، باید از سوی بالاترین مقامات مذهبی که مورد اعتماد مردم و هم مذهبان خود هستند، اعلام شود. اظهار نظر در این باره از سوی دیگران ممکن است زمینه‌ای را فراهم کند، اما بسا تردیدهایی را هم به وجود می‌آورد. باید تلاش کرد تا رهبران مذهبی اصلی،رهبری جریان وحدت اسلامی را در دست بگیرند.

شاید همین جا نکته دیگری هم اهمیت داشته باشد و آن این است که نباید اصلاح صرفا از سوی محافل روشنفکری مذهبی باشد. زیرا این جماعت در میان توده‌های مردم نفوذ چندانی ندارند و هر از گاهی به لائیک بودن هم متهم می‌شوند. قشری که باید وحدت را بپذیرد و ترویج کند، قشری است که به طور مستمر به عنوان رهبر مذهبی، کار هدایت مردم را بر عهده دارد. مردم به امام جماعت مسجد خود بیش از یک استاد دانشگاه بها می‌دهند. البته در این سالها قدری فضا تغییر کرده اما همچنان این مسئله‌ وجود داشته و خواهد داشت که اعتماد مردم به رهبران درجه اول مذهبی است که صرف نظر از قیل و قال‌های علمی، مسائل دینی را بسیار صریح و بدن تردید بیان می‌کنند.

5ـ یک اقدام اساسی برای وحدت، پدید آوردن شعارها و نمادها، برای وحدت است که می‌باید در دستور کار مراکز تبلیغی و رسانه‌ای قرار گیرد. برای این کار باید تمامی مراکز هنری آماده شوند. یک مثال خوب تاریخی، نشریه‌ای است که حدود پنجاه سال پیش از این در تهران با نام مسلمین به چاپ می‌رسید و نشریه‌ای وحدت گرا بود. دراین نشریه به اخبار جهان اسلام به طور یکسان نگاه می‌شد و به هیچ وجه طائفی گری در آن دخالت داده نمی‌شد. بحث هندوستان، اندونزی، مسائل آفریقا و غیر آن. اما جالب بود که به لحاظ شعاری، روی جلد آن، در حاشیه، در سه سمت بالا و چپ و راست، تصویر کوچک شده ده‌ها مسجد بزرگ جهان اسلام را که هر کدام از یکی از شهرهای برجسته در جهان اسلام بود، انتخاب کرده و تقریبا به صورت دائمی این حاشیه را روی جلد نشریه به چاپ می‌رساند. دنبال کردن بحث‌های مربوط به تمدن اسلامی و تبیین نظریاتی برای بازگشت به شکوه و عظمت جهان اسلام که معلول نوعی اتحاد میان اقوام و ملت‌های اسلامی در قرن چهارم و پنجم هجری بود، می‌تواند در آماده کردن اذهان امت برای وحدت و در نهایت رسیدن به مجد و عظمت پیشین مؤثر باشد.

6ـ یک اقدام لازم برای ایجاد زمینه ذهنی آن است که محققان و نویسندگان و رسانه‌ها درباره بیان ضرر و زیان اختلافات مذهبی در گذشته و این که تا چه‌اندازه خسارت‌بار بوده و هر بار سبب از میان رفتن نیرو و انرژی بخش مهمی از جهان اسلام شده، بدون آن که این اختلاف مشکلی را حل کرده و در بسته‌ای را گشوده باشد، تحقیق کنند و کتاب بنویسند و خبر و گزارش تهیه کنند. به عبارت دیگر، بیان تجارب تلخ اختلاف‌ها می‌تواند راه را برای ساختن ذهنیتی در جهت بی فایده بودن تکرار آن مسائل هموار کند. البته گفتنی است که برخی از طوایف، دقیقا از این مسائل برای تعمیق و توسعه اختلافات استفاده کرده هر بار می‌کوشند تا با مرور بر آن تجربه‌ها، دیگری را مقصر نشان داده و زمینه را برای خشمگین کردن طائفه مقابل فراهم سازند.

7ـ فاصله معرفتی میان دو طایفه مذهبی، دشواری‌هایی را در داشتن یک تصور شگفت از یکدیگر در اذهان آنان فراهم می‌سازد. راه حل این نیست که ما دو طایفه را از صحنه حذف کنیم تا وحدت فراهم شود، راه حل قرآنی (اصل تعارف میان اقوام و قبایل) آن است که این تفاوت را زمینه آشنایی آنان نسبت به یکدیگر قرار دهیم. به عبارت دیگر راه حل رفع این مشکل آن است که زمینه‌هایی برای معرفت متقابل میان آنان فراهم آید. این زمینه‌ها به خصوص با تأکید روی جنبه‌های مثبت دیندارانه از طرف هر یک نسبت به دیگری است تا تصور نکند گروه مقابل کافر هستند و اساسا توجهی به دین ندارند. این معرفت را می‌توان با رفت و آمدهای وسائل مذهبی که به نوعی با هنر نیز ممزوج باشد شبیه فیلم‌های تلویزیونی و سینمایی و یا پدیده‌های هنری دیگر توسعه داد.

8ـ تاریخ تمدن اسلامی نشان می‌دهد که در دنیای اسلام، همگرایی با تأکید روی عرفان و معنویت بسیار سریع فراهم می‌آمده است. زمانی که دنیای اسلام علائق عرفانی گسترده داشت، توانسته بود نسل‌ها و نژادها و طوایف مختلف را زیر سایه وحدتی فراگیر جای دهد و از آنان یک امت واحده که زبان یکدیگر را راحت می‌فهمیدند بسازد. تصوف منهای جنبه‌های منفی آن، به دلیل آموزه‌های معنوی و تأکیدی که روی جنبه‌های الهی موجود در انسان ـ‌که مهم ترین جنبه‌های مشترک انسانها محسوب می‌شودـ‌ دارد می‌توانست و می‌تواند زمینه این وحدت را در سرتاسر جهان اسلام فراهم کند. اگر در دستگاه تصوف اصلاحاتی صورت بگیرد و شکل حزبی آن که فرقه سازی است و خود اسباب مخالفت و معارضت است کنار گذاشته شده و تنها آموزه‌های اصلی آن در رواج معنویت به عنوان مهم ترین هدف دین مورد توجه قرار گیرد، می‌توان امیدوار بود که به مقدار زیادی همگرایی و وحدت اسلامی مورد نظر فراهم آید. شاید همین امر سبب آن شد تا در مصر مسأله تقریب پذیرفته شده اما در سعودی که تفکر وهابی شدیدا ضد فلسفه و تصوف است نه.

9ـ در حال حاضر بحث عَوْلمه و جهانی شدن بحثی فراگیر است. این رویه به دنبال یکسان سازی در جهان از طریق تبلیغ ارزش‌های اجتماعی و انسانی فراگیر است. مسلم این تجربه‌ها به کار ما می‌آید. ما باید در مقابل آن، نظریه جهانی شدن اسلامی را مطرح کنیم. یعنی اکنون که فضایی در جهت جهانی شدن فراهم آمده، دقیقا آن را به سمت جهانی شدن اسلامی یا یک پارچه کردن جهان اسلام بکشانیم. طبعا برای این کار باید ارزش‌های تعریف شده در اسلام را تا آنجا که بتواند تمامی جهان اسلام و طوایف درونی آن را پوشش دهد، تعریف کنیم و بشناسانیم و بر اساس آنها نوعی جهانی شدن اسلامی را تبلیغ کنیم. با این کار، هم در مقابل جهانی شدن به سبک غربی‌ها ایستاده ایم و هم وحدت طوایف داخلی جهان اسلام را استوار کرده‌ایم.

10ـ جلوگیری از کارهای افراطی و محکوم کردن اعمال غیر انسانی افرادی که جزو افراطی‌ها هستند، یکی از کارهایی است که باید دنبال شود. در قدم نخست این اعمال که به نام دفاع از مذهب علیه دیگران خشونت به خرج داده می‌شود باید محکوم گردد.

به علاوه نباید برای آنها زمینه سازی صورت گیرد، یعنی از سوی افراد غیر مسؤول یا مسؤول مطالبی ابراز شود که نوعی پوشش مشروعیت گونه پنهانی برای آنها درست کند.
بر دولت‌هاست تا عملا در برابر این قبیل اعمال حساسیت خاص نشان بدهند و چنان که پیگیری جدی نکنند، عاملان آن اعمال تصور خواهند کرد اعمالشان مورد تأیید برخی از دولت‌هاست.

این برخورد سرد، مشکل دیگری را هم پدید خواهد آورد و آن این که جناح مقابل برای به کار گرفتن خشونت توجیه مشروعی به دست می‌آورد و بعد از آن است که یک دور غیر قابل انتها پدید خواهد آمد که آغاز و شروع کننده مشخص نخواهد بود.

در اینجا باید گفت، رفتارهای وحشیانه‌ای که این روزها در عراق بر ضد شیعه به بهانه‌های مذهبی و سیاسی صورت می‌گیرد یا حرکت‌های تروریستی که در پاکستان بر ضد شیعه صورت می‌گیرد، یکی از مهم ترین مسائلی است که باید از سوی دولت‌های اسلامی محکوم شود. زیرا این قبیل مسائل در آینده فجایع دیگری را به دنبال خواهد داشت که در حال حاضر قابل پیش بینی نیست.

اما نکته دیگر آن است که این قبیل اقدامات، یک مشکل دیگر هم ایجاد خواهد کرد و آن این است که برای مثال، موضع جناح افراطی داخل شیعه را چندان استوار می‌کند که دیگر جایی برای سخن گفتن از وحدت در میان شیعه باقی نمی‌گذارد. افراطی‌ها برای جناح میانه رو چنین استدلال می‌کنند با این قبیل اعمال چرا شما شعارهای وحدت گرایانه سر می‌دهید؟ طبیعی است که در میان طرفداران هر مذهب، این قبیل جناح‌بندی‌ها وجود دارد و شروع این قبیل اعمال در یک سمت، موضع این جناح را در سمت مقابل تقویت می‌کند.
به علاوه این قبیل رفتارها اگر با سکوت برگزار شود، دامنه اش به کشورها و جوامع دیگر هم کشانده می‌شود. زیرا وقتی در جایی امکان تلافی نباشد، این اقدام در جای دیگری دنبال می‌شود.

11ـ نکته دیگر آن است که عالمان و اندیشمندانی که در تلاش برای وحدت میان مسلمانان هستند، می‌بایست از اظهار نظرهایی که سبب تحریک هم مذهبان آنان می‌شود جلوگیری کنند. در واقع آنان باید توجه داشته باشند که روی یک لبه باریک و در عین حال تیز حرکت می‌کنند. آنان باید مراعات احساسات مذهبی هر دو طرف را بکنند. هرگاه آنان، اظهاراتی بکنند که تحت عنوان اطلاح طلبی نوعی مخالفت با عقاید و باورهای پذیرفته شده داشته باشد، طبعا نقش آنان دیگر نقشی وحدت آفرین نیست. بسا این کارها لازم باشد اما نه از زبان کسی که دنبال وحدت است. این کار را باید علمای اصلاح‌طلب انجام دهند و تبعات آن را هم بپذیرند. اما کسی که طالب وحدت است، اگر در این زمینه‌ها اظهار نظر کند، سبب برآشفتن هم مذهبان خود شده و آنان را نسبت به اهداف خود مشکوک می‌کند.

12ـ در جریان وحدت، می‌بایست هر چه بیشتر به دنبال مقاطعی از تاریخ گشت که بتواند نقطه اتکای هر دو طرف باشد. برای مثال، سیره نبوی باید با نهایت اهمیت در این چند جامعه شیعه دنبال شود. مسلما در طرح سیره نبوی (ص) امکان آن هست که بدون مسائل فرقه‌ای به آن پرداخته شود و بر اسلامیت به طور کلی و تجربه اسلامی منهای آنچه که به مسائل مذهبی مربوط می‌شود تأکید صورت گیرد. ما هرچه قدر بتوانیم روی احیای اسلام از طریق آثار مشترک تلاش کنیم، هم دین را حفظ کرده ایم و هم از آثار ویرانگر فرقه‌گرایی پرهیز نموده‌ایم.

نویسنده:حسن رضا رضائى

مقدمه

نخست باید دو اصطلاح و عنوان مهم در کنار هم مورد توجه قرار گیرند و هیچ کدام را نباید فداى دیگرى کرد; یکى، حفظ وحدت و یکپارچگى امت اسلامى. دیگرى، حفظ اصل اسلام. هرگز نباید مسئله وحدت یا اتحاد را اصل و هدف، و حقایق شریعت را فرع قرار داد. پس بیان حق و حقیقت، اصل است. اما آنچه را مایه بروز اختلاف در میان آحاد مسلمانان گردیده است مى توان در امور ذیل برشمرد:

1ـ دورى از اسلام اصیل و قرآن کریم و اهل آن; 2ـ تکیه به کسانى که قرآن و روایات را وارونه جلوه داده اند; 3ـ تعصب و لجاجت بدون برهان و منطق; 4ـ قومیت گرایى و نژادپرستى; 5ـ دنیاگرایى و تمایل به رذایلى همچون: حبّ قدرت، شهرت و ثروت; 6ـ تفرقه انگیزى قدرت هاى بزرگ به منظور سلطه بر مسلمانان و منابع مالى و فکرى آنان.

گفتنى است که بیشتر موارد فوق، در سایه سار وحدت توأم با توحید و نبوت قابل حل است. اما ابتدا باید درک درستى از مفهوم وحدت داشت.

مفهوم وحدت آن است که با حفظ عقاید قطعى و مسلم خود، در مقابل دشمنان مشترک، موضع واحدى داشته باشیم و از آنان غافل نباشیم و این بدان معنا نیست که از بحث و گفتگو علمى محض و خالى از تعصبات به هدف نیل به حقیقت پرهیز کنیم.

به عبارت دیگر مى توان گفت: «وحدت، ایجاد نوعى یگانگى و همگونى بین منافع و اهداف کسانى ]است[ که داراى خداى واحد و پیامبرى به نام محمد(صلى الله علیه وآله) و کتابى به نام قرآن کریم هستند و هدف آن ها سعادت بشرى و رسیدن به قرب الهى است»

و به بیان نغز امام خمینى(قدس سره): «وحدت کلمه، در زیر لواى توحید قابل جمع است.»

شیخ محمد عاشور، معاون دانشگاه الازهر مصر و رئیس کمیته گفت و گوى بین مذاهب اسلامى، درباره وحدت مسلمانان با بیان کاملاً منطقى و متین مى گوید: «مقصود از اندیشه تقریب بین مذاهب اسلامى، یکى کردن همه مذاهب و روى گردانى از مذهبى و روى آوردن به مذهب دیگر نیست; که این به بیراهه کشاندن اندیشه تقریب است. تقریب، باید بر پایه بحث و پذیرش علمى باشد تا بتوان با این اسلحه علمى به نبرد با خرافات رفت. و باید اندیشمندان هر مذهبى در گفت و گوى علمى خود، دانش خود را مبادله کنند تا در یک محیط آرام، بدانند، بشناسند، بگویند و نتیجه بگیرند.»

عوامل ایجاد تحکیم وحدت اسلامى

حال با توجه به آنچه گذشت در این نوشتار به برخى از مهم ترین مؤلفه هاى اثرگذار در ایجاد و تحکیم وحدت اسلامى اشاره مى کنیم:

1. قرآن کریم ، نقطه پرگار اتحاد

قرآن، کتاب جامع و کامل با سه مقوله: اخلاق، عقاید و احکام، پرچم هدایت را به دوش کشیده و همواره این ندا را به گوش جهانیان مى رساند که اگر مسلمانان در زیر سایه این پرچم جمع شوند، سعادت دنیوى و اخروى آنها تضمین مى گردد.

آیات بسیارى در قرآن کریم وجود دارد که وحدت و همزیستى مسالمت آمیز مسلمانان و ادیان دیگر را مورد تأکید فراوان قرار مى دهد. هر چند واژه «وحدت» در قرآن به کار نرفته، اما با مضمون و محتواى دیگر آمده است. بعضى از این آیات به شرح ذیل است:

آیه اول: «اذْکُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَ نًا; و نعمت خدا را به خود یاد کنید; آن گاه که دشمنان یکدیگر بودید، پس میان دل هاى شما الفت و مهربانى انداخت تا به لطف او برادران هم شدید.»

روش و منش الهى این است که از یک طرف مردم را به سعادت و علم و عمل دعوت مى کند و از طرف دیگر، از جهل، نادانى و تقلید کورکورانه، تفرقه و دشمنى بر حذر مى دارد. دشمنى در بین مردم عرب به خاطر تعصبات قومى، ریشه اى دیرینه داشته است، اما اسلام با بر شمردن هدف خلقت انسان و رسیدن به لقاء الله و وسیله و ابزار دانستن زندگى دنیوى آنها را به برادرى و برابرى دعوت کرده است. همانند: قبیله اوس و خزرج که بعد از سال ها اختلاف به برکت اسلام، با هم پیمان برادرى بستند.

آیه دوم: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ; همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.»

پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) فرمودند: قرآن وسیله اى است که یک طرفش به دست خدا و طرف دیگرش به دست هاى شما مى باشد; به آن چنگ زنید، که پس از تمسک جستن به آن نه گمراه مى شوید و نه گمراه مى کنید.» در روایت دیگر بیان شده است که رشته الهى همانا کتاب خداست که از آسمان به سوى زمین کشیده شده است. همچنین از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) وارد شده است که رشته الهى همانا آل محمد(علیهم السلام) هستند که مردم مأمور به تمسک آن مى باشند.» از دو کلمه «جمیعاً» و «ولاتفرقوا» استفاده مى شود; آیات قرآن همانطور که فرد را مأمور به تمسک و آویختن به ریسمان مستحکم کتاب الهى و سنت نبوى مى نماید، مجتمع اسلامى را هم به همان امر دعوت مى کند. اگر امت اسلامى و جهان اسلام، فقط به همین آیه عمل مى کردند، همواره بالاترین قدرت جهانى و وحدت اسلامى را به نمایش مى گذاشتند.

آیه سوم: «وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَیِّنَـتُ وَأُوْلَـئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ; و چون کسانى مباشید که پس از آن که دلایل آشکار برایشان آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف کردند و براى آنان عذاب سنگین است.»

مراد از اختلاف در آیه، جدایى از جهت عقیده است و مقدم داشتن «تفرق» بر «اختلاف» از جهت مقدمه است; زیرا مردم هر اندازه در حال اجتماع باشند و با هم الفت پیدا کنند، عقایدشان به یکدیگر نزدیک تر شده و با هم متحد مى گردند; اما اگر از یکدیگر جدا باشند، این دورى، خواه ناخواه، زمینه و مقدمه اختلاف را فراهم مى آورد و وحدت و یگانگى را از بین مى برد.

در سوره بقره آیه 213، اختلاف به عنوان بالاترین ظلم و ستمى معرف شده است که به مردم متفرق روى مى آورد. براى فرار از اختلاف و روى آوردن به اتحاد، بهترین راهکار، تمسک به دلایل و براهین روشن است.

آیه چهارم: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ; در حقیقت مؤمنان با هم برادرند.»

آیه پنجم: «وَلاَ تَنَـزَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَتَذْهَبَ رِیحُکُمْ ...; و با هم نزاع مکنید که سست شوید و مهابت شما از بین مى رود.»

درگیرى و بحث و نزاع بدون هدف، آن هم در بستر عوامانه و خالى از تحقیق عالمانه، چیزى جز تفرقه و جدایى، و تعصب و کینه به ارمغان نمى آورد. قرآن کریم جدالى را که موجب تفرقه باشد، مذموم دانسته و بحثى را که موجب اتحاد باشد، جدال احسن مى نامد.

آیه ششم: «إِنَّ هَـذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً وَ حِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ; و این امت شما، امت یگانه است و منم پروردگار شما. پس مرا بپرستید.»

«امت» به معناى هر گروه و جمعیتى است که جهت مشترکى آن ها را به هم پیوند دهد. و آیه شامل تمام انسان ها در تمام قرون و اعصار مى شود که داراى خداى واحدند و مقصد نهایى آن ها نیز یک مقصد، یعنى قیامت مى باشد.

آیات دیگرى نیز از قرآن کریم مانند: آل عمران/ 152 ; نساء/ 71 ; انعام/ 159 ; توبه/ 36 ; انبیاء/ 92 ; مؤمنون/ 52 ; روم/ 31 و 32 ; صف/ 4 بر وحدت و همدلى مردم تأکید دارد; اما در تمام این آیات، مراد از وحدت، دست برداشتن از حقایق نیست.

قرآن علاوه بر تأکید بر وحدت مسلمانان، به آنان توصیه مى نماید که با پیروان ادیان دیگر متحد باشند: «قُلْ یَـأَهْلَ الْکِتَـبِ تَعَالَوْاْ إِلَى کَلِمَة سَوَآءِ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْـًا...; بگو: اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما مشترک است; که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را شریک او قرار ندهیم... .» آیه فوق براى وحدت، به قدر مشترک بین مسلمانان و اهل کتاب، یعنى توحید و وحدانیت اشاره کرده و کلمه توحید را مایه اتحاد و یکپارچگى ادیان گوناگون معرفى نموده است.

2. نبوت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)

مسئله دیگرى که بناى وحدت شیعه و سنى بر آن استوار است، نبوت پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) مى باشد که خداوند ایشان را «رحمة للعالمین» نامیده، پرچمدار صلح و دوستى براى مسلمانان و مردمان جهان معرفى کرده است; چنان که حضرتش 23 سال براى برادرى و برابرى و مبارزه با تبعیض نژادى و استعمار تلاش نمود و به حق، مصداق بارز آیه «آیا آن که خلق را به راه حق رهبرى مى کند، سزاوارتر به پیروى است یا آن که نمى کند» مى باشد. پیامبر در اوایل بعثت خود، نامه هاى متعددى براى زمامداران بزرگ آن عصر فرستاد و در آن نامه ها به بیان وجه مشترک مسلمانان با مردم آن کشورها پرداخت و بعد از دوستى و وحدت، به مسئله حقانیت اسلام اشاره کرد. و همچنین در میان مسلمانان نیز عقد اخوت و الفت بست و رنگ اختلاف و نزاع را از چهره جامعه پاک نمود.

3. تکیه بر شخصیت حضرت على(علیه السلام)

شیعه و سنى مى توانند با تبیین شخصیت حضرت على(علیه السلام) به نتایج قابل ملاحظه اى دست یابند; همان شخصیتى که ابن ابى الحدید مى گوید: «چه بگویم در حق کسى که از دیگران بر هدایت پیشى گرفت و به خدا ایمان آورد و او را عبادت نمود; در حالى که تمامى مردم سنگ را مى پرستیدند.»

چنان که آن امام همام در خطبه پنجم نهج البلاغه وحدت مسلمانان را مایه برکت، پیشرفت، شکوفایى، نعمت، قدرت و عزت دانسته و در فرازهاى مختلف به وحدت امت اسلامى دعوت نموده است.

اکثر شیعه و سنى اتفاق نظر دارند که آیاتى از قبیل: مباهله، لیلة المبیت، تطهیر، مودت و ولایت، در شأن اسوه علم و تقوا و پرورش یافته مکتب پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)، حضرت على(علیه السلام)، نازل گشته است. توجه خاص به این شخصیت مى تواند معیار و ملاک وحدت آحاد مسلمانان باشد.

4. گفت و گوى علمى، زمینه ساز وحدت

وجود کسانى که نمى خواهند مسلمانان با فرقه هاى مختلف و مذاهب گوناگون، در زیر سایه توحید و نبوت، همزیستى مسالمت آمیز و وحدت داشته باشند، مسئولیت اندیشمندان مسلمان، در عصر کنونى را دو چندان مى کند. نگاه اهل هر مذهب به نقاط مشترک، باعث همکارى درون گروهى براى زیستن در جامعه جهانى مى شود و نگاه به نقاط اختلاف، در یک بستر علمى و تحقیقاتى با معیار و مبنا قرار دادن دو منبع بزرگ مسلمانان، یعنى; قرآن و سنت ، باعث جدیت و تلاش در بحث و پژوهش علمى و همچنین موجب دستیابى به حقیقت و تبیین آراء و نظرات دیگران مى گردد.

با در نظر گرفتن این دو مقوله، باید جامعه مسلمانان و توده مردم براى رسیدن به اهداف مشترکى چون: اتحاد در مقابل دشمنان، عدم تفرقه، رشد علمى و صنعتى و فرهنگى، برابرى و برادرى متحد باشند.

از طرف دیگر، نخبگان و اندیشمندان مذاهب مختلف، در سایه وحدت و آرامش، بستر علمى و تحقیقاتى را گسترش دهند. چرا که در این بستر علمى، نتایج باورنکردنى به دست آمده و مى آید. براى مثال در همین فضاى وحدت بوده که شیخ محمد شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر، با پژوهش در مذهب شیعه در فتواى مشهور خود مى گوید: «مذهب جعفرى معروف به مذهب شیعه امامى اثنى عشرى، مذهبى است که تعبد به آن، همانند: سایر مذاهب اهل تسنن، شرعاً جایز است. لذا سزاوار است بر مسلمانان که آن را شناخته و از تعصب به ناحق نسبت به مذاهبى معین، خلاصى یابند.»

به طور قطع، فتواى شیخ محمود شلتوت در بستر پژوهش و در سایه وحدت به دست آمده است، تا جایى که دانشمندان بزرگ فرقه هاى مختلف، همانند: دکتر محمد محمد فحّام، شیخ محمد غزالى، عبدالرحمن نجّار مدیر مساجد قاهره، استاد احمد بک، استاد شیخ شلتوت و ابوزهره، استاد محمود سرطاوى یکى از مفتیان اردن، و دکتر حامد حنفى داود استاد ادبیات عرب در دانشگاه قاهره، فتوا شیخ شلتوت را تأیید و مشکل جامعه مسلمانان را عدم وحدت مى دانند و معتقدند که عمل به این فتوا راهگشا بوده، پیشرفت و هماهنگى مسلمانان را به ارمغان مى آورد.

کلام آخر

در طول مدت چند قرن گذشته، آن چه مسلمانان را از بعضى ملت ها و دولت ها عقب رانده، اختلافات مذهبى بوده است. روزى که قاره آمریکا کشف نشده بود و اروپائیان حکومت فئودالى داشتند، مسلمانان در زمینه علم، صنعت، فرهنگ و عدالت اجتماعى، سرآمد همگان بودند.

دشمنان با سوء استفاده از فرقه ها، مسلمانان را درگیر اختلافات مذهبى نمودند; تا جایى که فرقه ضالّه وهابیت را توسط محمدبن عبدالوهاب تأسیس کردند که سبب قتل و کشتار و جنگ با برادران اهل تسنن و با شیعیان شده است; چنان که در روز عید غدیر سال 1216 در کربلاء بیش از پنج هزار نفر را به شهادت رساندند. یا اینکه محمدعلى باب را امام زمان شیعیان معرفى نمودند و فرقه بهائیت را ترویج داده اند.

همه این موارد، مسئولیت عالمان و اندیشمندان شیعه و سنى را دو چندان مى کند که بیش از پیش وحدت و همگرایى را تبلیغ و تشویق نماید و با روش هاى نادرستى که در بین عوام مشهور است و مبناى عقلى و نقلى صحیحى هم ندارد، مبارزه نمایند. براى مثال، متأسفانه بعضى از برادران اهل تسنن در روز عاشورا مصادف با شهادت امام حسین(علیه السلام)، مراسم جشن عروسى بر پا مى کنند و یا برخى از شیعیان به سبب اظهار علاقه به حضرت زهرا(علیها السلام) مراسم عیدالزهراء مى گیرند و نسبت هاى تند و اهانت آمیزى را به بزرگان اهل سنّت روامى دارند. بدیهى است که این روش هاى عوامانه سبب تفرقه، کینه و اختلاف مسلمانان نسبت به همدیگر شده، سوء استفاده دشمنان فرصت طلب را موجب مى شود.

ـپانوشت ها.

1. جهان اسلام، مشکلات و راهکارها، مجموعه مقالات دوازدهمین کنفراس وحدت اسلامى، 1379.

2 . صحیفه نور، امام خمینى، ج 1، ص 120.

3 . بازخوانى اندیشه تقریب، اسکندرى، ص 32.

4 . آل عمران/ 103.

5 . ذاریات/ 56.

6 . آل عمران/ 103.

7 . درالمنثور، سیوطى، ذیل آیه 103 سوره آل عمران.

10 . تفسیر عیاشى، ذیل آیه 103 سوره آل عمران.

11 . تفسیر المیزان، علامه طباطبایى، ج 3، ص 602.

12. آل عمران/ 105.

13 . تفسیر المیزان، ج 3، ص 608.

14 . حجرات/ 10.

15 . انفال/ 46.

16 . نحل/ 125 ; عنکبوت/ 46.

17 . انبیاء/ 92.

18 . مفردات راغب، ذیل ماده «امت».

19 . تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ج 13، ص 497.

20 . آل عمران/ 64.

21 . ر.ک: تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ج 2، ص 450.

22 . یونس/ 35.

23 . ر.ک: مکاتیب الرسول،ج 1، ص 97.

24 . شرح ابن ابى الحدید، ج 3، ص 210.

25 . آل عمران/ 6 ; ر.ک: مسند احمد، ج 1، ص 185.

26 . بقره/ 207 ; مستدرک على الصحیحین، ج 3، ص 4.

27 . احزاب/ 33 ; ر.ک: صحیح مسلم، ج 2، ص 331.

28 . شورى/ 23 ; ر.ک: درالمنثور، سیوطى، ج 6، ص 7.

29 . مائده/ 55 ; ر.ک: همان، ج 2، ص 239.

30 . مبناى اختلاف شیعه و سنى در برداشت هاى تفسیرى از قرآن براساس سنت و روایات است، عالمان مى توانند با بررسى سند و متن و راویان احادیث بدور از تعصب، به حقایق قرآن و سنت دسترسى پیدا کنند.

31 . اسلامنا، رافعى، ص 59 به نقل از غدیرشناسى، على اصغر رضوانى، ص 18.

32 . فى سبیل الوحده الاسلامیه، ص 64.

33 . دفاع عن العقیده و الشریعه، ص 257.

34 . فى سبیل الوحدة الاسلامیه، ص 66.

35 . تاریخ مذاهب الاسلامیه، ص 39.

36 . مجله رساله ثقلین، ش 2، سال اول، 1413، ص 252.

37. ر.ک: غدیرشناسى، على اصغر رضوانى، ص 10 ـ 30.

38 . ر.ک: آئین وهابیت، جعفر سبحانى، ص 29.

39 . همبستگى م

نویسنده: محمد واعظ‌‌ زاده‌ خراسانی‌

مقدمه‌

1. مقصود از وحدت‌ اسلامی، وحدت‌ امت‌ اسلام‌ است‌ که‌ خداوند فرمود: "ان‌ هذه‌ امتکم‌ امة‌ واحدة‌ و انا ربکم‌ فاعبدون"(1) (انبیأ / 92) همانا این‌ امت‌ شما امت‌ واحده‌ است. پس‌ اساس‌ این‌ وحدت‌ را قرآن‌ نهاده‌ است. قرآن‌ بارها مسلمانان‌ را به‌عنوان‌ یک‌ امت‌ مخاطب‌ ساخته‌ است‌ مانند "کنتم‌ خیر امة‌ اخرجت‌ للناس..." (آل‌عمران‌ / 11) "و کذلک‌ جعلناکم‌ امةً‌ وسطاً" (بقره/ 143).

رسول‌ اکرم(ص)، به‌طور رسمی‌ پس‌ از هجرت، در قرارداد و عهدی‌ بین‌ مهاجرین‌ و انصار، وحدت‌ امت‌ اسلام‌ را اعلان‌ فرمود: "انهم‌ امةٌ‌ واحدةٌ‌ من‌ دون‌ الناس"(2): مسلمانان‌ جدای‌ از بقیة‌ مردم، یک‌ امت‌ هستند. این‌ اعلان‌ رسمی‌ که‌ همزمان‌ با هجرت‌ رسول‌ اکرم(ص) و تأسیس‌ حکومت‌ اسلامی، صورت‌ گرفته‌ علاوه‌بر مفهوم‌ وحدت‌ دین‌ و عقیده، وحدت‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ آنان‌ را نیز دربر دارد.

مسلمانان، موظف‌ هستند با اختلافات‌ قومی‌ و زبانی‌ و احیاناً‌ اختلاف‌ رأی‌ در فروع‌ فقهی‌ و در روش‌های‌ عملی‌ و یا در فهم‌ کتاب‌ و سنت‌ و گرایش‌های‌ سیاسی، این‌ وحدت‌ را حفظ‌ کنند و هیچگاه‌ این‌ قبیل‌ اختلافات‌ که‌ وجود امری‌ طبیعی‌ است‌ آنان‌ را فرقه‌ فرقه‌ نکند و به‌ درگیری‌ و جنگ‌ با یکدیگر وادار ننماید. لهذا در آیاتی‌ که‌ مسلمانان‌ را به‌ وحدت‌ دعوت‌ و از اختلاف‌ باز می‌دارد، جملة‌ "و لا تفرقوا" قید گردیده‌ است‌ مانند "واعتصموا بحبل‌ ا جمیعاً‌ و لا تفرقوا" (آل‌عمران/ 103) به‌ ریسمان‌ الهی‌ چنگ‌ بزنید و از تفرقه‌ بپرهیزید. "و أن‌ اقیموا الدین‌ و لا تتفرقوا" (نسأ/ 163) دین‌ را بپای‌ دارید و متفرق‌ نشوید. "و لا تکونوا کالذین‌ تفرقوا و اختلفوا" (آل‌عمران/ 105) مانند کسانی‌ که‌ به‌ تفرقه‌ گرائیدند و با هم‌ اختلاف‌ کردند نباشید.

2. سخن‌ گفتن‌ از وحدت، همواره‌ توأم‌ با یاد کردن‌ از اختلاف‌ است، قرآن‌ نیز غالباً‌ در آیات‌ بسیار، این‌ دو مفهوم‌ یعنی‌ وحدت‌ و اختلاف‌ را با هم‌ آورده‌ است‌ مانند: همان‌ آیة‌ آل‌ عمران‌ که‌ تقریباً‌ همة‌ داعیان‌ و منادیان‌ وحدت‌ و مصلحان‌ جهان‌ اسلام، آن‌ را شعار خود قرار داده‌ و می‌دهند: "واعتصموا بحبل‌ ا جمیعاً‌ و لاتفرقوا واذکروا نعمت‌ ا علیکم‌ اذ کنتم‌ أعدأ فألف‌ بین‌ قلوبهم‌ فأصبحتم‌ بنعمته‌ اًخواناً...."

علت‌ تقارن‌ و تلازم‌ وحدت‌ و اختلاف‌ در کتاب‌ و سنت، و در سخنان‌ مولی‌ علی(ع)، آن‌ است‌ که‌ اگر اختلاف‌ نباشد نیاز به‌ سفارش‌ به‌ وحدت‌ نیست. همواره‌ توحید به‌ وحدت، جهت‌ پرهیز از اختلاف‌ و تفرقة‌ موجود یا متوقع‌ است. و به‌ عبارت‌ دیگر مراد از آن، رفع‌ اختلاف‌ موجود و یا جلوگیری‌ و دفع‌ اختلافی‌ است‌ که‌ خطر بروز آن‌ احساس‌ می‌شود.

3. هنگام‌ خلافت‌ علی(ع)، زمینة‌ اختلافات، تشدید گردیده‌ بود و پس‌ از آن‌ در دوران‌ خلافت‌ وی‌ بر اثر جنگ‌ها و حوادث‌ ناخواسته، شدت‌ بیشتری‌ پیدا کرد و به‌ همین‌ خاطر، مبارزه‌ با اختلاف‌ و دعوت‌ به‌ وحدت، در رأس‌ برنامه‌های‌ آن‌ حضرت‌ قرار داشت. اختلافات‌ و عداوت‌های‌ قبیله‌ای‌ که‌ در تاریخ‌ عرب‌ ثبت‌ گردیده، قرآن‌ مکرراً‌ به‌ آنها اشاره‌ و از آنها منع‌ کرده‌ است‌ و بسیاری‌ از آنها به‌ اختلاف‌ قومی‌ و قبیله‌ای‌ برمی‌گردد، در سوره‌های‌ آل‌ عمران‌ (103 - 105)، انفال‌ (43)، حجرات‌ (بیشتر آیات‌ آن) آمده‌ است. البته‌ آیات‌ بیشتری‌ هم‌ از قرآن‌ در زمینة‌ اختلافات‌ دینی‌ و عقیدتی‌ است‌ که‌ علی(ع) در آن‌باره‌ هم‌ سخن‌ گفته‌ است. این‌ اختلافات‌ هر چند بطور موقت، با آمدن‌ اسلام‌ فروکش‌ کرد، اما رسوبات‌ آنها باقی‌ بود و در تحولات‌ و حوادث‌ مهم‌ در طول‌ تاریخ‌ اسلام‌ نقش‌ داشت. اختلاف‌ عربی‌ قحطانی‌ و عدنانی، اختلاف‌ انصار و مهاجر که‌ پس‌ از اسلام‌ پیدا شد، اختلاف‌ خاندان‌ هاشم‌ و بنی‌امیه، اختلافات‌ قبائل‌ دیگر با هم، در هنگام‌ خلافت‌ علی(ع) بروز کرد پیش‌ از آن‌ هم‌ در روی‌ کار آمدن‌ خلفای‌ پیش‌ از علی(ع) تأثیر داشت‌ که‌ شواهد آن‌ در تاریخ‌ به‌ چشم‌ می‌خورد، علی(ع) وارث‌ این‌ رقابتهای‌ قبیله‌ای‌ و دسته‌بندی‌های‌ سیاسی‌ بود که‌ گاهی‌ چنان‌ اوج‌ می‌گرفت‌ که‌ علی(ع) می‌فرمود:

"ألا و ان‌ بلیتکم‌ قد عادت‌ کهیئتها یوم‌ بعث‌ ا نبیه‌ صلی‌ اله‌ علیه‌ و آله؛(3) آگاه‌ باشید که‌ همانا بلای‌ (اختلاف‌ شما) مانند روزی‌ که‌ خداوند پیغمبر خود را مبعوث‌ کرد برگشته‌ است."

حال، علاوه‌بر همة‌ اختلافات‌ گذشته‌ پیش‌ از روی‌ کار آمدن‌ علی(ع) حادثة‌ قیام‌ مردم‌ علیه‌ عثمان‌ پیش‌ آمد که‌ از آن‌ به‌ "الفتنه‌ الکبری" نام‌ برده‌اند فتنه‌ای‌ که‌ مردم‌ را به‌ جان‌ هم‌ انداخت‌ و معاویه‌ حداکثر استفاده‌ را از آن‌ برد و علی(ع) را متهم‌ می‌کرد که‌ او محرک‌ قتل‌ خلیفه‌ است. این‌ شبهه‌ و فتنه‌ آنقدر بزرگ‌ و گسترده‌ بود که‌ نه‌تنها توده‌ مردم‌ که‌ خواص‌ را هم‌ فراگرفت‌ و شخصیت‌هایی‌ از صحابه‌ به‌ خاطر آن‌ از بیعت‌ با علی(ع) سرباز زدند. بخشی‌ از نامه‌ها و خطبه‌های‌ علی(ع) در رفع‌ این‌ شبهه‌ و در دفاع‌ از خودش‌ می‌باشد که‌ نه‌تنها دخالت‌ در وقوع‌ این‌ حادثه‌ نداشته‌ بلکه‌ تا توانسته‌ است‌ از جان‌ خلیفه‌ دفاع‌ کرده‌ است‌ گاهی‌ می‌فرمود:

"ا لقد دفعت‌ عنه‌ حتی‌ خشیت‌ أن‌ أکون‌ آثما؛(4) بخدا قسم‌ تا آن‌ حد، از عثمان‌ دفاع‌ کردم‌ که‌ خوف‌ آن‌ را دارم‌ که‌ مرتکب‌ گناه‌ شده‌ باشم."

بنابراین، علی(ع) در یک‌ چنین‌ جو‌ نا آرام‌ و متلاطمی‌ به‌ خلافت‌ رسید و هرچه‌ در برابر خود می‌دید اختلاف، دسته‌بندی، دو روئی، نفاق‌ و توطئه‌ بود. بنابراین‌ حق‌ داشت‌ که‌ تا این‌ حد دربارة‌ اختلاف‌ و وحدت‌ امت‌ سخن‌ بگوید. کما اینکه‌ درباره‌ فتنه‌ نیز بسیار سخن‌ گفته‌ است(5) گویا نخستین‌ گفتار وی‌ دربارة‌ فتنه‌ سخنی‌ است‌ که‌ در پاسخ‌ عباس‌ و ابوسفیان‌ بر زبان‌ جاری‌ ساخته‌ است. بنا به‌نقل‌ سید رضی‌ در نهج‌البلاغه(6) هنگامی‌ که‌ رسول‌ خدا از دنیا رفت‌ عباس‌ و ابوسفیان‌ بن‌ حرب‌ به‌ او پیشنهاد کردند که‌ با او بیعت‌ کنند، و این‌ پس‌ از آن‌ بود که‌ بیعت‌ با ابوبکر در سقیفه‌ انجام‌ گرفته‌ بود. فرمود:

"أیها الناس‌ شَقوا امواج‌ الفتن‌ النجاة‌ و عرجوا عن‌ طریق‌ المنافرة...؛‌ مردم، موجهای‌ فتنه‌ را با کشتیهای‌ نجات‌ بشکافید و از راه‌ تک‌ روی‌ و اختلاف‌ دوری‌ گزینید."

البته‌ درباره‌ عباس‌ عموی‌ پیغمبر و علی(ع)، احتمال‌ فتنه‌ نمی‌رود. او پیش‌ از بیعت‌ مردم‌ با ابوبکر هم‌ به‌ آن‌ حضرت‌ پیشنهاد بیعت‌ کرد و گفت‌ مردم‌ خواهند گفت‌ عموی‌ پیغمبر با پسر عمویش‌ بیعت‌ کرده‌ است‌ و با تو بیعت‌ می‌کردند اما احتمال‌ فتنه‌گری‌ ابوسفیان‌ قوی‌ است. در نقل‌ دیگری‌ آمده‌ که‌ پس‌ از بیعت‌ مردم‌ با ابوبکر ابوسفیان‌ نزد علی(ع) آمد و گفت: می‌خواهم‌ با تو بیعت‌ کنم‌ و من‌ قادرم‌ بین‌ دو کوه‌ مدینه‌ را به‌ حمایت‌ تو پر از لشکر کنم!! علی(ع) به‌ او فرمود: تو هنوز به‌ نفاق‌ خود باقی‌ هستی!! این‌ قبیل‌ قطعه‌های‌ تاریخی‌ بسیار پر معنی‌ است‌ و اوضاع‌ و احوال‌ جامعه‌ اسلامی‌ را هنگام‌ رحلت‌ رسول‌ اکرم‌ نشان‌ می‌دهد.

باری، شاید علی(ع) نخواسته‌ بود صریحا به‌ عباس‌ و ابوسفیان‌ بگوید: شما نفاق‌ به‌ خرج‌ می‌دهید، لهذا مخاطب‌ خود را مردم‌ قرار داده‌ است.

مسلماً‌ فتنه، مهم‌ترین‌ عامل‌ اختلاف‌ است، به‌ همین‌ جهت‌ علی(ع) ضمن‌ نکوهش‌ مکرر از فتنه‌ ماهیت‌ و اثر و منشأ آن‌ را هم‌ بارها بیان‌ کرده‌ است‌ از این‌ قبیل:

1. انما بدء وقوع‌ الفتن‌ أهوأ تُتبع‌ و احکام‌ تُبتدع...(7)

2. ان‌ الفتن‌ اذا أقبلت‌ شَبهت، و اذا أدبرت‌ نَبهَت...(8)

3. فتن‌ کقطع‌ اللیل‌ المُظِلم، لا تقوم‌ لها قائمة، و لا تردلها رایة...(9)

4. تمام‌ خطبه‌ 151.(10)

5. بخش‌ مهمی‌ از خطبة‌ 15...(11)

با این‌ مقدمه‌ اینک‌ دیدگاه‌ علی(ع) در وحدت‌ اسلامی‌ در دو بخش‌ قابل‌ بحث‌ است:

یکی‌ سخنان‌ آن‌ حضرت‌ که‌ عمدتاً‌ در "نهج‌البلاغه" آمده‌ و بیشتر در دوران‌ خلافت‌ از او سرزده‌ است، و دیگری‌ روش‌ عملی‌ وی‌ که‌ از هنگام‌ رحلت‌ رسول‌ اکرم‌ آغاز می‌شود و تا هنگام‌ خلافت‌ و شهادت‌ او ادامه‌ داشته‌ و از نهج‌البلاغه‌ و تاریخ‌ سیاسی‌ آن‌ دوران‌ به‌دست‌ می‌آید.

‌امام‌ علی(ع) از وحدت‌ می‌گوید

گفتار علی(ع) راجع‌ به‌ وحدت‌ را باید به‌ چند دسته‌ تقسیم‌ کرد:

اول‌ - توصیف‌ وی‌ از نقش‌ رسول‌ اکرم(ص) در ایجاد وحدت‌ و اخوت‌ بین‌ مؤ‌منین‌ و توصیف‌ اختلافات‌ شوم‌ قومی‌ و قبیله‌ای‌ دوران‌ جاهلیت، که‌ از شیوة‌ قرآن‌ دربارة‌ وحدت‌ و اختلاف‌ تبعیت‌ فرموده‌ است:

1. قد صُرفت‌ نحو أفئدة‌ الابرار، و ثُنت‌ الیه‌ أزمة‌ الأ‌بصار، دَفن‌ به‌ الضغائن، و أطفأ به‌ الثوائر، ألف‌ به‌ اخواناً، و فرق‌ به‌ أقراناً، أعزبه‌ الذلة، و أذل‌ به‌ العزة...(12) یعنی‌ دلهای‌ نیکوکاران‌ شیفتة‌ او گشت، نگاه‌ چشمها به‌ او دوخته‌ شد، خداوند به‌وسیلة‌ او کینه‌های‌ دیرینه‌ را دفن‌ کرد، شعله‌های‌ فروزان‌ دشمنی‌ و عداوت‌ را خاموش‌ نمود، دلها را با هم‌ الفت‌ داد، و مردم‌ را با هم‌ برادر ساخت، و دوستان‌ (در کفر و جهالت) را از هم‌ جدا کرد، ذلتها را به‌ عزت‌ و عزتها را به‌ ذلت، تبدیل‌ کرد.

2. ... فلم‌ ا به‌ اصَد‌ع، وَرَتق‌ به‌ الفتق، و ألف‌ به‌ الشَمل‌ بین‌ ذوی‌ الأ‌رحام‌ بعد العداوة‌ الواغرة‌ فی‌الصدور، و الضغائن‌ القادحة‌ فی‌القلوب.(13) خداوند به‌وسیله‌ پیغمبر جدائیها را وصل، و فاصله‌ها را پیوسته‌ کرد، میان‌ خویشان‌ ألفت‌ داد و یگانگی‌ برقرار ساخت‌ پس‌ از آن‌که‌ دشمنی‌ ریشه‌دار در سینه‌ها و کینه‌های‌ برافروخته‌ در دلها جای‌ داشت.

در این‌ عبارات‌ نیز علی(ع) بر الفت‌ دلها و آشتی‌ بین‌ خویشان‌ و رفع‌ کینه‌ها و تبدیل‌ دشمنی‌ها به‌ دوستی‌ها به‌ برکت‌ بعثت‌ رسول‌ اکرم(ص) تاکید می‌کند.

3. و أهل‌ الارض‌ یومئذ مللٌ‌ متفرقةُ‌ و أهوأ منتشرة، و طرق‌ متشتة‌ بین‌ مشبهِ‌ بخلقه، او مُلحدٍ‌ فی‌ اسمه، او مشیر الی‌ غیره، فهدا هم‌ به‌ من‌ الض‌لالة‌ و أنقذهم‌ سبحانه‌ من‌ الجهالة.(14) مردم‌ روی‌ زمین‌ هنگام‌ بعثت‌ رسول‌ اکرم، دارای‌ ادیان‌ گوناگون، و گرایشهای‌ پریشان، و دسته‌های‌ متفرق‌ بودند، دسته‌ای‌ خدا را به‌ مخلوقاتش‌ تشبیه‌ می‌نمودند یا خدا را انکار می‌کردند، یا به‌ خدایان‌ دیگری‌ جز او توجه‌ داشتند، پس‌ خداوند به‌ برکت‌ پیغمبر، آنها را از اختلاف‌ و ضلالت‌ رهانید، و از جهالت‌ نجات‌ داد.

گویا امام، اوضاع‌ و احوال‌ مسلمانان‌ و گرایش‌هایشان‌ را به‌ دنیا، و مظاهر آن، و سرگرم‌ شدن‌ مردم‌ را به‌ مسائل‌ اختلاف‌ برانگیز و دسته‌بندی‌های‌ سیاسی‌ و مذهبی‌ که‌ ناشی‌ از حوادث‌ پیش‌ از او بود خطری‌ جدی‌ برای‌ اسلام‌ و مسلمین‌ می‌دانست، و راه‌ رفع‌ و دفع‌ این‌ خطر با بازگشت‌ به‌ عصر رسول‌ اکرم‌ و به‌خاطر آوردن‌ برکات‌ وجود آن‌ حضرت، با مقایسه‌ اوضاع‌ قبل‌ و بعد از بعثت‌ می‌دانست، که‌ می‌رفت‌ تا از خاطرها محو گردد، و نسل‌های‌ پس‌ از آن‌ دوران‌ که‌ شاهد و ناظر آن‌ تحولات‌ زودگذر نبوده‌اند، از برکات‌ بعثت‌ محروم‌ شوند، و بکلی‌ از آن‌ها فاصله‌ گیرند. بخصوص‌ که‌ دست‌های‌ پنهانی‌ از منافقان‌ قدیمی‌ و یا نوپیدا در صدد بودند جوان‌ها را از گذشته‌ اسلام‌ دور نگه‌ دارند.

ما اینک‌ همین‌ مشکل‌ را راجع‌ به‌ نسل‌های‌ پس‌ از انقلاب‌ داریم‌ و خطر بیگانگی‌ و جدائی‌ این‌ نسل‌ها را از جاذبه‌های‌ دوران‌ انقلاب، احساس‌ می‌کنیم. بخشی‌ از این‌ ناآگاهی‌ نسل‌ جدید، طبیعی‌ است، اما بخش‌ دیگر عمدی‌ است‌ و دشمنان‌ انقلاب‌ و اسلام‌ با توطئه‌ و نیرنگ‌های‌ گوناگون، جد‌اً‌ در صدد جدا کردن‌ این‌ نسل‌ از انقلاب‌ هستند و می‌خواهند جوانان، چیزی‌ از جاذبه‌ها و آثار انقلاب‌ ندانند و به‌جای‌ آن‌ به‌ جاذبه‌های‌ غربی‌ جلب‌ شوند.

ما اینک‌ خوب‌ می‌فهمیم‌ که‌ علی(ع) چه‌ خطر بزرگی‌ را برای‌ آیندة‌ اسلام، احساس‌ یا پیش‌بینی‌ می‌کرده‌ و چاره‌ را منحصر به‌ آگاهی‌ دادن‌ به‌ نسل‌ جوان، و نیز یادآوری‌ به‌ نسل‌ دوران‌ رسول‌ اکرم‌ که‌ هنوز باقی‌ اما در شرف‌ انقراض‌ بودند و دنیاپرستی‌ و چالش‌های‌ سیاسی‌ و دسته‌بندی‌ها آنان‌ را از گذشتة‌ اسلام‌ بازداشته‌ بود، می‌دید.

‌عوامل‌ اخلاقی‌ "وحدت‌ و اختلاف"

1. قلوب‌ الرجال‌ وحشیة‌ فمن‌ تألفها أقبلت‌ علیه؛(15) دلهای‌ مردم‌ طبعاً‌ بیگانه‌ و وحشی‌ است، هر کس‌ با آنها الفت‌ پیدا کند به‌ او روی‌ می‌آورند.

در این‌ سخن‌ امام، به‌ یکی‌ از نقاط‌ ضعف‌ مردم‌ در راه‌ معاشرت‌ و دست‌یابی‌ اشاره‌ می‌کند: در حالی‌ که‌ شاید به‌ تصور ما عاجزترین‌ مردم‌ کسی‌ است‌ که‌ از لحاظ‌ ناتوانی‌ جسمی، یا اقتصادی‌ یا فرهنگی‌ و مانند آنها عاجز است، امام، کسی‌ را که‌ در دوست‌یابی‌ و مردم‌داری‌ ناتوان‌ باشد و بالاتر از آن، انسان‌ ناتوان‌ در حفظ‌ دوستان‌ و ادامة‌ دوستی‌ با آنان‌ را عاجزترین‌ مردم‌ می‌داند.

2. "خالطوا الناس‌ مخالطةً‌ اِن‌ متم‌ معها بکوا علیکم، و اِن‌ عِشتم‌ حَنوا الیکم؛(16) با مردم‌ بگونه‌ای‌ آمیزش‌ کنید که‌ اگر مردید بر شما بگریند، و اگر ماندید، قلباً‌ به‌ شما بگروند."

شکی‌ نیست‌ که‌ حسن‌ معاشرت‌ با مردم، تا حدی‌ که‌ در حیات‌ و ممات‌ دلشان‌ با انسان‌ پیوند داشته‌ باشد پیوندی‌ مستحکم‌ و عاطفه‌انگیز، و سنگ‌ بنای‌ جامعة‌ سالم‌ و متعهد و امت‌ واحدة‌ اسلامی‌ است.

3. "الغریب‌ من‌ لم‌ یکن‌ له‌ حبیب؛(17) غریب‌ کسی‌ است‌ که‌ دوستی‌ ندارد."

4. "فقد الأ‌حبة‌ غربة؛(18) از دست‌ دادن‌ دوستان‌ یک‌ نوع‌ غربت‌ و تنهائی‌ است."

5. "المودة‌ قرابةٌ‌ مستفادةٌ؛(19) دوستی‌ با مردم‌ یک‌ نوع‌ خویشاوند گزینی‌ است."

6. "التودد نصف‌ العقل؛(20) دوستی‌ با مردم‌ نیمی‌ از عقل‌ است."

7. "لا تتحذن‌ عدوَّ‌ صدیق صدیقاً‌ فتعادی‌ صدیق؛(21) دشمن‌ دوست‌ خود را به‌ دوستی‌ خود اتخاذ نکن‌ که‌ بدین‌ وسیله‌ با دوست‌ خود دشمنی‌ کرده‌ای."

8. "و من‌ أطاع‌ الواشی‌ ضیع‌ الصدیق؛(22) هرکس‌ از سخن‌ چین‌ پیروی‌ کند دوست‌ خود را از دست‌ می‌دهد."

9. "أیها الناس، من‌ عرف‌ من‌ أخیه‌ وثیقة‌ دین‌ و سوأ طریق، فلا یسمعن‌ فیه‌ أقاویل‌ الرجال؛(23) ای‌ مردم‌ هر کس‌ از برادر دینی‌ خود ایمان‌ محکم‌ و راه‌ استوار نشان‌ دارد به‌ عیب‌جوئی‌ مردم‌ درباره‌اش‌ گوش‌ ندهد."

این‌ ده‌ سخن‌ از علی(ع) است‌ دربارة‌ آئین‌ دوست‌یابی‌ و دوست‌داری‌ که‌ به‌ پیوند مستحکم‌ میان‌ افراد جامعه‌ می‌انجامد. سخنان‌ آن‌ حضرت‌ در این‌باره‌ فراوان‌ است‌ و حاکی‌ از روح‌ سرشار او از محبت‌ و صداقت‌ و از علاقة‌ شدید او به‌ ایجاد وحدت‌ و اخوت‌ میان‌ مسلمانان‌ است. بیشتر این‌گونه‌ از سخنان‌ مودت‌آمیز آن‌ حضرت، در کتاب‌ "المعجم‌ الموضوعی‌ لنهج‌ البلاغة"(24) تحت‌ عنوان‌ "الصداقة‌ و الاصدقأ" گرد آمده‌ است.

‌دعوت‌ به‌ وحدت‌ و پرهیز از اختلاف‌

1. "الخلاف‌ یهدم‌ الر‌أی‌ ؛(25) اختلاف، رأی‌ صحیح‌ را ویران‌ می‌سازد."

انسان‌ در حالت‌ آرامش‌ می‌تواند نظر درست‌ اختیار نماید، اما در جو‌ی‌ پر از برخورد، از جادة‌ صواب، منحرف‌ می‌گردد.

2. "ما اختلف‌ دعوتان‌ الا‌ کانت‌ احداهما ضلالة؛(26) هیچگاه‌ دو دعوت‌ و دو نظریه‌ در قبال‌ هم‌ قرار نمی‌گیرند مگر اینکه‌ یکی‌ از آن‌ دو ضلالت‌ و باطل‌ است."

این‌ جمله‌ حکیمانه‌ اشاره‌ به‌ این‌ است‌ که‌ حق‌ و باطل‌ با هم‌ جمع‌ نمی‌شوند و همواره‌ حق‌ در برابر باطل‌ است‌ و تبلیغات، دعوت‌ها و احزاب‌ هم‌ همین‌طور هستند از بین‌ آنها، یکی‌ حق‌ و بقیه‌ باطل‌ و ضلالت‌اند.

3. "قال‌ له‌ بعض‌ الیهود: ما دفنتم‌ نبیکم‌ حتی‌ اختلفتم‌ فیه! فقال(ع) له: انما اختلفنا عنه‌ لا فیه، و لکنکم‌ ما جَفت‌ ارجلکم‌ من‌ البحر حتی‌ قلتم‌ لنبیکم: اجعل‌ لنا الهاً‌ کما لهم‌ آلهة، فقال‌ انکم‌ قوم‌ تجهلون؛(27) کسی‌ از قوم‌ یهود به‌ آن‌ حضرت‌ (در مقام‌ شماتت‌ مسلمانها بر اختلافشان) گفت: هنوز پیغمبرتان‌ را به‌ خاک‌ نسپرده‌ بودید (و به‌ اصطلاح‌ هنوز آب‌ غسلش‌ خشک‌ نشده‌ بود) که‌ دربارة‌ او اختلاف‌ کردید!! امام‌ به‌ او فرمود: ما تنها در آنچه‌ از او شنیده‌ایم‌ اختلاف‌ کردیم، نه‌ دربارة‌ خود او. اما شما هنوز پاهاتان‌ از آب‌ دریا (که‌ از آن‌ عبور کردید) خشک‌ نشده‌ بود که‌ به‌ پیغمبرتان‌ گفتید: خدائی‌ برای‌ ما قرار بده، همانطور این‌ بت‌پرستان‌ خدایانی‌ دارند. آنگاه‌ فرمود شما مردمی‌ نادان‌ هستید."

با دقت‌ در این‌ گفتگو به‌ چند نکته‌ پی‌ می‌بریم:

اول) یهودیان‌ در عصر آن‌ حضرت‌ در صدد عیبجویی‌ از مسلمانان‌ بودند، و یکی‌ از عیب‌هائی‌ که‌ به‌ مسلمان‌ها می‌گرفتند همانا اختلاف‌ آنها پس‌ از رحلت‌ رسول‌ اکرم(ص) در مسئله‌ مهم‌ و سرنوشت‌ ساز خلافت‌ و امامت‌ بود. این‌ خود قابل‌ بررسی‌ است‌ که‌ یهودیان‌ در آن‌ هنگام، در امور مسلمان‌ها دقت‌ و اظهار نظر و عیبجوئی، و چه‌ بسا عملا دخالت‌ می‌کردند و دست‌ کم، در صدد بودند میان‌ مسلمان‌ها اختلاف‌ بیندازند و یا اختلاف‌ آنها را بزرگ‌ جلوه‌ دهند، و این‌ امر، برنده‌ترین‌ حربة‌ آنان‌ علیه‌ اسلام‌ و جامعه‌ اسلامی‌ بود.

دوم) یهودیان‌ تا آن‌ اندازه‌ از آزادی‌ برخوردار بودند که‌ با خلیفة‌ مسلمان‌ها تماس‌ بگیرند و با لحنی‌ شماتت‌آمیز، با او سخن‌ بگویند و علی(ع) چنین‌ اجازه‌ای‌ را به‌ آنان‌ می‌داد.

سوم) امام‌ به‌ نیرنگ‌ آنان‌ که‌ می‌خواهند میان‌ مسلمانان‌ اختلاف‌ اندازند پی‌ برد و به‌ سخن‌ مغالطه‌آمیز یهودی‌ پاسخ‌ فرمود، یهودی‌ می‌خواست‌ وانمود کند که‌ مسلمان‌ها تا آن‌ حد سُست‌ عقیده‌ و ناآگاه‌ بودند که‌ به‌ مجرد درگذشت‌ پیغمبرشان‌ دربارة‌ او اختلاف‌ کردند، امام، اولاً، از روی‌ مغالطة‌ یهودی، پرده‌ برداشت‌ که‌ ما دربارة‌ پیغمبرمان‌ اختلاف‌ نکردیم، او در نظر همه‌ مسلمان‌ها پیغمبر بود، کسی‌ در پیغمبری‌ او شک‌ نکرد، بلکه‌ اختلاف‌ مسلمان‌ها در گفتار پیغمبر راجع‌ به‌ جانشین‌ او بود که‌ اکثریت، راه‌ انتخاب‌ را برگزیدند و امام‌ و هواخواهانش‌ بر نص‌ تأکید داشتند. ثانیاً، به‌ جواب‌ نقضی‌ و مقابله‌ به‌ مثل‌ پرداخت‌ که‌ با آن‌ همه‌ تاکید موسی‌ و هارون‌ بر یکتاپرستی، شما هنوز از دریا به‌ خشکی‌ قدم‌ نه‌ نهاده‌ بودید، همینکه‌ چشمتان‌ به‌ بت‌پرستان‌ افتاد به‌ پیغمبرتان‌ گفتید: برای‌ ما بتی‌ مانند بت‌های‌ آنان‌ قرار بده‌ تا آن‌ بت‌ را بپرستیم!! یعنی‌ شما در اصل‌ دین‌ که‌ توحید پروردگار است، آن‌ هم‌ در حیات‌ پیغمبرتان‌ و نه‌ پس‌ از مرگش، دستخوش‌ ضلالت‌ و انحراف‌ شدید. ثالثاً، پیداست‌ که‌ علی(ع) از اظهار نظر و بزرگ‌ کردن‌ اختلاف‌ مردم‌ درباره‌ امامت‌ او پرهیز دارد و این‌ همان‌ چیزی‌ است‌ که‌ در موضع‌گیری‌ آن‌ حضرت‌ در برابر خلفا چه‌ در هنگام‌ خلافت‌ آنان‌ و چه‌ پس‌ از آن، در هنگام‌ خلافت‌ خودش‌ که‌ بعداً‌ خواهیم‌ گفت‌ کاملا نمایان‌ است.

چهارم) آیا یهودیان‌ در تحریف‌ و بزرگ‌ کردن‌ داستان‌های‌ مربوط‌ به‌ خلافت‌ و در نشر شایعات‌ ضد و نقیض‌ دربارة‌ حوادث‌ دوران‌ خلافت‌ خلفای‌ پیش‌ از علی(ع) بخصوص‌ در تشدید شایعات، مربوط‌ به‌ اختلاف‌ و جبهه‌بندی‌ میان‌ صحابه‌ و از جمله‌ علی(ع) با خلفا و نیز در پخش‌ اخبار دوران‌ خلافت‌ عثمان‌ که‌ به‌ قتل‌ او منتهی‌ گردید، و نیز کوشش‌ در نشر روایات‌ جعلی‌ در مورد تحریف‌ قرآن، و در اختلاف‌ احادیث، و در سیر حوادث‌ تاریخ‌ سیاسی‌ اسلام، و مسائلی‌ از این‌ قبیل، دخالت‌ نداشته‌اند؟

پنجم) و علیکم‌ بالتواصل‌ و التباذل‌ و ایاکم‌ و التدابر و التقاطع. (نامه‌ 47): بر شما باد به‌ وصل‌ کردن‌ و همبستگی‌ با هم‌ و بذل‌ و بخشش‌ به‌ هم‌ و بپرهیزید از پشت‌ کردن‌ به‌ هم‌ و قطع‌ رابطه‌ با یکدیگر. این‌ جمله‌ در وصیت‌ آن‌ حضرت‌ به‌ فرزندانش‌ امام‌ حسن‌ و امام‌ حسین(ع) آمده‌ است.

ششم) و أیاکم‌ و التلون‌ فی‌ دین‌ ا، فأن‌ جماعة‌ فیما تکرهون‌ من‌ الحق، خیرٌ‌ من‌ فُرقةٌ‌ فیما تحبون‌ من‌ الباطل...(28).

مبادا در دین‌ خدا تردید و تلون‌ و اختلاف‌ از خود نشان‌ دهید، که‌ همانا اجتماع‌ و همبستگی‌ در آنچه‌ از حق‌ مورد کراهت‌ شما است، از تفرقه‌ در آنچه‌ از باطل‌ مورد محبت‌ شما است‌ بهتر است.

هفتم) واجعلوا اللسان‌ واحداً...(29): سخنانتان‌ را یکی‌ قرار دهید و وحدت‌ کلمه‌ داشته‌ باشید در این‌ خطبه‌ علی(ع) از اختلاف‌ و وحدت‌ بسیار سخن‌ گفته‌ از جمله‌ دربارة‌ حفظ‌ زبان‌ و وحدت‌ گفتار.

هشتم) و الظاهر أن‌ دیننا واحدٌ‌ و نبینا واحدٌ‌ و دعوتنا فی‌ الاسلام‌ واحدةً... (نامه‌ 58): بدیهی‌ است‌ که‌ پروردگار ما یکی‌ است‌ و پیغمبر ما یکی‌ است‌ و دعوت‌ ما در اسلام‌ یکی‌ است.

این‌ جمله‌ را علی(ع) در نامه‌ای‌ برای‌ مردم‌ جهان‌ اسلام، نوشته‌ و در آن‌ از سرپیچی‌ مردم‌ شام‌ شکایت‌ کرده‌ است‌ که‌ ما و آنها دارای‌ یک‌ دین‌ و یک‌ پیغمبر و یک‌ رسالت‌ و دعوت‌ هستیم. پس‌ از آن، در توضیح‌ این‌ جمله‌ فرموده‌ است:

"ما چیزی‌ بیش‌ از شامیان‌ دربارة‌ ایمان‌ به‌ خدا و تصدیق‌ رسولش‌ نداریم، آنها نیز در این‌ خصوص‌ فزونی‌ بر ما ندارند. ما و آنها در همة‌ امور شریک‌ و متحد هستیم، مگر در مورد قتل‌ عثمان‌ که‌ ما از آن‌ بری‌ هستیم، و آنان‌ در حمایت‌ از عثمان‌ کوتاهی‌ کردند..."
علی(ع) بارها در پرهیز از اختلاف‌ بر وحدت‌ امت‌ در دین‌ و کتاب‌ و پیغمبر و دعوت‌ تاکید فرموده‌ است:

نهم) "... والههم‌ واحدٌ‌ و نبیهم‌ واحد، و کتابهم‌ واحدُ، أفأمر هم‌ ا سبحانه‌ بالاختلاف‌ فأطاعوه‌ أم‌ نهاهم‌ عنه‌ فعصوه؟؛(30) ... در حالی‌ که‌ خدای‌ آنان‌ یکی‌ است، پیغمبرشان‌ یکی‌ است، کتابشان‌ یکی‌ است، آیا خدا آنان‌ را به‌ اختلاف‌ امر کرده‌ و آنان‌ او را اطاعت‌ کرده‌اند، یا اینکه‌ خداوند آنان‌ را از اختلاف‌ نهی‌ کرده‌ و آنان‌ خدا را نافرمانی‌ کرده‌اند؟"

این‌ جمله‌ را امام‌ در نکوهش‌ و مذمت‌ قاضیان‌ که‌ در قضاوت‌ها و فتاواهای‌شان، با هم‌ اختلاف‌ دارند و چون‌ آن‌ داوری‌های‌ متناقض‌ را بر امام‌ و خلیفه‌ وقت‌ که‌ آنان‌ را به‌ قضاوت‌ برگزیده، عرضه‌ می‌کنند همه‌ را صواب‌ می‌داند و می‌پذیرد، در حالی‌ که‌ مسلماً‌ یکی‌ از آنها حق‌ است‌ و بقیه‌ ناحق، و خلیفه‌ چطور مهر قبول‌ بر همه‌ آنها می‌گذارد. بدیهی‌ است‌ مسئله‌ اختلاف‌ فتاوی‌ از سوی‌ مجتهدان‌ و قاضیان، امری‌ است‌ طبیعی‌ و تا امروز در همه‌ مذاهب‌ اسلامی‌ از جمله‌ در بین‌ علمای‌ شیعه‌ شایع‌ است، و نمی‌توان‌ جلو این‌ قبیل‌ اختلافات‌ را گرفت، والا نباید در مسائل‌ مبهم‌ و غیر منصوص، اجازة‌ اجتهاد می‌دادند که‌ داده‌اند، و گفته‌اند: "للمُصیب‌ أجران‌ و للمخطیء أجرٌ‌ واحدٌ."

اما آنچه‌ مورد انکار امام‌ است، همان‌ موافقت‌ خلیفه‌ با همة‌ آنها است‌ که‌ این‌ عمل‌ با عقیده‌ برخی‌ از اهل‌ سنت‌ در مسأله‌ کلامی‌ "تصویب" سازگار است. تصویب، یعنی‌ اینکه‌ خداوند در این‌ قبیل‌ مسائل، حکمی‌ ندارد و حکم‌ آنها را به‌ مجتهدین‌ واگذار کرده، بنابراین‌ هر فتاوایی‌ از آنان، خود حکم‌ ا است‌ و در این‌ قبیل‌ مسائل‌ مانعی‌ ندارد که‌ چند حکم‌ وجود داشته‌ باشد. تصویب‌ به‌ اتفاق‌ علمای‌ امامیه‌ باطل‌ است‌ و همچنین‌ نزد برخی‌ از مذاهب‌ دیگر.

دهم) "و ألزموا السواد الأ‌عظم، فان‌ یدا مع‌ الجماعة، فان‌ یدا مع‌ الجماعة، و ایاکم‌ والفرقة؛(31) همواره‌ با سیاهی‌ و انبوه‌ مردم‌ مسلمان‌ ملازم‌ باشید که‌ همانا دست‌ خدا با جماعت‌ است، و از تفرقه‌ بپرهیزید."

در این‌ سخن‌ و جمله‌های‌ پیش‌ از آن، امام‌ مردم‌ را از تندروی‌ دربارة‌ خود و اینکه‌ بر خلاف‌ نظر عمومی، مقام‌ و منزلتی‌ برای‌ او قایل‌ شوند، جز آنچه‌ مردم‌ می‌پندارند به‌ شدت‌ منع‌ فرموده‌ است.

پیش‌ از آن‌ فرموده: سیهل فی‌ صنفان... : دو صنف‌ از مردم‌ درباره‌ من‌ هلاک‌ خواهند شد: دوستی‌ که‌ بنا حق‌ فضیلتی‌ برای‌ من‌ قائل‌ باشد، و دشمنی‌ که‌ بنا حق‌ فضیلتی‌ را از من‌ انکار نماید...

به‌نظر می‌رسد در زمان‌ آن‌ حضرت‌ غالیان‌ چیزهائی‌ از فضایل‌ درباره‌ او می‌گفتند کما اینکه‌ خوارج، و دشمنان‌ او ابتدائی‌ترین‌ فضائل‌ او را انکار می‌کردند، و علی(ع) به‌ هر دو هشیار می‌داده‌ است‌ این‌ احتمال‌ هم‌ هست‌ که‌ برخی‌ از شیعیان‌ خاص، اسرار را فاش‌ می‌کردند که‌ علی(ع) از ابراز آنها ناراضی‌ بود و در هر حال، علی(ع) مایل‌ نبود به‌خاطر او مسلمان‌ها فرقه‌ فرقه‌ شوند، اما متأسفانه‌ شدند و عده‌ای‌ از دوستان‌ کم‌ ظرفیت‌ در آن‌ هنگام‌ و در طول‌ تاریخ‌ تا کنون‌ بر این‌ تفرقه‌ اصرار دارند، در حالی‌ که‌ بزرگان‌ دین، از جمله‌ چند عالم‌ معروف‌ در عصر ما از قبیل: آیة‌ا بروجردی، آیة‌ا کاشف‌ الغطأ، آیة‌اسید محسن‌ جبل‌عاملی، آیة‌ا سیدشرف‌الدین، و مانند آنان، در موضعگیریهای‌ سیاسی‌ و اجتماعی‌ و علمی‌ خود، بر وحدت‌ صفوف‌ مسلمین‌ تأکید داشتند که‌ شرح‌ آن‌ نیاز به‌ چند کتاب‌ دارد و در آثاری‌ از سوی‌ "مجمع‌ جهانی‌ تقریب" انتشار یافته‌ است.

یازدهم) "فاجتمع‌ القوم‌ علی‌ الفُرقة‌ و افترقوا علی‌ الجماعة؛(32) مردم‌ بر تفرقه، اجتماع‌ کردند و در وحدت‌ و اجتماع، متفرق‌ شدند."

این‌ جملة‌ علی(ع) انسان‌ را به‌ یاد نابغة‌ اسلام‌ سیدجمال‌الدین‌ اسدآبادی‌ معروف‌ به‌ افغانی‌ می‌اندازد که‌ می‌گفت: "المسلمون‌ اتفقوا علی‌ ان‌ لا یتفقوا؛ مسلمانان‌ اتفاق‌ کرده‌اند که‌ متفق‌ نشوند." و این‌ بهترین‌ تعبیر است‌ از اختلاف‌ و تفرقة‌ مسلمانان‌ که‌ از زمان‌ علی(ع) تا کنون‌ مصداق‌ داشته‌ و دارد.

دوازدهم) "فیا عجباً‌ عجباً، و ا یمیت‌ القلب‌ و یجلب‌ الهم‌ من‌ اجتماع‌ هؤ‌لأ القوم‌ علی‌ باطلهم، و تفرقکم‌ عن‌ حقکم...؛(33) ای‌ عجب‌ و چه‌ عجبی، که‌ دل‌ را می‌میراند و انبوه‌ غم‌ را به‌ دل‌ راه‌ می‌دهد، از اجتماع‌ و هماهنگی‌ این‌ قوم‌ (اهل‌ شام) بر باطل‌ خودشان‌ و از پراکندگی‌ شما از حق‌ خودتان."

این‌ سخن‌ را علی(ع) در خطبة‌ جهادیه‌ که‌ با جملة: "فان‌ الجهاد باب‌ من‌ أبواب‌ الجنة" آغاز می‌شود بر زبان‌ آورده‌ است. این‌ خطبه‌ را به‌ نوشتة‌ سیدرضی‌ علی(ع) در هنگامی‌ ایراد فرمود که‌ خبر دستبرد لشکر معاویه‌ بر شهر انبار، به‌ اطلاع‌ آن‌ حضرت‌ رسید کلمات‌ علی(ع) در این‌ خطبه‌ حاکی‌ از نهایت‌ حزن‌ و اندوه‌ اوست‌ از دو امر یکی‌ از این‌ حادثة‌ ناگوار که‌ آنان، زر و زیور از دست‌ و پای‌ زن‌ مسلمان‌ و یک‌ زن‌ از اهل‌ ذمه‌ بیرون‌ آورده‌اند، این‌ حادثه‌ تا آن‌ حد در نظر علی(ع) ناگوار است‌ که‌ می‌فرماید اگر مرد مسلمانی‌ از شدت‌ تأسف‌ بمیرد شایسته‌ تقدیر است‌ و نه‌ ملامت.

‌شیوة‌ عملی‌ امام‌ علی(ع) در حفظ‌ وحدت‌

یکی‌ از حامیان‌ صدیق‌ تقریب‌ مذاهب‌ و از نویسندگان‌ مقاله‌ در مجلة‌ "رسالة‌الاسلام" ارگان‌ "دارالتقریب‌ بین‌ المذاهب‌ الاسلامیة"، استاد شیخ‌ عبدالمتعال‌ صعیدی‌ است. در یکی‌ از مقالات‌ ایشان‌ به‌عنوان‌ "علی‌ بن‌ابیطالب(ع) والتقریب‌ بین‌ المذاهب"(34) آمده‌ است:

"این‌ فضیلت‌ بزرگی‌ است‌ برای‌ علی‌ بن‌ ابیطالب‌ رضی‌ا عنه‌ و کرم‌ا وجهه‌ که‌ برای‌ اولین‌بار در اسلام، اساس‌ تقریب‌ بین‌ مذاهب‌ را بنا نهاده‌ است، تا اینکه‌ اختلاف‌ در رأی، به‌ تفریق‌ کلمة‌ امت‌ و برافروختن‌ آتش‌ عداوت‌ میان‌ طوائف‌ مختلف‌ نینجامد. بلکه‌ در عین‌ اختلاف‌ رأی، وحدت‌ امت‌ محفوظ‌ بماند، و طرف‌های‌ متخالف‌ در رأی، همچنان‌ برادران‌ و دوستان‌ هم‌ باقی‌ بمانند و باز هم‌ با یکدیگر با دوستی‌ بسر ببرند، بدین‌گونه‌ که‌ هر کدام‌ از آنها برادر خود را با رأی‌ و نظرش‌ باز گذارد، زیرا او از دو حال‌ خارج‌ نیست: یا مصیب‌ است‌ و مأجور و یا مخطیء است‌ و معذور. و اگر هم‌ بخواهد، با او بگونة‌ جدال‌ به‌ احسن‌ برخورد کند و در بحث‌ و جدال‌ بین‌ آنان‌ تعصب‌ رأی‌ نباشد بلکه‌ منحصراً‌ هدف‌ از بحث، رسیدن‌ به‌ حقیقت‌ باشد و نه‌ غلبه‌ و پیروزی‌ بر خصم.

بلی‌ این‌ فضیلت، وجه‌ فضیلتی‌ است‌ برای‌ پسر عموی‌ رسول‌ خدا، که‌ از فضیلت‌ او در شرف‌ نسبت‌ و قرابت‌ به‌ صاحب‌ رسالت، کمتر نیست، و نه‌ از فضیلت‌ سبقت‌ وی‌ در ایمان‌ به‌ پیغمبر در حالی‌ که‌ او پسر نابالغی‌ بود، اما از هر صغیر و کبیری‌ بیشتر و بهتر به‌دست‌ رسول‌ اکرم‌ هدایت‌ یافت.

همچنین، این‌ فضیلت‌ که‌ گفته‌ شد، دست‌ کمی‌ از فضیلت‌ وی‌ در جمع‌ میان‌ جهاد به‌ رأی، و جهاد به‌ مال، و جهاد با شمشیر، ندارد. علی(ع)، با ابوبکر بیعت‌ کرد در حالی‌ که‌ عقیدة‌ به‌ حقانیت‌ خود را در دل‌ حبس‌ کرد، و مایل‌ نبود که‌ نسبت‌ به‌ ابوبکر حیله‌ و نیرنگی‌ بکار برد. هنگامی‌ که‌ مسلمانان‌ با ابوبکر در جنگ‌ با مرتدین‌ و مانعین‌ زکاة، مخالفت‌ کردند، ابوبکر به‌ تنهائی‌ با شمشیر به‌دست‌ به‌ "ذی‌ القصه" رفت‌ پس‌ از آن‌ علی(ع) به‌ وی‌ پیوست‌ و زمام‌ ناقه‌اش‌ را گرفت‌ و گفت: کجا می‌روی؟ ما را به‌ مصیبت‌ مبتلا نکن‌ بخدا قسم‌ اگر کشته‌ شوی، برای‌ اسلام، نظامی‌ باقی‌ نمی‌ماند. ابوبکر سخن‌ علی(ع) را شنید و به‌ مدینه‌ برگشت، سخن‌ مخلصانه‌ای‌ که‌ گواه‌ بر نهایت‌ علاقة‌ علی(ع) به‌ زنده‌ ماندن‌ خلیفه‌ است، در حالی‌ که‌ هنوز معتقد بود ابوبکر خلافت‌ را از او غصب‌ کرده‌ است. همین‌گونه‌ بود روش‌ علی(ع) با عمر بن‌ خطاب‌ که‌ ابوبکر خلافت‌ را به‌ او سپرد، باز هم‌ عقیده‌ خود را در دل‌ حبس‌ کرد، و به‌ همان‌گونه‌ که‌ با ابوبکر رفتار کرده‌ بود با عمر هم‌ رفتار کرد، و در راه‌ عقیدة‌ خود تن‌ به‌ تفرقه‌ و جدائی‌ نداد... رفتار علی(ع) با عثمان‌ نیز چنین‌ بود، هنگامی‌ که‌ بر اثر شورای‌ معروف‌ (که‌ به‌نظر علی(ع) یک‌ توطئه‌ای‌ علیه‌ او بود) به‌ خلافت‌ رسید. ولی‌ علی(ع) باز هم‌ رأی‌ و عقیده‌ خود را مبنی‌ بر محق‌ بودن‌ خود به‌ خلافت، در سینه‌ حبس‌ کرد، و به‌ تفرقه‌ و جدائی‌ از عثمان‌ رضایت‌ نداد.

هنگامی‌ که‌ در پایان‌ خلافت‌ عثمان، شورشیان‌ و طاغیان، بر او شوریدند، علی(ع) از این‌ فرصت‌ به‌ سود خود استفاده‌ نکرد، بلکه‌ می‌خواست‌ آن‌ فتنه‌ را بخواباند. و همین‌ که‌ آشوب‌ به‌ جائی‌ رسید که‌ بر جان‌ عثمان‌ خائف‌ گردید، دو فرزندش‌ حسن‌ و حسین‌ را فرستاد تا از عثمان‌ دفاع‌ کنند، با اینکه‌ خواباندن‌ آشوب، خلاف‌ حق‌ او بود که‌ اقتضا می‌کرد خلیفه‌ را با آشوب‌گران‌ رها کند. ولی‌ او تصمیم‌ گرفت‌ تا پایان، به‌ سنت‌ و روشی‌ که‌ به‌عنوان‌ مثل‌ اعلا و کار نمونه‌ در مورد اختلاف‌ رأی، اتخاذ کرده‌ بود ادامه‌ دهد.

هنگامی‌ که‌ مردم‌ پس‌ از عثمان‌ می‌خواستند با او بیعت‌ کنند در قبول‌ بیعت‌ عجله‌ نکرد و آن‌ را فرصتی‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ آرمان‌ و عقیده‌اش‌ مغتنم‌ نشمرد، زیرا علی(ع) خلافت‌ را نه‌ برای‌ مصلحت‌ شخصی، بلکه‌ برای‌ مصلحت‌ مسلمانان‌ می‌خواست، لهذا از بیعت‌ امتناع‌ کرد. و به‌ طالبان‌ بیعت‌ پاسخ‌ موافق‌ نداد، مگر پس‌ از اصرار آنان‌ که‌ ملاحظه‌ کرد ناچار از اجابت‌ آنها است‌ تا تفرقه‌ پیش‌ آمده‌ بین‌ مسلمین‌ بر اثر قتل‌ عثمان‌ را، برطرف‌ نماید. و لهذا زبیر و طلحه‌ را دعوت‌ کرد و گفت: اگر میل‌ دارید با من‌ بیعت‌ کنید و اگر نه‌ با شما بیعت‌ شود. آنان‌ گفتند ما با تو بیعت‌ می‌کنیم‌ (بعداً‌ نویسنده‌ امتناع‌ سعد بن‌ ابی‌ وقاص، عبدا عمر، و دیگران‌ را به‌ تفصیل‌ ذکر کرده) نتیجه‌ می‌گیرد: که‌ علی(ع) مایل‌ نبود خلافت‌ خود را بر کسی‌ تحمیل‌ نماید، بلکه‌ می‌خواست‌ مردم‌ به‌ اختیار خود با او بیعت‌ کنند و هرکس‌ از بیعت‌ با او ابا می‌کرد او را آزاد می‌گذارد."

(آنگاه‌ راجع‌ به‌ رفتار علی(ع) با معاویه‌ می‌گوید) :

"معاویه‌ از فرمان‌ علی(ع) هنگام‌ عزل‌ او از استانداری‌ شام، سرپیچی‌ کرد، و این‌ یکی‌ از حقوق‌ خلیفه‌ است‌ دربارة‌ معاویه‌ و دیگران‌ که‌ از او اطاعت‌ کنند، و اگر اطاعت‌ نکردند این‌ امر از عنوان‌ اختلاف‌ رأی، به‌ عصیان‌ و طغیان‌ تبدیل‌ می‌شود، عصیان‌ حکمی‌ دارد غیر از حکم‌ اختلاف‌ در رأی، زیرا عصیان‌ و نافرمانی، موجب‌ تفرقه‌ بین‌ مسلمین‌ است، و لازم‌ است‌ با آن‌ رفتاری‌ اتخاذ شود که‌ باعث‌ جمع‌ کلمة‌ مسلمین‌ گردد هر چند به‌ خشونت‌ منتهی‌ شود. همین‌ بود رفتار علی(ع) با کسانی‌ که‌ در قضیة‌ تحکیم‌ میان‌ او و معاویه‌ با او مخالف‌ شدند و از او عزلت‌ گزیده‌ به‌ لحاظ‌ قبول‌ تحکیم‌ او را محکوم‌ نمودند. با اینکه‌ از لحاظ‌ دینی‌ ایرادی‌ نداشت، اما آنان‌ عده‌ای‌ تندرو و افراطیان‌ مذهبی‌ بودند ولی‌ علی(ع) به‌ آن‌گونه‌ که‌ آنان‌ نسبت‌ به‌ علی(ع) حکم‌ کردند که‌ او را کافر دانستند بر آنها حکم‌ نکرد، بلکه‌ به‌ آنان‌ گفت: مادامی‌ که‌ با ما مصاحبت‌ و همراهی‌ دارید، سه‌ چیز را از شما دریغ‌ نمی‌داریم: از حضور در مساجد خدا منع‌ نمی‌کنیم، مادامی‌ که‌ با ما همراه‌ هستید شما را از سهم‌ بیت‌المال‌ محروم‌ نمی‌کنیم، و با شما نمی‌جنگیم‌ مگر شما پیش‌ قدم‌ در جنگ‌ با ما شوید."

دیگر بالاتر از این‌ روش‌ تسامح‌ و گذشت‌ در مورد اختلاف‌ رأی، متصور نیست.

حال‌که‌ از سخن‌ یک‌ فرزانه‌ محقق، استاد جامع‌ از هراز اهل‌ سنت‌ روش‌ علی(ع) را در پای‌بندی‌ به‌ عقیده‌ و شجاعت‌ در ابراز رأی، همراه‌ با تسامح‌ و گذشت‌ از منافع‌ خود در راه‌ مصالح‌ اسلام، مطلع‌ شدیم‌ به‌ سخن‌ یک‌ شیعة‌ مخلص‌ علی(ع)، دل‌ می‌سپاریم. مرحوم‌ علامة‌ شهید مطهری‌ زیر عنوان‌ "اتحاد اسلام"(35) می‌گوید:

"طبعاً‌ هرکس‌ می‌خواهد بداند آنچه‌ علی(ع) دربارة‌ آن‌ می‌اندیشید، آنچه‌ علی(ع) نمی‌خواست‌ آسیب‌ ببیند، آنچه‌ علی(ع) آن‌ اندازه‌ برایش‌ اهمیت‌ قائل‌ بود که‌ چنان‌ رنج‌ جانکاه‌ را تحمل‌ کرد چه‌ بود؟ حدساً‌ باید گفت: آن‌ چیز وحدت‌ صفوف‌ مسلمین‌ و راه‌ نیافتن‌ تفرقه‌ در آن‌ است. مسلمین، قوت‌ و قدرت‌ خود را که‌ تازه‌ داشتند به‌ جهانیان‌ نشان‌ می‌دادند مدیون‌ وحدت‌ صفوف‌ و اتفاق‌ کلمه‌ خود بودند، موفقیت‌های‌ محیرالعقول‌ خود را در سال‌های‌ بعد نیز از برکت‌ همین‌ وحدت‌ کلمه‌ کسب‌ کردند، علی‌القاعده‌ علی(ع) به‌خاطر همین‌ مصلحت، سکوت‌ و مدارا کرد:... مخصوصا در دوران‌ خلافت‌ خودش‌ آنگاه‌ که‌ طلحه‌ و زبیر نقض‌ بیعت‌ کردند و فتنة‌ داخلی‌ ایجاد نمودند، علی(ع) مکرراً‌ وضع‌ خود را بعد از پیغمبر با این‌ها مقایسه‌ می‌کند و می‌گوید: من‌ به‌خاطر پرهیز از تفرق‌ کلمة‌ مسلمین، از حق‌ مسلم‌ خودم‌ چشم‌ پوشیدم‌ و اینان‌ با اینکه‌ به‌ طوع‌ و رغبت‌ بیعت‌ کردند، بیعت‌ خویش‌ را نقض‌ کردند. و پروای‌ ایجاد اختلاف‌ در میان‌ مسلمین‌ را نداشتند."

و اینک‌ از خود علی(ع) در نهج‌البلاغه‌ بشنویم:

1. "لقد علمتم‌ أنی‌ أحق‌ الناس‌ بها من‌ غیری، و وا لأ‌سلمن‌ ما سلمت‌ امور المسلمین، و لم‌ یکن‌ فیها جور ألا‌ علی‌ خاصةً، التماساً‌ جز ذلک‌ و فضله، و زهداً‌ فیما تنا فستموه‌ من‌ زخرفه‌ و زبرجه؛(36) قطعاً‌ شما خود می‌دانید که‌ من‌ از دیگران‌ شایسته‌تر و احق‌ به‌ خلافت‌ هستم، ولی‌ به‌ خدا سوگند من‌ تسلیم‌ هستم‌ و مخالفتی‌ ندارم، مادامی‌ که‌ امور مسلمانان‌ روبراه‌ باشد و تنها به‌ من‌ ستم‌ شود. و در این‌ کار أجر و فضل‌ خدا و هم‌ پرهیز از آنچه‌ از زر و زیور دنیا در آن‌ اختلاف‌ دارید را مسئلت‌ دارم."

این‌ سخن‌ را علی(ع) در شورای‌ شش‌ نفره‌ منتخب‌ از جانب‌ خلیفه‌ دوم‌ ایراد فرمود هنگامی‌ که‌ دید می‌خواهند با عثمان‌ بیعت‌ کنند و او را به‌ خلافت‌ برگزینند. علی(ع) با تأکید بر حق‌ خود و اینکه‌ با انتخاب‌ دیگری‌ بجای‌ وی‌ به‌ حق‌ او تعدی‌ و ستم‌ نموده‌ و درباره‌اش‌ جفا و جور رواداشته‌اند، اما اگر با این‌ وصف‌ وحدت‌ و مصالح‌ جامعة‌ اسلامی‌ محفوظ‌ باشد او با این‌ بیعت‌ موافق‌ است. و از حق‌ غصب‌ شدة‌ خود در راه‌ مصالح‌ عمومی‌ سکوت‌ می‌کند.

2. "فأمسکت‌ یدی‌ حتی‌ رأیت‌ راجعة‌الناس‌ قد رجعت‌ عن‌ الأسلام‌ یدعوت‌ اًلی‌ محق‌ دین‌ محمد صلی‌ا علیه‌ و آله‌ و سلم‌ فخشیت‌ أن‌ لم‌ أنصر الأسلام‌ و أهله‌ أن‌ أری‌ فیه‌ ثَلماً‌ او هدماتکون‌ المصیبة‌ به‌ علی‌ أعظم‌ من‌ فوت‌ ولایتکم... فنهضت‌ فی‌ تلک‌ الأ‌حداث‌ حتی‌ زاح‌ الباطل‌ و زهق‌ و اطمأنالدین‌ و تَنَهنَهَ؛(37) من‌ دست‌ خود را (از بیعت‌ با ابوبکر) نگه‌ داشتم‌ تا اینکه‌ مشاهده‌ کردم‌ مردمی‌ را که‌ از اسلام‌ برگشتند و به‌ نابودی‌ دین‌ محمد دعوت‌ می‌کنند، پس‌ ترسیدم‌ اگر اسلام‌ و اهلش‌ را یاری‌ نکنم، رخنه‌ و یا خرابی‌ در بنای‌ اسلام‌ ببینم‌ که‌ مصیبت‌ آن‌ برای‌ من‌ عظیم‌تر است‌ از اینکه‌ حکومت‌ و ولایت‌ شما را از دست‌ بدهم، پس‌ در آن‌ حوادث‌ ناگوار قیام‌ کردم‌ تا اینکه‌ باطل، از میان‌ رفت‌ و دین‌ اسلام‌ ثبات‌ و قوام‌ یافت."

این‌ عبارت‌ بخشی‌ از نامه‌ای‌ است‌ که‌ علی(ع) برای‌ اهالی‌ مصر همراه‌ مالک‌ اشتر فرستاد. البته‌ این‌ نامه‌ کوتاه‌ است‌ و غیر از فرمان‌ طولانی‌ آن‌ حضرت‌ برای‌ مالک‌ اشتر است. در آغاز این‌ نامه، علی(ع) جهت‌ اطلاع‌ مردم‌ مصر از اوضاع‌ و احوال‌ پس‌ از رحلت‌ رسول‌ اکرم، شمه‌ای‌ از اختلافات‌ مردم‌ در جانشینی‌ پیغمبر و بیعتشان‌ را با دیگری‌ بجای‌ او درحالی‌ که‌ فکر نمی‌کرد مردم‌ در جانشینی‌ پیغمبر و بیعتشان‌ را با دیگری‌ بجای‌ او در حالی‌ که‌ فکر نمی‌کرد مردم‌ کسی‌ غیر از او را انتخاب‌ کنند، می‌گوید:

"من‌ ابتداً‌ از بیعت‌ خودداری‌ کردم، تا اینکه‌ ارتدادِ‌ جماعتی‌ را از اسلام‌ و کوششان‌ را علیه‌ دین‌ مشاهده‌ کردم‌ در این‌ هنگام‌ برای‌ حفظ‌ اسلام‌ با خلیفه‌ همراهی‌ کردم‌ تا خطر از اسلام‌ مرتفع‌ گردید."

در این‌ سخن‌ اشاره‌ می‌کند که‌ اختلاف‌ مردم‌ دربارة‌ خلافت، کار نادرستی‌ بود و حق‌ خاندان‌ پیغمبر را از میان‌ بردند و طبعاً‌ برای‌ احقاق‌ حق‌ خود باید مقاومت‌ می‌کردم، اما حفظ‌ اسلام‌ برای‌ من‌ مهم‌تر از خلافت‌ بود. علی(ع) در جاهای‌ دیگر هم‌ به‌ مسئلة‌ سکوت‌ از حق‌ خود به‌ لحاظ‌ پرهیز از تفرقه‌ و به‌خاطر حفظ‌ اسلام‌ پرداخته‌ است: ابن‌ ابی‌ الحدید در شرح‌ خطبه‌ 119 از عبدا بن‌ جناده‌ نقل‌ می‌کند که‌ علی(ع) در روزهای‌ اول‌ خلافتش‌ در مسجد مدینه‌ طی‌ خطبه‌ای‌ از انحراف‌ امت‌ پس‌ از رحلت‌ رسول‌ اکرم، و غصب‌ کردن‌ حق‌ خاندان‌ پیغمبر فرمود:

"بخدا قسم‌ اگر از تفرقه‌ مسلمانان‌ و برگشت‌ کفر و نابود شدن‌ دین‌ اسلام‌ نمی‌ترسیدم، هر آینه‌ رفتار ما با آنان‌ بجز آن‌ بود که‌ انجام‌ دادیم."(38)

همچنین‌ ابن‌ ابی‌ الحدید از کلبی‌ نقل‌ می‌کند که‌ علی(ع) پیش‌ از حرکت‌ به‌ بصره، فرمود:

"قریش‌ پس‌ از رسول‌ خدا حق‌ ما را از ما گرفت‌ و به‌ خود اختصاص‌ داد. پس‌ من‌ دیدم‌ صبر بر این‌ امر، از تفرقة‌ کلمة‌ مسلمین، و ریختن‌ خون‌هایشان، بهتر است‌ در حالی‌ که‌ مردم‌ همه‌ مسلمان‌اند و دین‌ همچون‌ مشکی‌ متلاطم‌ است‌ که‌ کمترین‌ سستی، آن‌ را نابود و کوچک‌ترین‌ فردی‌ آن‌ را وارونه‌ می‌کند."(39)

ابن‌ ابی‌ الحدید در ذیل‌ خطبه‌ 65 نقل‌ می‌کند که‌ یکی‌ از فرزندان‌ ابولهب‌ اشعاری‌ در فضیلت‌ علی(ع) و ذم‌ مخالفانش‌ و در اثبات‌ حق‌ علی(ع) سرود، علی(ع) فرمود: "بقای‌ دین‌ (اسلام) از هر چیز دیگری‌ نزد ما محبوبتر است."(40)

در بحث‌ از فتنه‌ نیز گفتیم‌ که‌ پس‌ از بیعت‌ مردم‌ با ابوبکر، عباس‌ و ابوسفیان‌ آمدند با علی(ع) بیعت‌ کنند وی‌ آنان‌ را از فتنه‌گری‌ و ایجاد تفرقه‌ منع‌ فرمود.(41)

‌یک‌ پرسش‌

در اینجا سئوالی‌ پیرامون‌ عکس‌العمل‌ علی(ع) در قبال‌ غصب‌ خلافت، به‌ ذهن‌ خطور می‌کند: از یک‌ سو آن‌ حضرت‌ اصرار دارد که‌ خلافت‌ حق‌ او است‌ و دیگران‌ آن‌ را غصب‌ کردند و بارها در این‌باره‌ سخن‌ گفته‌ است، از سوی‌ دیگر از تفرقه‌ پرهیز دارد و دیگران‌ را از مطرح‌ کردن‌ حق‌ او و از برانگیختن‌ آتش‌ فتنه‌ و تفرقه‌ منع‌ می‌کند. این‌ دو کار با هم‌ سازگار نیست.

علی(ع)، اگر می‌خواست‌ بر سر مسئله‌ غصب‌ خلافت‌ که‌ حق‌ او بود، اختلاف‌ در بین‌ مسلمین‌ بروز نکند (که‌ کرد، و آثار آن‌ تا امروز باقی‌ است) می‌باید به‌ کلی‌ سکوت‌ می‌فرمود و دم‌ از حق‌ خود و خاندانش‌ نمی‌زد، و در این‌باره‌ به‌ شکایت‌ از مردم‌ و بی‌وفائی‌شان‌ و از گله‌ کردن‌ از خلفا و اطرافیانشان، دمی‌ نمی‌زد.

مگر همین‌ سخنان‌ علی(ع) منشأ اختلاف‌ و انشعاب‌ مسلمین‌ به‌ دو دستة‌ شیعه‌ و اهل‌ سنت، و سبب‌ نزاع‌ و مشاجره‌ و جدال‌ لفظی‌ و عملی‌ و جنگ‌ و خونریزی‌ نگردیده‌ است؟ و باعث‌ نشده‌ در طول‌ تاریخ‌ دسته‌جاتی‌ و احزابی‌ بنام‌ پیروان‌ علی(ع) پیدا شوند و راه‌ تفرقه‌ را پیش‌ گیرند؟ و نیز حکومت‌هائی‌ بنام‌ تشیع‌ در جای‌ جای‌ جهان‌ اسلام‌ و در راه‌ دفاع‌ از حق‌ علی(ع) و خاندانش‌ به‌سر کار آیند؟ و در قبال‌ خلفای‌ سنتی‌ که‌ در خط‌ خلفای‌ راشدین‌ بوده‌اند، قیام‌ کنند؟ آیا این‌ جریان‌ اختلاف‌ برانگیز، از روش‌ و منش‌ و از سخنان‌ و خطبه‌های‌ علی(ع) سرچشمه‌ نگرفته‌ است؟

مگر علی(ع) وحدت‌ مسلمین‌ را تنها برای‌ زمان‌ خود می‌خواست‌ و به‌ فکر آینده‌ اسلام‌ و مسلمین‌ نبود؟ و توجه‌ نداشت‌ که‌ سخنان‌ بلیغ‌ و جاندارش‌ در خصوص‌ خلافت، در آینده‌ اختلاف‌ برانگیز خواهد بود؟

در پاسخ‌ به‌ این‌ شبهه‌ که‌ بسیار گسترده‌ و شامل‌ جهات‌ مختلف‌ است‌ بررسی‌ چند مطلب‌ ضروری‌ است:

اول) علی(ع) تنها از حق‌ شخصی‌ خود که‌ غالباً‌ در نهج‌البلاغه‌ به‌عنوان‌ احقیت‌ او به‌ خلافت‌ به‌ لحاظ‌ قرابت‌ با پیغمبر آمده‌ شکایت‌ نمی‌کرد تا گفته‌ شود حالا کار از کار گذشته‌ مانند اینکه‌ دو نفر در رسیدن‌ به‌ ریاست‌ جمهوری‌ با هم‌ رقابت‌ نموده‌ و یکی‌ از آن‌ دو پیروز شده‌ است، دیگر نباید تا قیامت‌ از رقیب‌ خود شکایت‌ کند این‌ کار از افراد کم‌ ظرفیت‌ و ریاست‌ طلب‌ سر می‌زند نه‌ از شخصیتی‌ مانند علی(ع). خیر، علی(ع) از یک‌ حق‌ الهی‌ که‌ باید در خاندان‌ پیغمبر و در افراد مشخص‌ با امتیازات‌ خاص‌ باقی‌ بماند دفاع‌ می‌کرد. امامت، رکنی‌ از ارکان‌ اسلام‌ است‌ و حفظ‌ اسلام‌ در همه‌ ابعاد سیاسی‌ و اجتماعی‌ و فرهنگی‌ وابسته‌ به‌ آن‌ لازم‌ است، انصراف‌ خلافت‌ از علی(ع) به‌ خلفای‌ پیش‌ از او، تنها انتقال‌ ریاست‌ از شخصی‌ به‌ شخص‌ دیگر نبود، بلکه‌ از دیدگاه‌ علی(ع) انحراف‌ از رکنی‌ از ارکان‌ اسلام‌ بود که‌ حق‌ الهی‌ ولایت‌ خاندان‌ پیغمبر را به‌ انتخاب‌ و رأی‌ مردم‌ تبدیل‌ کرد. آیا علی(ع) در حالی‌ که‌ از مطالبة‌ حق‌ شخص‌ خود به‌خاطر وحدت‌ مسلمین‌ و حفظ‌ اسلام، صرف‌ نظر کرد، انتظار دارید از بیان‌ این‌ رکن‌ عظیم‌ اسلام‌ که‌ ضامن‌ کیان‌ اسلام‌ است‌ سکوت‌ می‌کرد؟ این‌ خود کتمان‌ یکی‌ از حقایق‌ اسلام‌ است‌ که‌ گناهی‌ است‌ بزرگ.

البته‌ در دوران‌ خلفا چند نوبت‌ در شوراها و در میان‌ صحابة‌ خاص‌ به‌عنوان‌ احتجاج‌ آن‌ را مطرح‌ فرمود و نه‌ در بین‌ عامة‌ مسلمین‌ که‌ خوف‌ فتنه‌ و تحریک‌ علیه‌ دستگاه‌ خلافت‌ می‌رفت، و به‌ همین‌ خاطر به‌ تشخیص‌ من‌ و به‌ اعتراف‌ برخی‌ از محققین‌ در داستان‌ غدیر خم، حق‌ الهی‌ ولایت‌ اهل‌ بیت‌ در بین‌ عامه‌ مردم‌ به‌ سکوت‌ برگزار شد و جز معدودی‌ از افراد آگاه، بقیة‌ مردم، حساسیت‌ نشان‌ ندادند و می‌رفت‌ که‌ با فوت‌ آن‌ افراد، بکلی‌ فراموش‌ شود.

لهذا علی(ع)، از آغاز خلافتش، همت‌ گماشت‌ که‌ مردم‌ را از حق‌ آگاه‌ نماید. خطبة‌ علی(ع) را در آغاز خلافت‌ در مسجد مدینه، از قول‌ "ابن‌ ابی‌ الحدید" به‌نقل‌ از عبدا بن‌ جناده‌ و نیز نامه‌ علی(ع) را به‌ اهل‌ مصر که‌ در آن‌ مسئلة‌ حق‌ اهل‌ بیت‌ را مطرح‌ کرده‌ بود، و نیز خطبة‌ آن‌ حضرت‌ را پیش‌ از حرکت‌ به‌ بصره‌ راجع‌ به‌ قریش‌ که‌ پس‌ از رحلت‌ پیغمبر حق‌ خاندان‌ او را به‌ خودشان، اختصاص‌ دادند، نقل‌ کردیم. این‌ سخنان‌ را نباید بر دفاع‌ از حق‌ شخصی‌ و نقل‌ یک‌ اتفاق‌ تاریخی‌ حمل‌ کرد، خیر، باید آنها را حامل‌ یک‌ پیام‌ الهی‌ و افشای‌ یک‌ حق‌ ضایعه‌ شده‌ دانست، تا در تاریخ‌ باقی‌ بماند.

دوم) مسئله‌ فقط‌ حکومت‌ و ریاست‌ سیاسی‌ اهل‌ بیت‌ نبود، بلکه‌ در کنار آن، امامت‌ و هدایت‌ و مرجعیت‌ علمی‌ اهل‌ بیت‌ هم‌ بود که‌ مایة‌ اصلی‌ حکومت‌ است‌ یعنی‌ به‌ عقیده‌ علی(ع) و پیروانش، سرپرستی‌ مسلمین‌ صرفاً‌ در حکومت‌ و ریاست‌ بر آنها خلاصه‌ نمی‌شود، بلکه‌ امامت‌ ادامة‌ رسالت، و حامل‌ همان‌ پیام‌ها و وظائف‌ است‌ که‌ لازمه‌اش‌ علم‌ و تقوی‌ و عصمت‌ و اموری‌ از این‌ قبیل‌ است.

این‌ حقیقت‌ مکتوم‌ را علی(ع) در دوران‌ خلافت‌ بارها بیان‌ داشته‌ است. سخنان‌ آن‌ حضرت‌ در نهج‌البلاغه‌ که‌ قطعاً‌ گزیده‌ای‌ از کل‌ سخنان‌ او است‌ فراوان‌ است. کسانی‌ این‌ سخنان‌ را گردآوری‌ و شرح‌ کرده‌اند.(42) دکتر صبحی‌ صالح‌ در "فهرست‌ موضوعات‌ نهج‌البلاغه" زیر عنوان‌ "آل‌ البیت‌ المطهرون"(43) شمه‌ای‌ از آنها را گردآورده‌ است‌ که‌ هر کدام‌ دنباله‌ یا ماقبل‌ دارد و باید به‌ نهج‌البلاغه‌ رجوع‌ شود:

1. "آل‌ النبی‌ هم‌ موضع‌ سره‌ و لجأ أمره..."(44)

2. "هم‌ أساس‌ الدین‌ و عماد الیقین‌ ألیهم‌ یفیء الغالی، و بهم‌ یلحق‌ التالی..."(45)

3. "و هم‌ أزمة‌ الحق، و أعلام‌ الدین، وألسنة‌ الصدیق"(46)

4. "نحن‌ اهل‌ البیت‌ منها (من‌ فتنة‌ بنی‌امیة) بمنجاة، و لسنافیها بدعاة..."(47)

5. "عترته‌ خیر العتر، و أسرته‌ خیر الأسر، و شجرته‌ خیرالشجر..."(48)

6. "ألا اًن‌ مثل‌ آل‌ محمد صلی‌ ا علیه‌ و آله، کمثل‌ نجوم‌ السمأ، اذا خوی‌ نجم‌ طلع‌ نجم..."(49)

7. "نحن‌ شجرة‌ النبوة، و محط‌ الرسالة، و مختلف‌ الملائکة‌ و معادن‌ العلم‌ و ینابیع‌ الحکم..."(50)

8. "و عندنا - اهل‌ البیت‌ - ابواب‌ الحکم، و ضیأ الأ‌مر"(51)

9. "فیهم‌ کرائم‌ القرآن، و هم‌ کنوز الرحمن، اًن‌ نطقوا صدقوا، و اًن‌ حکموالم‌ یُسبَقوا"(52)

10. "هم‌ عیش‌ العلم، و موت‌ الجهل، یخبرکم‌ حلمهم‌ عن‌ علمهم، و ظاهرهم‌ عن‌ باطنهم... و هم‌ دعائم‌ الاسلام‌ و ولائج‌ الاعتصام، بهم‌ عاد الحق‌ اًلی‌ نصابه، و انزاج‌ الباطل‌ عن‌ مقامه"(53)

علی(ع) وظیفه‌ خود می‌داند، در دوران‌ خلافت‌ که‌ فرصتی‌ بدست‌ آورده، مقامات‌ معنوی‌ اهل‌ بیت‌ را که‌ قهراً‌ خاص‌ امامان‌ آنان‌ است‌ پی‌ در پی‌ در خلال‌ خطبه‌ها، حتی‌ بدون‌ ارتباط‌ با اول‌ و آخر خطبه، گوشزد فرماید. نکتة‌ قابل‌ دقت، در این‌ قبیل‌ سخنان‌ آن‌ است‌ که‌ امام‌ بجای‌ تاکید بر خلافت‌ اهل‌ بیت، بر علم‌ و دانش‌ و محوریت‌ علمی‌ و معنوی‌ آنان‌ تاکید دارد، شاید به‌ همین‌ سبب‌ با عکس‌العمل‌ مردم‌ مواجه‌ نمی‌شد، زیرا سخن‌ از ریاست‌ سیاسی‌ نبود، تا عامة‌ مردم‌ که‌ به‌ خلافت‌ خلفای‌ پیش‌ از علی(ع) عادت‌ کرده‌ و برای‌ آنان‌ احترام‌ قائل‌ بودند، از شنیدن‌ و پذیرش‌ سخنان‌ علی(ع) ابأ کنند.

علی(ع) در زمان‌ خلافت‌ خود نیز بر مرجعیت‌ علمی‌ و مقام‌ معنوی‌ خاندان‌ پیغمبر تأکید داشت، درحالی‌ که‌ در دوران‌ خلفا برای‌ خواص‌ و در آغاز خلافت‌ خود مسئلة‌ انحراف‌ خلافت‌ را برای‌ عموم‌ مطرح‌ می‌کرد نه‌ مقام‌ معنوی‌ آنان‌ و این‌ از سر مصلحت‌سنجی‌ و رعایت‌ وحدت‌ و اتفاق‌ مسلمین‌ بوده‌ است.

در عین‌ حال، این‌ امر می‌تواند حائز نکتة‌ دیگری‌ هم‌ باشد. پذیرش‌ مقامات‌ معنوی‌ امامان، نیاز به‌ طول‌ زمان‌ و طی‌ مراحلی‌ از معرفت‌ و شناخت‌ دارد، علی(ع) قبل‌ و بعد از خلافت‌ خود در آغاز، مسئلة‌ خلافت‌ را مطرح‌ می‌کرد، ولی‌ هنوز در مردم‌ آن‌ آمادگی‌ و رشد لازم‌ را برای‌ افشای‌ سر‌ ولایت‌ نمی‌دید، تدریجاً‌ که‌ در کوفه‌ مستقر گردید و عده‌ای‌ از اصحاب‌ خاص‌ و صاحبان‌ سر‌ دور او جمع‌ شدند به‌ افشا و کشف‌ این‌ سر‌ مکتوم‌ برای‌ آنان‌ پرداخت. این‌ قبیل‌ سخنان‌ غالباً‌ در کوفه‌ و برای‌ خود شیعیان‌ ایراد گردیده‌ است‌ و در گذشته‌ جز همان‌ افراد انگشت‌شمار از قبیل‌ سلمان‌ و ابوذر و عمار و مقداد، دیگران‌ از این‌ سر‌ آگاه‌ نبودند، هرچند از دوستان‌ علی(ع) و از هواخواهان‌ سیاسی‌ او بشمار می‌آمدند و عدة‌ آنان‌ هم‌ کم‌ نبود.

ولی‌ عده‌ صاحبان‌ سر، قبل‌ از خلافت‌ انگشت‌شمار و مأمور به‌ کتمان‌ آن‌ بودند. حتی‌ این‌ قبیل‌ اصحاب‌ معدود قدیمی‌ علی(ع) و صاحبان‌ سر‌ جدید که‌ تعدادشان‌ بیشتر بود، همه‌ از لحاظ‌ معرفت، در یک‌ رتبه‌ نبودند و در آینده‌ هم‌ نخواهند بود. روایات‌ نیز گواه‌ است‌ و به‌نظر می‌رسد دیدگاه‌ بزرگان‌ هم‌ دربارة‌ مقامات‌ اهل‌بیت، متفاوت‌ است.

سوم) دربارة‌ مسائل‌ مربوط‌ به‌ خلافت‌ از قول‌ علی(ع) در تواریخ‌ و احادیث، مطالب‌ زیادی‌ دیده‌ می‌شود که‌ هیچگاه‌ با یک‌ میزان‌ و معیار علمی، همساز و همخوان‌ با شیوة‌ آن‌ حضرت‌ و با هدف‌ او از طرح‌ این‌ مسئله، ارزیابی‌ نگردیده‌ است‌ و اگر چنین‌ ارزیابی‌ شوند بسیاری‌ از آن‌ مطالب‌ با منش‌ و روش‌ و رفتار علی(ع) با خلفا سازگار نیست. علی(ع) با این‌ مسئله‌ مانند همة‌ مسائل‌ دیگر، حکیمانه‌ و مصلحانه‌ برخورد می‌کرد و نه‌ عوامانه‌ و توأم‌ با حسرت‌ و عُقده، و با لسانی‌ و هدفی‌ انتقام‌جویانه‌ و بی‌مسئولیت.

علی(ع) بنا به‌ وظیفة‌ الهی، می‌خواست‌ رکنی‌ از ارکان‌ اسلام‌ را که‌ برای‌ اسلام‌ و مسلمین‌ سرنوشت‌ساز است‌ و حقی‌ از حقوق‌ الهی‌ را که‌ ضایع‌ و فراموش‌ شده، برملا کند و از مسئولیت‌ و گناه‌ کتمان‌ آن‌ حق‌ بزرگ‌ بیرون‌ آید، بدون‌ رساندن‌ زیانی‌ از این‌ راه‌ به‌ مصالح‌ اسلام، و بدون‌ ایجاد تفرقه‌ در صفوف‌ مسلمین.

اگر همین‌ را معیار برای‌ تشخیص‌ صحت‌ و سقم‌ منقولات‌ از آن‌ حضرت‌ در مورد خلافت‌ قرار دهیم، خواهیم‌ دید بخش‌ مهمی‌ از آنها از جمله‌ فقراتی‌ از کتاب‌ معروف‌ "سلیم‌بن‌ قیس" با این‌ معیار همخوانی‌ ندارد. من‌ اکنون‌ در صدد رد یا قبول‌ این‌ کتاب‌ نیستم، بزرگان‌ رجال‌ از قبیل‌ شیخ‌ نجاشی‌ و علامة‌ حلی‌ در این‌باره‌ اختلاف‌ نظر دارند و می‌گویند در آن‌ دست‌ برده‌ شده‌ و کم‌ و زیاد گردیده‌ است. مسلماً‌ در اواخر قرن‌ سوم‌ این‌ کتاب‌ در دست‌ علما بوده‌ و کسانی‌ از قبیل‌ نعمانی‌ در کتاب‌ غیبت‌ و کلینی‌ در کافی‌ از آن‌ نقل‌ کرده‌اند. بلی‌ خواننده‌ خواهد گفت‌ دربارة‌ "خطبة‌ شقشقیه" چه‌ می‌گوئی‌ که‌ در نهج‌البلاغه‌ آمده‌ و "ابن‌ ابی‌ الحدید" در منبعی‌ دویست‌ سال‌ پیش‌ از سید رضی‌ مؤ‌لف‌ نهج‌البلاغه‌ آن‌ را دیده‌ است؟ پاسخ‌ آن‌ است‌ که‌ از کتاب‌ غارات‌ ثقفی(54) برمی‌آید که‌ این‌ کلمات‌ را علی(ع) در یک‌ خطبه‌ برای‌ عموم‌ ایراد نکرده‌ است، بلکه‌ روزی‌ آن‌ حضرت‌ در
این‌ حقیقت‌ مکتوم‌ را علی(ع) در دوران‌ خلافت‌ بارها بیان‌ داشته‌ است. سخنان‌ آن‌ حضرت‌ در نهج‌البلاغه‌ که‌ قطعاً‌ گزیده‌ای‌ از کل‌ سخنان‌ او است‌ فراوان‌ است. کسانی‌ این‌ سخنان‌ را گردآوری‌ و شرح‌ کرده‌اند.(42) دکتر صبحی‌ صالح‌ در "فهرست‌ موضوعات‌ نهج‌البلاغه" زیر عنوان‌ "آل‌ البیت‌ المطهرون"(43) شمه‌ای‌ از آنها را گردآورده‌ است‌ که‌ هر کدام‌ دنباله‌ یا ماقبل‌ دارد و باید به‌ نهج‌البلاغه‌ رجوع‌ شود:

1. "آل‌ النبی‌ هم‌ موضع‌ سره‌ و لجأ أمره..."(44)

2. "هم‌ أساس‌ الدین‌ و عماد الیقین‌ ألیهم‌ یفیء الغالی، و بهم‌ یلحق‌ التالی..."(45)

3. "و هم‌ أزمة‌ الحق، و أعلام‌ الدین، وألسنة‌ الصدیق"(46)

4. "نحن‌ اهل‌ البیت‌ منها (من‌ فتنة‌ بنی‌امیة) بمنجاة، و لسنافیها بدعاة..."(47)

5. "عترته‌ خیر العتر، و أسرته‌ خیر الأسر، و شجرته‌ خیر الشجر..."(48)

6. "ألا اًن‌ مثل‌ آل‌ محمد صلی‌ ا علیه‌ و آله، کمثل‌ نجوم‌ السمأ، اذا خوی‌ نجم‌ طلع‌ نجم..."(49)

7. "نحن‌ شجرة‌ النبوة، و محط‌ الرسالة، و مختلف‌ الملائکة‌ و معادن‌ العلم‌ و ینابیع‌ الحکم..."(50)

8. "و عندنا - اهل‌ البیت‌ - ابواب‌ الحکم، و ضیأ الأ‌مر"(51)

9. "فیهم‌ کرائم‌ القرآن، و هم‌ کنوز الرحمن، اًن‌ نطقوا صدقوا، و اًن‌ حکموالم‌ یُسبَقوا"(52)

10. "هم‌ عیش‌ العلم، و موت‌ الجهل، یخبرکم‌ حلمهم‌ عن‌ علمهم، و ظاهرهم‌ عن‌ باطنهم... و هم‌ دعائم‌ الاسلام‌ و ولائج‌ الاعتصام، بهم‌ عاد الحق‌ اًلی‌ نصابه، و انزاج‌ الباطل‌ عن‌ مقامه"(53)

علی(ع) وظیفه‌ خود می‌داند، در دوران‌ خلافت‌ که‌ فرصتی‌ بدست‌ آورده، مقامات‌ معنوی‌ اهل‌ بیت‌ را که‌ قهراً‌ خاص‌ امامان‌ آنان‌ است‌ پی‌ در پی‌ در خلال‌ خطبه‌ها، حتی‌ بدون‌ ارتباط‌ با اول‌ و آخر خطبه، گوشزد فرماید. نکتة‌ قابل‌ دقت، در این‌ قبیل‌ سخنان‌ آن‌ است‌ که‌ امام‌ بجای‌ تاکید بر خلافت‌ اهل‌ بیت، بر علم‌ و دانش‌ و محوریت‌ علمی‌ و معنوی‌ آنان‌ تاکید دارد، شاید به‌ همین‌ سبب‌ با عکس‌العمل‌ مردم‌ مواجه‌ نمی‌شد، زیرا سخن‌ از ریاست‌ سیاسی‌ نبود، تا عامة‌ مردم‌ که‌ به‌ خلافت‌ خلفای‌ پیش‌ از علی(ع) عادت‌ کرده‌ و برای‌ آنان‌ احترام‌ قائل‌ بودند، از شنیدن‌ و پذیرش‌ سخنان‌ علی(ع) ابأ کنند.

علی(ع) در زمان‌ خلافت‌ خود نیز بر مرجعیت‌ علمی‌ و مقام‌ معنوی‌ خاندان‌ پیغمبر تأکید داشت، درحالی‌ که‌ در دوران‌ خلفا برای‌ خواص‌ و در آغاز خلافت‌ خود مسئلة‌ انحراف‌ خلافت‌ را برای‌ عموم‌ مطرح‌ می‌کرد نه‌ مقام‌ معنوی‌ آنان‌ و این‌ از سر مصلحت‌سنجی‌ و رعایت‌ وحدت‌ و اتفاق‌ مسلمین‌ بوده‌ است.

در عین‌ حال، این‌ امر می‌تواند حائز نکتة‌ دیگری‌ هم‌ باشد. پذیرش‌ مقامات‌ معنوی‌ امامان، نیاز به‌ طول‌ زمان‌ و طی‌ مراحلی‌ از معرفت‌ و شناخت‌ دارد، علی(ع) قبل‌ و بعد از خلافت‌ خود در آغاز، مسئلة‌ خلافت‌ را مطرح‌ می‌کرد، ولی‌ هنوز در مردم‌ آن‌ آمادگی‌ و رشد لازم‌ را برای‌ افشای‌ سر‌ ولایت‌ نمی‌دید، تدریجاً‌ که‌ در کوفه‌ مستقر گردید و عده‌ای‌ از اصحاب‌ خاص‌ و صاحبان‌ سر‌ دور او جمع‌ شدند به‌ افشا و کشف‌ این‌ سر‌ مکتوم‌ برای‌ آنان‌ پرداخت. این‌ قبیل‌ سخنان‌ غالباً‌ در کوفه‌ و برای‌ خود شیعیان‌ ایراد گردیده‌ است‌ و در گذشته‌ جز همان‌ افراد انگشت‌شمار از قبیل‌ سلمان‌ و ابوذر و عمار و مقداد، دیگران‌ از این‌ سر‌ آگاه‌ نبودند، هرچند از دوستان‌ علی(ع) و از هواخواهان‌ سیاسی‌ او بشمار می‌آمدند و عدة‌ آنان‌ هم‌ کم‌ نبود.

ولی‌ عده‌ صاحبان‌ سر، قبل‌ از خلافت‌ انگشت‌شمار و مأمور به‌ کتمان‌ آن‌ بودند. حتی‌ این‌ قبیل‌ اصحاب‌ معدود قدیمی‌ علی(ع) و صاحبان‌ سر‌ جدید که‌ تعدادشان‌ بیشتر بود، همه‌ از لحاظ‌ معرفت، در یک‌ رتبه‌ نبودند و در آینده‌ هم‌ نخواهند بود. روایات‌ نیز گواه‌ است‌ و به‌نظر می‌رسد دیدگاه‌ بزرگان‌ هم‌ دربارة‌ مقامات‌ اهل‌بیت، متفاوت‌ است.

سوم) دربارة‌ مسائل‌ مربوط‌ به‌ خلافت‌ از قول‌ علی(ع) در تواریخ‌ و احادیث، مطالب‌ زیادی‌ دیده‌ می‌شود که‌ هیچگاه‌ با یک‌ میزان‌ و معیار علمی، همساز و همخوان‌ با شیوة‌ آن‌ حضرت‌ و با هدف‌ او از طرح‌ این‌ مسئله، ارزیابی‌ نگردیده‌ است‌ و اگر چنین‌ ارزیابی‌ شوند بسیاری‌ از آن‌ مطالب‌ با منش‌ و روش‌ و رفتار علی(ع) با خلفا سازگار نیست. علی(ع) با این‌ مسئله‌ مانند همة‌ مسائل‌ دیگر، حکیمانه‌ و مصلحانه‌ برخورد می‌کرد و نه‌ عوامانه‌ و توأم‌ با حسرت‌ و عُقده، و با لسانی‌ و هدفی‌ انتقام‌جویانه‌ و بی‌مسئولیت.

علی(ع) بنا به‌ وظیفة‌ الهی، می‌خواست‌ رکنی‌ از ارکان‌ اسلام‌ را که‌ برای‌ اسلام‌ و مسلمین‌ سرنوشت‌ساز است‌ و حقی‌ از حقوق‌ الهی‌ را که‌ ضایع‌ و فراموش‌ شده، برملا کند و از مسئولیت‌ و گناه‌ کتمان‌ آن‌ حق‌ بزرگ‌ بیرون‌ آید، بدون‌ رساندن‌ زیانی‌ از این‌ راه‌ به‌ مصالح‌ اسلام، و بدون‌ ایجاد تفرقه‌ در صفوف‌ مسلمین.

اگر همین‌ را معیار برای‌ تشخیص‌ صحت‌ و سقم‌ منقولات‌ از آن‌ حضرت‌ در مورد خلافت‌ قرار دهیم، خواهیم‌ دید بخش‌ مهمی‌ از آنها از جمله‌ فقراتی‌ از کتاب‌ معروف‌ "سلیم‌بن‌ قیس" با این‌ معیار همخوانی‌ ندارد. من‌ اکنون‌ در صدد رد یا قبول‌ این‌ کتاب‌ نیستم، بزرگان‌ رجال‌ از قبیل‌ شیخ‌ نجاشی‌ و علامة‌ حلی‌ در این‌باره‌ اختلاف‌ نظر دارند و می‌گویند در آن‌ دست‌ برده‌ شده‌ و کم‌ و زیاد گردیده‌ است. مسلماً‌ در اواخر قرن‌ سوم‌ این‌ کتاب‌ در دست‌ علما بوده‌ و کسانی‌ از قبیل‌ نعمانی‌ در کتاب‌ غیبت‌ و کلینی‌ در کافی‌ از آن‌ نقل‌ کرده‌اند. بلی‌ خواننده‌ خواهد گفت‌ دربارة‌ "خطبة‌ شقشقیه" چه‌ می‌گوئی‌ که‌ در نهج‌البلاغه‌ آمده‌ و "ابن‌ ابی‌ الحدید" در منبعی‌ دویست‌ سال‌ پیش‌ از سید رضی‌ مؤ‌لف‌ نهج‌البلاغه‌ آن‌ را دیده‌ است؟ پاسخ‌ آن‌ است‌ که‌ از کتاب‌ غارات‌ ثقفی(54) برمی‌آید که‌ این‌ کلمات‌ را علی(ع) در یک‌ خطبه‌ برای‌ عموم‌ ایراد نکرده‌ است، بلکه‌ روزی‌ آن‌ حضرت‌ در جائی‌ نشسته‌ بوده‌ و بطور خصوصی‌ صحبت‌ می‌کرده‌ است‌ و کسی‌ نامه‌ای‌ به‌دست‌ او داده‌ و او به‌ خواندن‌ نامه‌ مشغول‌ شده‌ و دیگر سخنش‌ را ادامه‌ نداده‌ است. ابن‌عباس‌ در آن‌ جلسه‌ حاضر بوده‌ و تقاضا کرده‌ است، علی(ع) به‌ سخنان‌ خود ادامه‌ دهد. چند شاهد بر خصوصی‌ بودن‌ این‌ سخنان‌ می‌توان‌ اقامه‌ کرد: یکی‌ همین‌ نقل‌ کتاب‌ "غارات" دیگر اینکه‌ رسم‌ نبوده‌ که‌ در بین‌ خطبة‌ عمومی‌ نامه‌ به‌دست‌ علی(ع) بدهند و او در حال‌ خطبه، به‌ مطالعة‌ آن‌ بپردازد. علی(ع) این‌ قبیل‌ خاطرات‌ و ذهنیات‌ خود را حتی‌ از یاران‌ خاص‌ خود مانند ابن‌عباس‌ پنهان‌ می‌داشته، و اینک‌ برای‌ اولین‌ بار، به‌طور خصوصی، شمه‌ای‌ را بر زبان‌ آورده‌ است. ابن‌عباس‌ هم‌ از آن‌ سخنان‌ به‌ (کلام) تعبیر می‌کند و نه‌ به‌ خطبه.

آخرین‌ شاهد بر محرمانه‌ بودن‌ آن‌ سخنان، همان‌ تعبیر خود علی(ع) است‌ که‌ در پاسخ‌ ابن‌عباس‌ می‌گوید: "هیهات‌ یابن‌ عباس‌ تلک‌ شقشقة‌ هدرت‌ ثم‌ قرت": هیهات‌ ای‌ ابن‌عباس‌ این‌ مانند نعره‌ای‌ بود که‌ از دهان‌ شتر هنگام‌ طغیان‌ و سرکشی‌ برمی‌آید و سپس‌ آرام‌ می‌گیرد. یعنی‌ حرفی‌ بود بر اثر هجوم‌ عواطف‌ گفته‌ شد و قابل‌ ادامه‌ نیست.

باری، من‌ انکار نمی‌کنم‌ که‌ در دل‌ رازدار علی(ع)، اسراری‌ بوده‌ که‌ مصلحت‌ نمی‌دیده‌ آنها را اظهار کند، حال‌ اگر گاهی‌ به‌طور خصوصی‌ آن‌ اسرار را فاش‌ می‌کرده، ما نیز باید به‌ پیروی‌ مولی، رازدار آن‌ حضرت‌ باشیم‌ و اسرار او را فاش‌ نکنیم‌ و آنچه‌ را او از نزدیک‌ترین‌ خویشان‌ و یارانش‌ پنهان‌ می‌داشته، آن‌ را سرِ‌ هر کوچه‌ و بازار و نزد خودی‌ و بیگانه‌ افشا نکنیم.

در این‌ قبیل‌ مطالب‌ تحریک‌آمیز و احساس‌برانگیز که‌ در کتاب‌ها آمده، باید میان‌ موضع‌ علی(ع) و مواضع‌ پیروان‌ او فرق‌ گذاشت، علی(ع)، رازدار و مسلط‌ بر عواطف‌ خود بود اما شیعیان‌ او گاهی‌ چنین‌ نبودند، متأسفانه‌ نه‌تنها شیعیان‌ معمولی‌ که‌ بسیاری‌ از اوقات‌ گویندگان‌ و نویسندگان‌ ما نیز زمام‌ قلم‌ و عنان‌ زبان‌ را به‌دست‌ احساسات‌ می‌سپارند، و از مرز حکمت‌ و مصلحت‌ تجاوز می‌کنند.

صحابه‌ و یاران‌ خاص‌ علی(ع)، در این‌ خصوص‌ در رفتار و گفتار از مولای‌ خود پیروی‌ می‌کردند، و مانند او با خلفای‌ پیش‌ از او چه‌ در هنگام‌ خلافت‌ آنان‌ و چه‌ پس‌ از آن، رفتار می‌کردند. از سوی‌ خلیفة‌ دوم، سلمان‌ فارسی‌ به‌ استانداری‌ مداین، و عمار یاسر به‌ حکومت‌ کوفه، و دیگران، به‌ فرمان‌ خلیفه‌ به‌ میدان‌های‌ جنگ‌ می‌روند، علی(ع) خود برای‌ حفظ‌ اسلام‌ خلیفه‌ را از حضورش‌ در جنگ‌ فارس(55) و روم،(56) و بیش‌ از آن‌ خلیفه‌ اول‌ را از حضور در جنگ‌های‌ رده، باز می‌دارد.

علاوه‌بر همة‌ آنچه‌ گفته‌ شد، ما غالباً‌ از یک‌ نکتة‌ تاریخی‌ در مورد صحابة‌ علی(ع) و خلافت‌ او غفلت‌ می‌کنیم. تصور عموم‌ آن‌ است‌ که‌ علی(ع) به‌عنوان‌ امام‌ منصوص‌ از قبل‌ رسول‌ خدا به‌ خلافت‌ رسیده، و حضور او در صحنة‌ خلافت، احراز منصب‌ الهی‌ است‌ که‌ در غدیر خم‌ به‌ او تفویض‌ گردید. درحالی‌ که‌ با سیری‌ در تاریخ‌ و در نهج‌البلاغه، جای‌ تردید باقی‌ نمی‌ماند که‌ آن‌ حضرت، پس‌ از قتل‌ عثمان‌ به‌ اصرار مردم‌ و با انتخاب‌ ایشان، به‌عنوان‌ خلیفة‌ چهارم، بر کرسی‌ متزلزل‌ و پر از غوغای‌ خلافت‌ نشست‌ و بیعت‌کنندگان‌ با وی‌ (صرف‌ نظر از افراد انگشت‌شمار، یاران‌ خاص‌ عارف‌ به‌ حق‌ الهی‌ او) کسانی‌ بودند که‌ با خلفای‌ پیش‌ از او و با همان‌ دیدگاه‌ بیعت‌ کرده‌ بودند.

بنابراین، علی(ع) از دیدگاه‌ عامة‌ مردم، خلیفه‌ای‌ همچون‌ خلفای‌ پیش‌ از وی‌ بود، و نه‌ امامی‌ واجب‌الطاعه‌ منصوب‌ از قبل‌ خدا. مردم، در قبال‌ دسته‌جات‌ مخالف‌ او بخصوص‌ اهل‌ شام‌ و حامیان‌ آل‌ ابوسفیان، شیعة‌ او شمرده‌ می‌شدند، اما نه‌ به‌معنی‌ شیعة‌ عارف‌ به‌ حق‌ او. آنان‌ به‌ حساب‌ امروز، سنی‌ بودند و برای‌ خلفای‌ پیش‌ از او حتی‌ گاهی‌ بیشتر از علی(ع)، احترام‌ و مقام‌ قائل‌ بودند. علی(ع) خود بارها به‌ این‌ مطلب‌ اشاره‌ و احساسات‌ مردم‌ را رعایت‌ فرموده‌ است.

هواخواهان‌ علی(ع) دو دسته‌ بودند:

اکثریت‌ قریب‌ به‌ تمام‌ و اقلیت‌ انگشت‌شمار که‌ تدریجاً‌ در حال‌ گسترش‌ بودند، و در اواخر حیات‌ علی(ع) و در عصر ائمة‌ اهل‌ بیت‌ تعداد آنها زیاد بود. بنابراین، اظهار آن‌ قبیل‌ سخنان‌ نیش‌دار و اهانت‌آمیز به‌ خلفا و صحابه‌ در جمع‌ مردم، هم‌ خلاف‌ مصلحت‌ اسلام‌ بود و هم‌ خلاف‌ سیاست‌ علی(ع) و باعث‌ تفرق‌ مردم‌ از گرد علی(ع) می‌گردید. به‌خصوص‌ راجع‌ به‌ خلیفة‌ دوم‌ که‌ با حساب‌های‌ معمولی‌ وی‌ باعث‌ گسترش‌ و قدرت‌ و عظمت‌ اسلام‌ گردیده‌ بود و چهره‌ای‌ حق‌ به‌ جانب‌ و زاهد و عادل‌ از خود نزد مردم‌ به‌جای‌ گذارده‌ بود،(57) بلی‌ خلیفة‌ سوم‌ پس‌ از آشوب‌ و فتنة‌ کبری‌ که‌ به‌ قتل‌ وی‌ منتهی‌ گردید، چنین‌ وجهة‌ همگانی‌ نداشت‌ و داوری‌ها دربارة‌ او بسیار مختلف‌ و متضاد بود.

چهارم) علی(ع) نه‌تنها نسبت‌ به‌ خلفای‌ پیش‌ از خود، بی‌پروا در اجتماعات‌ عمومی‌ این‌ چنین‌ اهانت‌آمیز و خشن‌ سخن‌ نمی‌گفت، حتی‌ نسبت‌ به‌ صحابه‌ که‌ آن‌ خلفا را روی‌ کار آورده‌ بودند با ملایمت‌ و با احتیاط‌ سخن‌ می‌گفت: در خطبه‌ای‌ که‌ احتمالاً‌ در آغاز خلافت(58) پس‌ از قتل‌ عثمان‌ ایراد فرموده‌ چنین‌ گفت:

"و قد کانت‌ امور مضت‌ ملتم‌ فیها میلةً‌ کنتم‌ فیها عندی‌ غیر محمودین، و لئن‌ رُد‌ علیکم‌ امرکم‌ انکم‌ لسعدأ، و ما علی‌ الا الجُهد، و لو أشأ أن‌ أقول‌ لقلت: عفا ا عما سلف!؛(59) همانا جریان‌هائی‌ اتفاق‌ افتاد که‌ شما در آنها انحرافی‌ پیدا کردید که‌ نزد من‌ قابل‌ ستایش‌ نبودید، حال‌ اگر امورتان‌ به‌شما برگردد حتماً‌ شما سعادتمند خواهید بود، و بر عهدة‌ من‌ چیزی‌ جز کوشش‌ نیست، و اگر بخواهم‌ بگویم‌ خواهم‌ گفت: خدا از گذشته‌ عفو کند."

به‌نظر می‌رسد علی(ع) می‌خواهد از رفتار مردم‌ در گذشته‌ گله‌ کند، اما از گفتن‌ مطلبی‌ خودداری‌ می‌کند و می‌گوید: "عفا ا عما سلف" گویا هنگام‌ ایراد این‌ خطبه‌ هنوز امر خلافت‌ بر وی‌ مستقر نگردیده‌ بوده‌ ولی‌ در شرف‌ استقرار بوده‌ و لهذا می‌گوید: "لئن‌ رُد‌ علیکم‌ أمرکم...."

نتیجه‌ای‌ که‌ نقداً‌ از سخنان‌ پیشگفته‌ می‌گیریم‌ چنین‌ است:

اولاً، محققان، نویسندگان‌ و گویندگان‌ ما باید در برابر سخنان‌ خشن‌ منقول‌ که‌ در کتاب‌ها آمده، احتیاط‌ به‌ خرج‌ دهند و بر فرض‌ که‌ آنها را قطعی‌ می‌دانند، مصالح‌ اسلام‌ و وحدت‌ مسلمین‌ را در نقل‌ آنها در نظر بگیرند.

ثانیاً، تاریخ‌ اسلام‌ و وقایع‌ دوران‌ پس‌ از رحلت‌ رسول‌ اکرم‌ تا دوران‌ خلافت‌ علی(ع) را با دقت‌ و کنجکاوی‌ و هم‌ زندگی‌ صحابة‌ معروف‌ و خدمات‌ آنان‌ را در این‌ قطعه‌ از تاریخ‌ اسلام‌ در کتاب‌های‌ معتبر تاریخ‌ و تراجم‌ و شرح‌ حال، ببینید و تنها به‌ روایات‌ و کتاب‌های‌ خودمان‌ اکتفا نکنند. در این‌ خصوص‌ باید همة‌ مدارک‌ را با هم‌ سنجید.

ثالثاً، آنچه‌ از ائمة‌ اهل‌ بیت‌ به‌خصوص‌ از حضرت‌ صادق(ع) در کتاب‌های‌ اهل‌ سنت‌ دربارة‌ خلفا آمده‌ توجه‌ کنند، اگر این‌ روایات‌ گرد آید حقایق‌ بسیاری‌ را آشکار می‌کند. اینجانب‌ بخشی‌ از آنها را گردآورده‌ و زیر نظر آیت‌ا احمدی‌ میانجی‌ و آیت‌ا روحانی‌ رحمة‌ا علیهما به‌ چاپ‌ رسیده‌ است.

رابعاً، روابط‌ و معاشرت‌ ائمه‌ را با فرزندان‌ صحابه‌ و تابعین‌ معروف‌ و هم‌ با پیشوایان‌ مذاهب‌ معاصر خود مانند ابوحنیفه‌ و یا مالک‌بن‌ انس‌ که‌ در منابع‌ معتبر اهل‌ سنت‌ آمده‌ و نیز ازدواج‌های‌ بین‌ خاندان‌های‌ پیغمبر و صحابه‌ را مد نظر قرار دهند. از مجموع‌ اینها خواهیم‌ فهمید که‌ کدورت‌ و دشمنی‌ بین‌ آنان‌ تا آن‌ حد که‌ در سال‌ها و قرون‌ بعد تدریجاً‌ در روایات‌ اوج‌ گرفته‌ و مانند آتشی‌ شعله‌ور می‌گردد، نبوده‌ است.

خامساً، در روایات‌ تقیه، دقت‌ شود. هدف‌ عمده‌ از تقیه، حفظ‌ وحدت‌ بوده‌ است‌ نه‌ ترس.

سادساً، از سوی‌ مصلحان‌ و علمای‌ بزرگ، در قرن‌ اخیر در تقریب‌ مذهب‌ شیعه‌ و اهل‌ سنت‌ گام‌هایی‌ برداشته‌ شده‌ که‌ آنها را در مجلة‌ "رسالة‌ الاسلام" ارگان‌ "دار التقریب‌ بین‌ المذاهب‌ الاسلامیة" در قاهره، و مجلة‌ "رسالة‌ التقریب" ارگان‌ "مجمع‌ جهانی‌ تقریب‌ مذاهب‌ اسلامی" در تهران، و کتاب‌هائی‌ که‌ از سوی‌ این‌ دو مؤ‌سسه‌ انتشار یافته، می‌توان‌ دید. مقاله‌ را با ذکر دیدگاه‌ دو تن‌ از بزرگان‌ برای‌ نزدیک‌ کردن‌ دو دیدگاه‌ در خلافت‌ علی(ع) خاتمه‌ می‌دهم:

1. مرحوم‌ آیت‌ا عظمی‌ بروجردی‌ استاد بزرگ‌ ما که‌ از حامیان‌ جدی‌ اندیشة‌ تقریب‌ و از یاران‌ صدیق‌ "دار التقریب" بود، می‌فرمود:

ما شیعیان‌ با اهل‌ سنت، عمدتاً‌ در دو اصل‌ مربوط‌ به‌ اهل‌ بیت‌ اختلاف‌ داریم، یکی‌ دربارة‌ خلافت‌ علی(ع) و خاندانش، دیگر دربارة‌ مرجعیت‌ علمی‌ اهل‌ بیت. در حال‌ حاضر مسئلة‌ خلافت‌ مورد نیاز مسلمین‌ نیست‌ زیرا خلافتی‌ وجود ندارد که‌ سر آن‌ با هم‌ دعوا کنیم، خلافت‌ مسئله‌ای‌ است‌ تاریخی‌ که‌ مربوط‌ به‌ گذشته‌ بوده‌ است.

آنچه‌ امروز محل‌ حاجت‌ و مورد نیاز مسلمین‌ است‌ این‌ است‌ که‌ بدانند از چه‌ مأخذی‌ باید احکام‌ را گرفت، قرآن‌ مورد اتفاق‌ همه‌ است، در مورد سنت‌ هم‌ در اصل‌ حجیت‌ سنت‌ رسول‌ اکرم‌ اختلافی‌ نیست، اختلاف‌ در این‌ است‌ که‌ اهل‌ سنت، سنت‌ را از طریق‌ صحابه‌ می‌گیرند و شیعه‌ از طریق‌ اهل‌ بیت، که‌ استناد می‌کنند به‌ حدیث‌ معروف‌ ثقلین‌ که‌ پیغمبر فرمود: "اًنی‌ تارک‌ فیکم‌ الثقلین‌ کتاب‌ ا و عترتی..."(60)

این‌ روایت‌ به‌ طرق‌ بسیار از اهل‌ سنت‌ و شیعه‌ آمده، و به‌ اشارة‌ آیت‌ا بروجردی‌ مرحوم‌ "شیخ‌ قوام‌الدین‌ قمی‌ وشنوی" در رساله‌ای‌ آنها را گرد آورده‌ و در قاهره‌ از سوی‌ "دار التقریب" و در تهران‌ همراه‌ ذیلی‌ از من، از سوی‌ "مجمع‌ جهانی‌ تقریب" چاپ‌ شده‌ است. مرحوم‌ آیت‌ا بروجردی‌ در مقدمة‌ کتاب‌ مهم‌ "جامع‌ الاحادیث" که‌ زیر نظر ایشان‌ تألیف‌ گردیده‌ این‌ موضوع‌ را با شرح‌ و بسط‌ مرقوم‌ داشته‌ است.

2. آیت‌ا علامة‌ سمنانی‌ از محققان‌ و علمای‌ بزرگ‌ عصر ما در نامة‌ مفصلی‌ که‌ برای‌ مجلة‌ "رسالة‌ الاسلام" فرستاده‌ و در شماره‌ (12) آن‌ مجله‌ و هم‌ در کتاب‌ "الوحدة‌ الاسلامیة‌ او التقریب‌ بین‌ المذاهب" جمع‌آوری‌ "دکتر بی‌آزار شیرازی"(61) تحت‌ عنوان‌ "منهاج‌ عملی‌ للتقریب‌ اًلی‌ اخواننا المسلمین" به‌چاپ‌ رسیده‌ است. وی‌ میان‌ خلافت‌ و امامت(62) فرق‌ می‌گذارد به‌ این‌ بیان‌ که‌ امامت، منصبی‌ است‌ الهی‌ که‌ خاص‌ علی(ع) و ائمه‌ علیهم‌السلام‌ بود و خلفأ، مد‌عی‌ آن‌ نبودند و از طرفی‌ هم‌ امام‌ حتی‌ اگر از خلافت، ممنوع‌ شود، امامت‌ او هرگز مخدوش‌ نمی‌شود.

‌پی‌نوشت‌ها

.1 آیة‌ دیگر به‌ همین‌ معنی‌ آمده‌ است‌ "و ان‌ هذه‌ امتکم‌ واحدة‌ و انا ربکم‌ فاتقون"، (مومنون/ 52). البته‌ برخی‌ از مفسرین‌ این‌ دو آیه‌ را به‌ لحاظ‌ اینکه‌ پیش‌ از آنها راجع‌ به‌ همة‌ پیروان‌ انبیا سخن‌ رفته‌ است، خطاب‌ به‌ همه‌ دانسته‌ و آنها را اختصاص‌ به‌ امت‌ اسلام‌ نداده‌اند.

.2 سیرة‌ ابن‌ هشام، دار احیأ التراث‌ العربی، ج‌ 2، ص‌ 115.

.3 صبحی‌ صالح: 57، خ‌ 16.

.4 همان، 358، خ‌ 240.

.5 همان، 756.

.6 همان، 52، خ‌ 5.

.7 همان، 88، خ‌ 50.

.8 همان، 137، خ‌ 93

.9 همان، 148.

.10 همان، 210.

.11 همان، 220.

.12 همان، 141، ج‌ 96.

.13 همان، 353: خ‌ 231.

.14 همان، 44، خ‌ 1.

.15 همان، 477، حکمت‌ 50.

.16 همان، 470، حکمت‌ 10.

.17 همان، 404، نامة‌ 31.

.18 همان، 479، حکمت‌ 95.

.19 همان، 506: حکمت‌ 211.

.20 همان، 495.

.21 همان.

.22 صبحی‌ صالح: 239.

.23 همان.

.24 تالیف‌ اویس‌ کریم‌ محمد، از انتشارات‌ بنیاد پژوهشهای‌ اسلامی: 370 تا 372.

.25 صبحی‌ صالح: 507، حکمت‌ 215.

.26 همان، 502، حکمت‌ 183.

.27 همان، 531، حکمت‌ 317.

.28 همان، 255، خ‌ 176.

.29 همان، 253، خ‌ 176.

.30 همان، 60، کلام‌ 18.

.31 همان، 184، کلام‌ 127.

.32 همان، 205، خ‌ 147.

.33 همان، 70، خ‌ 27.

.34 رسالة‌الاسلام‌ ط‌ مجمع‌ جهانی‌ تقریب‌ ج‌ 3: 434، شماره‌ 12.

.35 سیری‌ در نهج‌البلاغه: 178.

.36 صبحی‌ صالح: 102، خ‌ 74.

.37 صبحی‌ صالح: 451، نامه‌ 62.

.38 سیری‌ در نهج‌البلاغه: 179. در این‌ سه‌ نقل‌ ترجمه‌ از من‌ است.

.39 سیری‌ در نهج‌البلاغه: 180.

.40 سیری‌ در نهج‌البلاغه: 181.

.41 صبحی‌ صالح: 52.

.42 از جمله‌ استاد محمد تقی‌ شریعتی: در کتابی‌ به‌نام‌ "اهل‌ بیت‌ در نهج‌البلاغه".

.43 صبحی‌ صالح: 733.

.44 خطبه‌ 2 ص‌ 47.

.45 خطبه‌ 2 ص‌ 47.

.46 خطبه‌ 87 ص‌ 120.

.47 خطبه‌ 94 ص‌ 139.

.48 خطبه‌ 94 ص‌ 139.

.49 خطبه‌ 100 ص‌ 146.

.50 خطبه‌ 109 ص‌ 162.

.51 خطبه‌ 120 ص‌ 176.

.52 خطبه‌ 154 ص‌ 215.

.53 خطبه‌ 239، ص‌ 357.

.54 این‌ کتاب‌ تألیف‌ ابواسحاق‌ ابراهیم‌بن‌ محمد ثقفی‌ کوفی‌ اصفهانی‌ متوفای‌ 282 ه'. است، از انتشارات‌ انجمن‌ آثار ملی، با تصحیح‌ و تعلیقات‌ میرجلال‌الدین‌ حسینی‌ معروف‌ به‌ "محدث." این‌ کتاب‌ از منابع‌ مهم‌ خطبه‌ها و کلمات‌ و سرگذشت‌ علی(ع) است.

.55 صحبی‌ صالح: 302، کلام‌ 146.

.56 صبحی‌ صالح: 192، کلام‌ 134.

.57 ابراهیم‌بن‌ محمد ثقفی‌ در کتاب‌ "الغارات: 307، از قول‌ علی(ع) دربارة‌ عمر نقل‌ می‌کند که‌ فرمود فسمعنا واطعنا و ناصحنا و تولی‌ الامر و کان‌ مرضی‌ السیرة، میمون‌ التقیة".

.58 صبحی‌ صالح: 251، خطبة‌ 178.

.59 همان: ص‌ 257.

.60 ندای‌ وحدت: 275 و 280.

.61 از انتشارات‌ مجمع‌ جهانی‌ تقریب، ص‌ 216.

.62 صبحی‌ صالح، سخنان‌ علی(ع) راجع‌ به‌ خلافت: 332، و راجع‌ به‌ امامت: 736.

منبع: فصلنامه کتاب نقد ، شماره 19

نویسنده:ابوالفضل یغمائى

مقدمه:

جاى هیچگونه تردیدى نیست که از جمله مهم ترین موضوعاتى که امروزه جهان اسلام با آن دست به گریبان است وحدت اسلامى است. اگر ادعا کنیم حساس ترین مسئله اى که امامان شیعه در طول زندگانى، براى تحقق آن در عالم خارج براساس قرآن کریم و سنت نبوى اهتمام داشته اند، وحدت و یکپارچگى امت اسلامى در چارچوب کلى جهان اسلام است سخنى به گزاف نگفته ایم. هدف آن بزرگواران محافظت از عظمت و شکوه این موجودیت در برابر دشمنان و در کمین نشستگان اسلام بود. نیز در اندیشه تحقق بخشیدن به مصلحت برتر اسلام در ساختن امت و شکوفایى مثال زدنى آن در حرکتى شتابنده و روشن به سوى خداوند متعال بودند. شکى نیست که این شکوفایى جز در فضایى آکنده از دوستى و گفتار نیک و برخوردهاى سازنده قابلیت ظهور نمى یابد، جوى که در آن از کینه توزى و تعصبات کور و جدایى میان فرق و مذاهب و سازمان هاى خبرى نباشد و پدیده هاى جاهلیت زده اى که برون دادِ طبیعى اعمال هواپرستانه پاره اى از احکام گمراه و سلاطین ستمگر است که زمام امور مردم را غاصبانه در دست گرفته و در زمین خدا به مصداق قرآن دامنه ستم و تباهى را گسترش مى دهند به چشم نخورد.

در آغاز سالى که از سوى مقام معظم رهبرى به عنوان سال همبستگى و مشارکت نامیده شده و همزمان با هفته وحدت به بررسى نکاتى چند پیرامون راهکارهاى وحدت و همبستگى مى پردازیم. وحدت اسلامى یکى از مهم ترین ضرورت ها براى حضور و ایستادگى در رویارویى تمدن ها است ولى این وحدت شدیداً نیازمند انگیزه و زمینه است.

انگیزه هاى وحدت اسلامى

1ـ وحدت اسلامى فراهم کننده قدرتى حقیقى است که مى تواند پس از خداوند متعال، تکیه گاه استوارى براى مسلمانان در رویارویى هاى فرهنگ ها و تمدن ها باشد; زیرا اگرچه مسلمانان از نیروى عظیم انسانى، امکانات مادى فراوان، موقعیت هاى استراتژیک مهم، روحیه معنوى بالا، و فرهنگ و دیدگاه اعتقادى و فکرى پیشرفته اى در نگرش به زندگى; برخوردار هستند، اما چنانچه میان این اجزا و عناصر پراکنده هماهنگى ایجاد نکند، این مجموعه عظیم، بیش از طعمه اى در چنگال دشمنان نخواهد بود.

2ـ وحدت اسلامى مى تواند زمینه هاى گسترده اى براى پژوهش و بحث و بررسى و اجتهاد و استنباط از منابع اسلامى فراهم آورد و بدین وسیله به رویارویى هاى فکرى فرهنگى و حل مشکلات انسانى که ثمره پیشرفت هاى مادى و تحولات علمى اجتماعى است مدد رساند روشن و بدیهى است که چنین امکان وسیعى براى تحقیقات و بررسى ها تنها در سایه آرامش و تفاهم و آزادى ابزار عقیده و ارج و احترام اندیشه و تلاش هاى دوستانه و برادرانه، به وقوع مى پیوندد.

3ـ وحدت اسلامى مى تواند زمینه هاى رشد و پیشرفت را در تمامى جنبه هاى مادى و معنوى فراهم کند.

زمینه هاى وحدت اسلامى

الف: ارائه دیدى کلى و عمومى راجع به نقش دین در زندگى و این که آیا دین تنها رابطه اى روحى و پیوندى قلبى میان انسان و خدا و اعمال عبادى و اصول اخلاقى است که انسان بدان پایبند باشد؟ یا حوزه تأثیرگذارى دین، گسترده تر و فراتر از دین، در برگیرنده تمامى جنبه هاى اجتماعى و اقتصادى و ادارى و سیاسى و ارتباطات انسانى در زندگى است.

ب: اتخاذ موضعى کلى در قبال حقوق بشر در اندیشه و عمل و اعمال عبادى مسلمانان و حقوق اجتماعى پیروان مذاهب اسلامى، بطورى که اولاً نتوان اتباع این و آن مذهب را از حقوق اساسى شان که همراه دیگر شهروندان مسلمان در لزوم برخوردارى از آنها مشترکند و صرفاً به خاطر انتساب به مذهبى خاص، محروم ساخت. و ثانیاً: مسأله انتساب به مذهب خاص، به امتیاز یا نقطه ضعفى به نفع یا ضرر اشخاص، تبدیل نگردد.

ج: داشتن دیدگاهى کلى در قبال دشمنان اصلى اسلام، چه در جنبه اعتقادى مانند جریان الحاد و اباحى گرى اخلاقى یا در جنبه هاى سیاسى همچون جریان کفر جهانى.

د: اختلافات مذهبى که باید با نگاهى کلى و روشن بدان نگریست تا بتوان بر خورد صحیحى با آنها صورت داد، چون وحدت را در این زمینه به معناى متحد کردن تمامى مذاهب در یک مذهب مشترک گرفتن، هیچ مفهوم صحیحى ندارد بلکه اصولاً در این زمینه نخست باید آراء پیروان مذاهب و آیین هاى عبادى و شخصى شان را محترم شمرد و آنگاه روش هاى تحقیق و بررسى و اسلوب هاى نقد و گفتگو را بدور از غرضورزى ها و شک و گمان ها متحد ساخت.

ح: هماهنگ کردن دیدگاهى کلى راجع به اساس ساختار حکومت اسلامى و نقش آن در زندگى سیاسى اجتماعى، بطورى که مانند عرصه دموکراسى در جهان معاصر، تناقضى میان اشکال مطروحه براى حکومت پیش نیاید.

وحدت اسلامى از دیدگاه قرآن

قرآن کریم موضوع وحدت و اختلاف را تفصیلاً مورد بحث و بررسى قرار داده است. از یک سو فرایند اختلاف را در تاریخ انسان همراه با علل و عوامل پیدایش و راهکار بر چیدن آن، مطرح ساخته و از سوى دیگر مسأله وحدت و یکپارچگى را در کنار اصول و راه هاى دستیابى به همبستگى، ارائه کرده است. همین طور، پدیده وحدت و اختلاف در جامعه اسلامى و خود راهکار ظهور اتحاد در بین مسلمانان، از نگاه قرآن دور نمانده است.

1ـ فرایند وحدت و اختلاف در تاریخ انسان از دیدگاه قرآن

در یک نگاه کلى این فرایند به دو شاخه اصلى تقسیم مى شود; الفـ اختلاف و وحدت به مثابه پدیده اى انسانى بـ اختلاف و وحدت در میان ادیان الهى

در مورد شاخه اول، قرآن کریم اساساً زندگى انسان را به سان جامعه اى بر شمرده که رفتارها و روابط همگون و یکسانى را در آغاز پى ریخته است «مردم، امتى یگانه بودند، پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت و با آن کتاب ]خود[ را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داورى کند و جز کسانى که (کتاب) به آنان داده شد پس از آنکه دلایل روشن براى آنان آمد ـ به خاطر ستم ]و حسدى [که میانشان بود، ]هیچ کس[ در آن اختلاف نکرد. پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند، به توفیق خویش، به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند، هدایت کرد...»

«و مردم جز یک ملت نبودند، پس اختلاف پیدا کردن و اگر وعده اى از جانب پروردگارت مقرر نگشته بود، قطعاً در آنچه بر سر آن با هم اختلاف مى کنند، میانشان داورى مى شد.»

قابل ذکر است که شرایط خاص حاکم بر زندگى انسان و محیط زندگى او، با توجه به میزان نیازها و خواسته هاى او، با پیدایش و استمرار وحدت، سازگارى تام داشته باشد. هر قدر بر وسعت دایره امکانات و توان انسان افزوده مى شود همان اندازه نیز از توان او بر نفوذ و تسلط او بر زمینه هاى جدید حیات اجتماعى که گاه با سایر عرصه ها در تناقض است، کاسته و در نتیجه امکان وصول به اتحاد را با دشوارى بیشترى روبرو مى کند. سطح فرهنگ و دانش بشرى نسبت به ابزارها و اسبابى که آفاق و مقاصد نوینى در جلوى چشم آدمیان مى گشاید در این زمینه بى تأثیر نیست. در آغازین مرحله زندگى انسان که فطرت خدادادى بر آدمى تسلط تام دارد و در شرایط مناسب، او را به جلوه هدایت مى کند، مى توان تصور کرد که پاره اى تجاوزات فردى ناشى از هوا و هوس گاه پیش آید اما خیلى زود پس از خاموشى آتش کینه، حسد، خسم و یا شهوت، به فطرت پاک خویش برگردد. قرآن در این باره از حادثه فرزندان آدم گفتگو مى کند. با پشت سر گذاشتن این مرحله و عبور از برهه زمانى مشخصى که جامعه انسانى در آن اثناء به تدریج شکل کامل ترى به خود مى گرفت و بر جمعیت نیازها و خواسته هایش مى افزود، دوران اختلاف آغاز گردید. آنچه در این زمینه استنباط مى توان کرد، آن که بشریت همواره در تمامى دوران هاى زندگى خویش، محکوم قانونى به نام قانون اختلاف بوده است.

«و اگر پروردگار تو مى خواست، قطعاً همه مردم را امت واحدى قرار مى داد در حالى که پیوسته در اختلافند مگر کسانى که پروردگار تو به آنان رحم کرده، و براى همین آنان را آفریده است.» بر این مبنا، باید گفت: اختلاف همچون واقعیتى خارجى، پیوسته در مراحل گوناگون تاریخى، حضور خود را حفظ کرده و خود معلول قانون دیگرى است که خداوند در زندگى انسانى حاکم کرده است. این قانون همان قانون امتحان و آزمایش است. چنین قانونى را باید تنها راه پرورش و تکامل امت ها و افراد صالح دانست که با اختیار و خواست خویش، على رغم روییدن خواست ها و پیدایش نیازها، در این مسیر گام نهاده اند، این دنیاى پرزرق و برق در عین حال، کوره امتحان آدمى و فرصت عمل براى دستیابى به کمال روحى و معنوى او نیز هست. «آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم، رها مى شوند و مورد آزمایش قرار نمى گیرند؟» «همان (خدائى) که مرگ و زندگى را پدید آورد تا شما را بیازماید که کدامتان نیکوکار ترید.»

حاصل اصلى پیدایش اختلاف در میان انسان، هوا و هوس اوست که خداوند آن را همچون نیروى جاذبه اى که در فرایند اراده و اختیار، با نیروى عقل و فطرت برابرى کند، قرار داده است. و در صورت هواپرستى آدمى و خرج از راه هدایت و عقلگرایى به دلیل تعدى هواپرستان بر مردم و مجموعه هستى و نیز به سبب تضاد مصالح افراد و رقابت هاى ناصحیح در رسیدن به جاه و مقام و قدرت و شهوت، پیدایش اختلاف امرى کاملاً طبیعى است. بر طبق آموزه هاى قرآن کریم، این نوع اختلاف، نخستین اختلافى بوده است که از بستر تاریخ انسان سر بر آورده و ملائک بنا به طبیعت آفرینش او، انتظار آن را داشته اند.

اختلافاتى که منشأ هوا و هوس داشت در فضایى پدیدار شد که زندگى انسان دگرگون گشته و در ضمن تحولى عمیق، پیچیدگى و ترکیب در آن پدید آمده بود. در نتیجه، آدمى دیگر با تکیه بر اندیشه و استعدادهاى خویش، به تنهایى نمى توانست بر مشکلات پیچیده و عمیقى که در زندگى با آنها روبرو مى شد فایق آید این تحول با ظهور تحولى دیگر یعنى نزول کتب آسمانى و بعثت پیامبران مقارن گشت. هدف آن بود که مردم به راه صلاح و هدایت رهنمون شوند و پیامبران به حق و عدالت درباره اختلاف ها و نزاع هاى آدمیان حکم دهند. گذشته از اینها قرآن کریم به قصد از میان بردن اسباب اختلاف و گشودن راه تکامل در پیش پاى یکایک افراد و جوامع انسانى و آگاه ساختن و پندآموزى به آدمیان دو سنت دیگر را پایه گذارى کرده است:

1ـ سنت مغفرت طلبى و توبه و بخشایش تا همیشه راه بازگشت آدمى از گناهان و اشتباه ها باز باشد.

2ـ سنت انتقام در دنیا براى افراد و گروه ها به هنگام شدت گرفتن انحراف ها و افزایش گناهان تا موجبات پندپذیرى نسل هاى آینده فراهم گردد.

واما در مورد شاخه دوم یعنى اختلاف وحدت در میان ادیان آسمانى، براساس نظرگاه قرآن کریم، وحدت و اتحاد باید بر پایه اصولى مشخص و با وسایل و ابزارهایى شناخته شده باشد که بطور اختصار به آن اشاره مى شود. در حقیقت تحقق وحدت در میان آدمیان منوط به وجود پاره اى وجوه مشترک است که نقطه آغازین وحدت قرار گیرد: الف: ایمان به خدا و وحى آسمانى و نبوت ها و روز رستاخیز ب: پذیرش عزت و کرامت انسان و احترام به او و آزادى عقیده و اندیشه و عمل وى.

بر این اساس هرگز نمى توان از اتحاد واقعى مؤمنان با کافران سخن گفت. بلى ممکن است گاه در اثر پاره اى ضرورت ها در کنار هم گردآیند و کشورى واحد، محل تجمع آنان قرار گیرد و صلح و آرامش در میان آنان برقرار گردد اما این اتحاد حقیقى نیست. شرک به خدا و انکار خدا، مانعى درونى و تناقضى اجتماعى بر سر راه اتحاد است.

شاخصه هاى وحدت میان ادیان الهى

قرآن کریم به موازات تلاش براى تصحیح انحرافات بنیادینى که دامن گیر پیروان اهل کتاب شده که در آیاتى چون (مائده/ 77 ـ 81 ; آل عمران/ 81، 187 ; بقره/ 78، 79، 85، 86، 174) به آن تصریح گردیده، چارچوبى را براى وحدت میان ادیان الهى در طول تاریخ مشخص نموده است تا رابطه اى روحى و روانى میان مسلمانان و پیروان آئین هاى دیگر محفوظ بماند. از طرفى زمینه لازم براى همزیستى اجتماعى و سیاسى را براى ادیان آسمانى فراهم سازد و از دیگر سو کلیه معتقدان به خدا روز رستاخیز را بر یک صف در مواجهه با بت پرستان و مشرکان و ملحدان قرار دهد. ابعاد و شاخصه هاى این چارچوب خاص عبارتند از:

1ـ ایمان به خداى یکتا و وحى آسمانى و روز بازپسین و کتاب ها و رسالت هاى پیامبران

2ـ تأکید بر وحدت پیامبران و پیام هاى آسمانى

همه پیامبران و پیام هاى آسمانى از یک منشأ سرچشمه گرفته اند. این منشأ خداوند متعال است. پیامبران هم موظف بوده اند پیام هاى الهى را به بشر ابلاغ کنند، در تربیت و اصلاح او بکوشند، به نیکى و هدایت و صلاحش رهنمون گردند و از بدى و فساد و گمراهى باز دارند.

3ـ دعوت همگانى

1ـ3. دعوت همگان به سوى اجراى احکام ثابت الهى مشترک در تورات و انجیل به قصد روشن ساختن میزان اتحاد و تقارب میان ادیان، به خصوص اینکه این شریعت ها مکمل همدیگر بوده اند آیات مربوط به وجوب روزه، چگونگى قصاص و پرهیز از رباخوارى نمونه اى از این دعوت هاست.

2ـ3. دعوت به مراجعه به تورات و انجیل به هنگام حل و فصل اختلافاتى که دامنگیر اهل کتاب مى شد و توجه به مواردى که میان تورات و انجیل و قرآن مشترک است.

3ـ3. دعوت مردم به مراجعه به دانشمندان اهل ذکر و معرفت از اهل کتاب با هدف تبیین حقایق اسلام.

4ـ3. دعوت به پذیرش آیین اسلام و اصول آن و حرمت نهادن به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و قایل شدن به اصل ابراهیمى براى اسلام و تأکید بر موقعیت ممتاز ابراهیم(علیه السلام) در آئین محمد(صلى الله علیه وآله) با توجه به اینکه ابراهیم پدر پیامبران بنى اسرائیل و فرستاده اى است که آئین هاى آسمانى به او منتهى مى گردد.

بر این پایه تأکید مى شود که نام «اسلام» از طرف ابراهیم(علیه السلام) است و او خود، مسلمان ]تسلیم محض خدا[ و حنیف است و یهودى و نصرانى نیست.

5ـ3. فراخوانى اهل کتاب بر پذیرش رسالت حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) به واسطه تأکید بر بشارت هایى که پیامبران و کتاب هاى آسمانى پیشین داشته است قرآن کریم بارها متذکر این حقیقت شده است. یکى از این موارد، در سوره اعراف و در سیاق گفتگو راجع به موسى است و مورد دیگر در سوره صف جاى دارد.

2ـ فرایند وحدت در جامعه اسلامى

این فرایند در سه رهیافت قابل بررسى است

1. اصولى که قرآن براى وحدت در جامعه اسلامى پایه ریزى کرده است; 2. ابزارهایى که قرآن به منظور تضمین بقاى این بنیان الهى، تحقق، پایدارى و مراقبت از آن به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)و آدمیان معرفى کرده است; 3. پى آمدها و آثار تحقق وحدت در جامعه اسلامى.

اصول وحدت اسلامى

اصل اول: یکتاپرستى

این اصل در اشکال مختلف تصویر مى شود:

الف: صحنه اتحاد همگان از رهگذر چنگ زدن به ریسمان خداوند: «اى کسانى که ایمان آورده اید، از خدا آن گونه که حقّ پروا کردن از اوست پروا کنید، و نمیرید مگر در حالى که تسلیم ]فرمان او[ باشید. و همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید، و نعمت خدا را بر خود به یاد آورید، آن گاه که دشمن یکدیگر بودید، پس میان دل هاى شما الفت انداخت و در سایه نعمت او با هم برادر شدید; و بر لب گودالى از آتش بودید، پس شما را از آن رهانید. این گونه، خدا آیات خود را براى شما بیان مى کند، باشد که هدایت یابید.»

ب: صحنه پدیدار شدن انس و الفت میان قلبها و همدلى بواسطه عامل غیبى: «و اگر بخواهند ]با پیشنهاد صلح [تو را فریب دهند، خدا براى تو بس است. اوست که تو را به یارى خود و به وسیله مؤمنان تأیید کرد. و میان دل هایشان الفت انداخت، که اگر همه آنچه در زمین است خرج مى کردى، نمى توانستى میان دل هایشان الفت برقرار کنى، ولى خدا میانشان الفت برقرار کرد. به راستى او عزّتمند و حکیم است.»

اصل دوم: پیروى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)

اهمیت مسأله برخاسته از مجموعه اى از عوامل و اصول اعتقادى و اخلاقى و مصالح سیاسى و اجتماعى است که به پاره اى از آن ها بصورت گذرا اشاره مى شود:

الف: حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) مقام تبلیغ رسالت را بر عهده دارد و سخنان او ناشى از منشأ وحیانى است: «و از روى هوس سخن نمى گوید. این ]قرآن[ جز وحیى که به او مى شود نیست.» ، «هر کس اطاعت پیامبر کند، در حقیقت اطاعت خدا کرده است; و هر کس روى بگرداند، ]تو مسئول نیستى، و [تو را به عنوان نگهبان آنان نفرستاده ایم.»

ب: رسول کسى است که در عین دارا بودن مقام نبوت و تبلیغ، مسئولیت امامت جامعه را نیز بر عهده دارد.

معناى چنین سخنى آن است که اطاعت از رسول در واقع، از یک جنبه، نشانه پایبندى به حاکمیت سیاسى اسلامى و گویاى اهمیت نقشى است که قرآن و اسلام براى این حاکمیت در جامعه قایل است. «اى کسانى که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت کنید و از این پیامبر و کسانى از خودتان که متولّیان امر شما هستند فرمان برید; و اگر در چیزى با یکدیگر اختلاف پیدا کردید، اگر به خدا و روز واپسین ایمان دارید، آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید که این بهتر و سرانجامش نیکوتر است. آیا نظر نیفکنده اى به کسانى که مى پندارند به آنچه به سوى تو و آنچه پیش از تو نازل شده است ایمان آورده اند، ولى مى خواهند داورى میان خود را نزد طاغوت ببرند، در حالى که قطعاً فرمان یافته اند که به آن کفر بورزند؟ و شیطان مى خواهد آنان را به گمراهى دورى بیفکند...»

زمینه هاى اطاعت از «رسول» بسیار گسترده و متعدد است و مصالح اجتماعى عمومى، خواسته هاى فردى خاص، مسائل روزمره آنى و انواع موضوعات دائم و پایدار را در بر دارد. همچنین تأثیر طبع; نظرات و اجتهادات مختلف، رسوب هاى اعتقادى فکرى اخلاقى و فشارهاى اجتماعى و اقتصادى را در این پیروى و اطاعت، نباید از نظر دور داشت. یکى از مهم ترین آثار اطاعت از خدا و رسول، برچیده شدن نزاع و اختلاف و تحقق وحدت در میان مسلمانان است.«و خدا و پیامبرش را فرمان برید و با هم نزاع نکنید که سست شوید و قدرت شما از بین برود، و صبر کنید که خدا با صابران است.»

اصل سوم: حفظ روابط عاطفى میان رهبرى و مردم

یکى از پایه هاى مهم وحدت اسلامى، حفظ موقعیت ممتاز رهبرى دینى در جامعه است در این عرصه و حوزه قانونمند، وحدت اسلامى شکوفا مى شود. مبدل کردن حالت هاى خشک و بى روح، به پیوندهاى پرطراوت روحى و معنوى و عاطفى که دوستى و مودت و احساسات پاک انسانى در آن موج زند بر عهده رهبرى اسلامى است بدینسان رهبرى، نقش عظیمى را در حفظ و استمرار بقاى وحدت اسلامى ایفا مى کند. «پس به سبب رحمتى که از جانب خداست با آنان نرمخوى شده اى، و اگر درشتخوى و سنگدل بودى از گِرد تو پراکنده مى شدند. پس از آنان درگذر، و برایشان آمرزش بخواه، و در کار ]اداره جامعه [با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتى بر خدا توکّل کن، که خدا توکّل کنندگان را دوست مى دارد.» ، «همانا براى شما پیامبرى از خودتان آمده است که رنج بردن شما بر او دشوار است و بر هدایت شما حریص و نسبت به مؤمنان بسیار دلسوز و مهربان است.»

اصل چهارم: اخوّت دینى

اخوت دینى از دیدگاه قرآن، زمینه شکوفایى وحدت اسلامى است و به آن نمود اجتماعى و ارزش انسانى مى بخشد وحدت میان اشیاء، نیازمند چارچوبى واحد است که آنها را در کنار هم گرد آورد. خون، نژاد، زبان، ملیت، جغرافیا، زمین، خاک، مصالح و منافع، ارزش ها و آرمان هاى انسانى، دیدگاه قرآن در این زمینه ها، همه بر این مبنا استوار است که بشریت از اصلى واحد برخوردار است. «اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفریدیم، و شما را شعبه شعبه و قبیله قبیله قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. بى تردید گرامى ترینِ شما نزد خدا با تقواترینِ شماست. به یقین، خدا دانا و آگاه است.» ، «جز این نیست که مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان سازش دهید و از خدا پروا بدارید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید.»

اصل پنجم: موازین اخلاقى

محتواى کلى تعالیم اسلامى، محتوایى اخلاقى است، فلسفه قیام رسول اکرم به تتمیم مکارم اخلاق تفسیر شده است موازین اخلاقى داراى شاخصه هایى چون وفادارى در عهد و پیمان ، اجراى عدالت ، ترویج فضیلت ها و...است که هر یک در سنگ بناى خیمه وحدت اسلامى سهم قابل توجهى دارند:

ابزارهاى تحقق وحدت اسلامى

مجموعه ابزارهایى که قرآن کریم در مقام تحقق بخشیدن به وحدت و وفاق عمومى در میان آحاد جامعه انسانى و اسلامى از آن سخن گفته اختصارً به شرح زیر است:

دعوت و تبلیغ با شیوه حکمت و موعظه حسنه ; صلح و آشتى و تلاش هاى خیرخواهانه ; گذشت و بخشایش; ایستادگى در برابر دشمنى و تجاوز ; تکیه بر علم و دانش در مواجهه با حوادث.

امید است در سایه دستورهاى سازنده دین اسلام و رهنمودهاى رهبر معظم انقلاب جلوه هاى حقیقى اتحاد و همبستگى آحاد در جامعه را شاهد باشیم.

ـپانوشت ها

1. «و هنگامى که ]از نزد تو [برمى گردد، مى کوشد که در زمین فساد کند و کشت و نسل را نابود سازد، و خدا فساد را دوست نمى دارد.»(بقره/ 205)

2. بقره/ 213.

3 . یونس/ 19.

4 . مائده/ 27 ـ 30.

5 . (هود/ 118 و 119)

6 . عنکبوت/ 2.

7 . ملک/ 2.

8 . «و ]یاد کن[ وقتى را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینى قرار خواهم داد. گفتند: آیا در آن کسى را قرار مى دهى که در آن فساد کند و خون ها بریزد، در حالى که ما همراه با ستایش تو، تو را تسبیح مى کنیم و به تقدیس تو مى پردازیم؟ گفت: البته من چیزى مى دانم که شما نمى دانید.»(بقره/ 30)

9 . بقره/ 213، آل عمران/ 19، نحل/ 63 و 64، شورى/ 7 و

8. 10 . نساء/ 17; آل عمران/

135. 11 . «پس او را تکذیب کردند; آن گاه وى را با کسانى که در کشتى همراه او بودند نجات دادیم، و آنان را جانشین ]دیگران[ ساختیم، و کسانى را که نشانه هاى ما را تکذیب کردند غرق نمودیم. پس بنگر که فرجام هشدار داده شدگان چگونه بود.» (یونس/ 73)، (هود/ 101 و 102)

12 . «بى تردید، خدا این ]گناه [را که به او شرک ورزیده شود نمى آمرزد، و جز آن را براى هر که بخواهد مى آمرزد. و هر کس به خداشرک ورزد، افترا و گناهى بزرگ مرتکب شده است.»(نساء/ 48)، (ممتحنه/ 4; توبه/ 23; حج/ 39 و 40)

13 . به علت طولانى شدن مقاله، از ذکر آیات و ترجمه آنها خوددارى شده و فقط به شماره سوره و آیه اکتفا مى شود. 14 . قرآن کریم، ر.ک به آیاتى که آنها با «لقد ارسلنا رسلنا» و مانند آن شروع شده است.

15 . مائده/ 45 و نساء/ 161.

16 . آل عمران/ 93 ; مائده/ 43، 44، 47 و 48.

17 . «و بى گمان، مردم «ایکه» (قوم شعیب) ستمکار بودند.»(حج/ 78)، (آل عمران/ 65 ـ 67)

18 . اعراف/ 156 ـ 159.

19 . صف/ 6.

20 . آل عمران/ 102 و 103.

21 . نجم/ 3 و

4. 22 . نساء/ 80.

23 . نساء/ 59 ـ 65 ; نور/ 47 ـ

54. 24 . انفال/

46. 25 . آل عمران/ 159.

26 . توبه/ 128. و نیز اعراف/ 199; نساء/ 64; نور/ 62.

27 . حجرات/

13. 28 . حجرات/ 10.

29 . انى بعثت لاتمم مکارم الاخلاق.

30 . نحل/ 90 ـ 94 ; انعام/ 152 و 153.

31 . نساء/ 58 و 135.

32 . مائده/ 48 ; انبیاء/ 73.

33 . نحل/ 125 ; فصلت/ 34 ; اسراء/ 53.

34 . انفال/ 1; نساء/ 35 و 128 ; حجرات/ 9 و 10.

35 . شورى/ 40 ـ 43. و نیز بقره/ 237.

36 . حج/ 39 و 40 ; بقره/ 190 ـ 194.

37 . حجرات/ 6 و 12 ; اسراء/ 36 ; نحل/ 43.

منبع:پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز فرهنگ و معارف قرآن

دکتر مهین عرب

یکى از مهمترین مباحث در ولایت‏بویژه از دیدگاه عرفانى مبحث "ختم ولایت" است که هنوز هم معرکه آراى اهل ذوق و صاحبنظران در عرفان مى‏باشد. جهت روشن شدن بحث مقدمتا به بررسى اجمالى ولایت و معناى آن پرداخته و سپس خاتم ولایت و اقسام آن، ختم و اقسام آن و صفات هر یک را مورد تامل قرار مى‏دهیم:

ولایت از معدود کلماتى است که در قرآن و احادیث در معانى مختلفى بکار رفته است. با توجه به موارد استعمال قرآنى ، ولایت را مى‏توان چنین معنا کرد: ولایت عبارت است از سرپرستى و مالکیتى که باعث نوع خاصى از تصرف و تدبیر مى‏شود. برترین مرتبه این ولایت از آن حق - "جل جلاله" - است که مالک حقیقى و مدبر واقعى هر چیزى است (1) ;بلکه صاحب مطلق چنین ولایتى همانا پروردگار متعال است و سایر ولایات در واقع از تجلیات آن ولایت مطلقه الهى مى‏باشد که به اذن او، بر صاحبان آن افاضه شده است. از این رو در نزد شیعه ولایتى معتبر است که به اذن حق و منسوب به او باشد; زیرا همانطور که گفته شد، فقط حق تعالى ما لک واقعى و حاکم بر جهان هستى است و فقط او شایسته خطاب ولى، حاکم ، سلطان و مالک است و احدى در عرض او حتى بر نفس خود، ولایت و سلطنت ندارد. چون حق تعالى مبرا از مجانست مخلوقات است، خلفا و نمایندگانى را براى تربیت مملوکان و عبیدش منصوب فرموده و اطاعت ایشان را واجب گردانیده است. لذا ولایت‏به اذن او براى رسول الله‏«صلى الله علیه وآله‏» و برخى از مومنان نیز ثابت گردید; چنانکه در آیه شریفه قرآن بدان اشاره شده است:

"انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون. (2) در این آیه ولایت الهى به ترتیب منحصر به سه فرد است:

الف - حضرت حق (جل جلاله)

ب - حضرت رسول اکرم‏«صلى الله علیه وآله‏»

ج - مؤمنان

در عرفان نیز ولایت‏بعنوان یکى از ارکان و محورهاى اصلى، مورد بحث و بررسى عرفاى بزرگ از جمله ابن عربى قرار گرفته است. بعقیده او ولایت کمالى است ازلى و ابدى که سرآغاز جمله کمالات است; زیرا در نظر وى غایت کمالات انسانى رسالت و بعد نبوت است که آنها نیز خود مرتبه‏اى از مراتب ولایتند و بدین جهت او ولایت را ملک عام و محیطى مى‏داند که شامل نبوت و رسالت مى‏باشد. اما اینها خود دو امانت الهى و وظیفه اجتماعى براى شخص رسول و نبى هستند که محدوده آن همین عالم عین و شهادت است; در حالى که ولایت که باطن این دوست همواره باقى است و در واقع رسول و نبى بواسطه این جنبه است که در دنیا و آخرت داراى کمال و برترى بر سایر انسانها مى‏باشند.

صاحب واقعى تمامى ولایتها و نبوتها و رسالتها در نظر ابن عربى و سایر مشایخ عرفا تنها یک حقیقت است; همان که آغاز و غایت آفرینش است، حقیقتى که کاملترین مظهر و مجلاى حضرت حق، متحقق به جمیع اسماء الهى و واسطه در فیض به ماسواست‏یعنى همان حقیقت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏».

توضیح اینکه در صحف کریمه اهل تحقیق محقق‏است که صادر نخستین نفس رحمانى است و آن اصل اصول و هیولاى عوالم غیر متناهى و ماده تعینات است و از آن تعبیر به تجلى سارى و رق منشور و وجود منبسط و نور مرشوش نیز مى‏کنند.

نفس رحمانى را حقیقت محمدى نیز گویند; زیرا نفس اعدل امزجه که نفس مکتفیه است‏به حسب صعود و ارتفاع درجات و اعتلاى مقامات عدیل صادر اول مى‏گردد. بلکه فراتر از عدیل مذکور، اتحاد وجودى با وجود منبسط مى‏یابد و در این مقام جمیع کلمات وجودیه، شؤون حقیقت او مى‏گردند.

ابن عربى در باب یکصد و نود و هشتم فتوحات مکیه که در معرفت نفس و اسرار آن است در این مطلب مى‏فرماید:

"الموجودات هى کلمات الله التى لا تنفد کما فى قوله تعالى "قل لو کان البحر " و قال تعالى فى حق عیسى "و کلمته القاها الى مریم (4) " و هو عیسى فلهذا قلنا ان الموجودات کلمات الله الى ان قال: و جعل النطق فى الانسان على اتم الوجوه، فجعل ثمانیة و عشرین مقطعا للنفس یظهر فى کل مقطع حرفا معینا هو غیر الآخر، ما هو عینه مع کونه لیس غیر النفس. فالعین واحدة من حیث انما نفس، و کثیرة من حیث المقاطع."مراد از سریان ولایت در السنه اهل تحقیق، همین سریان وجود منبسط و نفس رحمانى و فیض مقدس است; چنان که فرموده‏اند: وجود و حیات جمیع موجودات به مقتضاى قوله تعالى: "و من الماء کل شى‏ء حى (5) " سریان ماء ولایت‏یعنى نفس رحمانى است که به منزلت هیولى و به مثابت ماده سارى در جمیع موجودات است.

اهل تحقیق همگى بر مبناى وحدت شخصى وجود بر این عقیده راسخند که مراتب تمامى موجودات در قوس نزول از تعینات نفس رحمانى و حقیقت ولایت است و در قوس صعود حقیقت انسان کامل داراى جمیع مظاهر و جامع جمیع مراتب است.

حقیقت محمدیه که اولین تعین و نخستین مظهر حق است، در مراتب غیب و شهادت نزول کرده و در هر مرتبه‏اى بنابر مقتضیات آن مرتبه ظهور نموده و ولایت‏خود را تحقق مى‏دهد; در مرتبه اسما و صفات الهى با انبا از غیب و رفع تخاصم در قالب حقیقت اسم اعظم، در عالم ارواح بواسطه روح محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» و در مرتبه شهادت نیز در صورت نبیى از انبیا، از آدم تا عیسى «علیه السلام‏»، و بالاخره در چهره کاملترین مظهر خود یعنى حضرت ختمى مرتبت‏«صلى الله علیه وآله‏» ظهور نموده و بدین ترتیب ختم تمامى این نبوات و ولایات را مى‏نماید; اما علیرغم آنکه خود صاحب تمامى این ولایات است چون به کسوت نبوت و رسالت در این عالم ظاهر مى‏گردد و اینها مانع از ظهور جنبه ولایت وى مى‏باشند بدین جهت ظهور ولایت او در قالب اولیاى امتش محقق مى‏گردد. (6)

خاتم و ختم:
مقصود از خاتم کسى است که به نهایت کمال رسیده و جامع تمامى مقامات گردیده است (7) .این اصطلاح در شرع و عرفان در مورد دو امر نبوت و ولایت‏بکار رفته است. خاتم نبوت کسى است که حق تعالى نبوت را به او ختم نموده و آن پیامبر اکرم‏«صلى الله علیه وآله‏» است، که آیه 40 سوره احزاب "ولکن رسول الله و خاتم‏النبیین (8) نیز تصریح بر همین معنا دارد; اما خاتم ولایت کسى است که صلاح دین و آخرت توسط او به نهایت کمال رسیده و نظام جهان به مرگ او مختل مى‏گردد. (9) همانطور که ولایت‏بر دو قسم است، ختم نیز بر دو قسم مى‏باشد:

1- ختم ولایت عامه یا مطلقه

2- ختم ولایت‏خاصه

چون نبوت ظهور ولایت است پس هر چه دایره نبوت عامتر باشد، دلیل بر شمول دایره ولایت‏خواهد بود و چون نبوت مطلقه از آن حضرت رسول‏«صلى الله علیه وآله‏» بود پس ولایت مطلقه نیز از آن حضرتش است و همانطور که نبوت جمیع انبیا، از آدم تا عیسى‏«علیه السلام‏» از مراتب و شؤون نبوت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» بود پس ولایت ایشان که باطن نبوتشان مى‏باشد نیز از مراتب و شؤون ولایت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» است، و چون نبوت ایشان مانع از ظهور ولایتشان بود و ظهور این ولایت آنها در امت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» است پس ختم آن نیز بدست ولیى از اولیاى این امت‏خواهد بود.

مقصود از ختم خاص همان ختم ولایت‏محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» است و خاتم ولایت‏محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏»- همانطورکه ازنام آن مشخص‏است - ولایت‏اولیاى محمدى را ختم‏مى‏نماید و او کسى است که بر قلب حضرت رسول اکرم‏«صلى الله علیه وآله‏» مى‏باشد.

مرحوم آقا محمد رضا قمشه‏اى ختم خاص را چنین تعریف مى‏نماید:

"مراد از خاتم الاولیاء کسى است که صاحب عالى‏ترین مراتب‏ولایت و نهایت درجه قرب باشد به گونه‏اى که نزدیک تر از او به خداوند متعال کسى نباشد. (10) حال با توجه به این مطلب که نزدیکترین مظهر به حقیقت مقدس محمدى همانا حقیقت مظهر علوى است که در وجود مقدس حضرت على‏«علیه السلام‏» و فرزندان مطهرش - که قدوه و پیشواى آدم عالم هستند - تبلور یافته است، لذا کسى جز حضرت امیر مؤمنان على‏«علیه السلام‏» شایستگى آن را ندارد که خاتم ولایت مطلقه محمدیه باشد خصوصا با توجه به این که این معنا در احادیث نبوى حتى از طریق اهل سنت، نیز وارد شده است که تعداد آنها کم هم نیست و ما در اینجا به حسب اختصار به ذکر فقط چند نمونه از آنها اکتفا مى‏کنیم:

1- قال رسول الله‏«صلى الله علیه وآله‏»: "کنت انا و على نورا بین یدى الله عز و جل قبل ان یخلق آدم باربعة عشر الف عام فلما خلق آدم قسم ذلک فیه و جعله جزئین فجزء انا و جزء على". (11) حضرت رسول‏«صلى الله علیه وآله‏» فرمودند: "من و على نورى در برابر حضرت حق "عزوجل " بودیم چهارده هزار سال قبل از آن که آدم آفریده شود پس چون آدم خلق شد خداوند این نور را قسمت کرد و آن را دو جزء نمود جزئى را من و جزئى را على قرار داد .

2- قال رسول الله‏«صلى الله علیه وآله‏»: "خلقت انا و على من نور واحد قبل ان یخلق الله آدم باربعة الالف عام فلما خلق الله آدم رکب ذلک النور فى صلبه فلم یزل شیئا واحدا حتى افترقنا فى صلب عبدالمطلب، ففى النبوة و فى على الوصیة (12) ." از حضرت رسول‏«صلى الله علیه وآله‏» مروى است که فرمود: من و على از یک نور و یک حقیقت آفریده شدیم چهار هزار سال قبل از آنکه خداوند آدم‏«علیه السلام‏» را بیافریند. چون خداوند آدم‏«علیه السلام‏» را آفرید آن نور را در صلب وى قرار داد و پیوسته این نور در اصلاب گذشته همینطور یگانه بود تا آنکه در صلب عبدالمطلب از هم جدا شدیم پس نبوت در من و وصایت در على قرار گرفت.

3- عن على «علیه السلام‏» قال: قال رسول الله‏«صلى الله علیه وآله‏» یا على خلقنى‏الله و خلقک من نوره، فلما خلق آدم‏«علیه السلام‏» اودع ذلک النور فى صلبه فلم نزل انا و انت‏شیئا واحدا، ثم افترقنا فى صلب عبدالمطلب، ففى النبوة و الرسالة، وفیک الوصیة و الامامة (13) .حدیث فوق از حضرت على‏«علیه السلام‏» است که از قول حضرت رسول‏«صلى الله علیه وآله‏» مى‏فرماید: "اى على خداوند من و تو را از نور خود آفرید و چون آدم‏«علیه السلام‏» را آفرید این نور را در صلب او به ودیعه قرار داد و پیوسته من و تو نور واحدى بودیم تا اینکه در صلب عبدالمطلب از یکدیگر جدا شدیم، پس در من نبوت و رسالت و در تو وصایت و امامت نهاده شد."

احادیث فوق بوضوح علاوه بر نزدیکى این دو حقیقت مقدس از اتحاد آن دو حکایت مى‏کند و اگر دقت‏شود هر یک از آنها به ترتیب از حیث مدلول بر دیگرى برترى دارند; زیرا حدیث اول یگانگى این دو حقیقت را تا ظهور آدم بیان مى‏نماید که پس از خلق آن حضرت این دو حقیقت مقدس از یکدیگر جدا مى‏شوند; اما حدیث دوم اتحاد نورى این دو بزرگوار را تا حضرت عبدالمطلب بیان مى‏کند و این بدین معناست که همانطور که حقیقت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» داراى ولایت و نبوت مطلقه بود - به گونه‏اى که ولایت و نبوت جمیع انبیا و اولیا جلوه‏اى از انوار ولایت آن حقیقت مقدس بود - به جهت اتحاد مذکور نیز آن حضرت داراى مقام ولایت و نبوت مطلقه است; بطورى که ولایت و نبوت تمامى انبیا و اولیا، شعاعى از خورشید تابناک ولایت آن حقیقت مطهر است، همچنانکه در روایت آمده است: "بعث على مع کل نبى سرا و معى جهرا."

این دو حقیقت مقدس همواره در جمیع کمالات شریک بوده‏اند تا آنکه پس از افتراق در صلب عبدالمطلب یکى صاحب مقام نبوت و دیگرى داراى مرتبه وصایت گردیده است و شاهد بر این معنا قول رسول اکرم‏«صلى الله علیه وآله‏» است که فرمود:

"لولا انى خاتم‏الانبیاء لکنت‏شریکا فى النبوة، فان لم تکن نبیا فانک وصى نبى و وارثه، بل انت‏سید الاوصیاء و امام الاتقیاء." (14) جالب توجه است که این سخنان در کتب اهل سنت هم نقل شده است:

"قال رسول الله‏«صلى الله علیه وآله‏»: على منى بمنزلة راسى من بدنى." (15) " قال النبى‏«صلى الله علیه وآله‏» لعلى: انت منى وانا منک." (16) پس مطابق آنچه بیان شد صاحب ولایت مطلقه الهى، حقیقت علوى‏«علیه السلام‏» است، همانگونه که صاحب مقام نبوت مطلقه الهى حقیقت محمدى است. این معنا با بیان قبلى ما که خاتم ولایت مطلقه الهى خود حقیقت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» است منافاتى ندارد; زیرا همانطور که در احادیث نور مشاهده شد ایشان حقیقت واحدى بوده‏اند که در هنگام ظهور در این عالم که عالم ظاهر و شهادت است از یکدیگر جدا و در دو قالب متفاوت ظاهر گردیده‏اند.

ائمه اطهار«علیهم السلام‏» نور واحد هستند که در راس (17) ایشان حضرت على‏«علیه السلام‏» وصى و ولى حضرت رسول اکرم‏«صلى الله علیه وآله‏» و بعد از ایشان سایر ائمه‏«علیهم السلام‏» داراى این مقام مى‏باشند، تا حضرت مهدى‏«عجل‏الله تعالى فرجه‏الشریف‏» که آخرین ایشان و خاتم ولایت جزئیه (خاصه) آن حضرت است. در انتها به ذکر دو روایت جهت تایید ولایت‏باقى ائمه‏«علیهم السلام‏» تبرک مى‏جوییم:

1) اتحاد نورى ائمه‏«علیهم السلام‏» با حقیقت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» به تصریح روایات بسیارى که از سنى و شیعه وارد شده است: قال الله تعالى : "یا محمد انى خلقتک و خلقت علیا و فاطمة و الحسن و الحسین و الائمة من ولده نورا من نورى و عرضت ولایتکم على اهل السماوات و الارض، فمن قبلها کان عندى من المؤمنین و جحدها کان عندى من‏الکافرین. یامحمد لوان عبدا من عبیدى عبدنى حتى ینقطع و یصیر کالشن البالى ثم اتانى جاحدا لولایتکم ما غفرت له حتى یقرب بولایتکم... ." (18) حدیث فوق از احادیث معراجى است که حق تعالى خطاب به حضرت رسول‏«صلى الله علیه وآله‏» مى‏فرماید: اى محمد! من تو و على، فاطمه، حسن، حسین و ائمه نسل حسین را از نور خود آفریدم و ولایت‏شما را بر اهل آسمانها و زمین عرضه داشتم; پس هر کس آن را بپذیرد، در پیشگاه من از مومنان بشمار مى‏آید و هر کس آن را انکار کند، نزد من از کافران محسوب مى‏گردد. اى محمد! اگر بنده‏اى از بندگانم سر برآستان عبودیت من بساید تا بدانجا که جسمش فرسوده و نزار شود سپس در حالتى نزد من آید که منکر ولایت‏شما باشد، هرگز او را نخواهم آمرزید تا آنکه به ولایت‏شما اقرار کند...

همانطور که در حدیث مذکور مشاهده مى‏شود حضرت حق - جلت عظمته - نه‏تنها حقیقت محمدى و حقیقت علوى، بلکه جمیع ائمه‏«علیهم السلام‏» را از نور خود آفریده و ولایت ایشان را نیز در عرض ولایت آن دو حقیقت مقدس قرار داده است و آن را چنان ارج مى‏نهد که ایمان و کفر را دایر مدار آن مى‏داند.

بنابر این ایشان نیز مانند حقیقت علوى به حکم اتحاد نورى که با حقیقت محمدى‏«صلى الله علیه وآله‏» دارند در تمامى فضایل جز نبوت، با آن حضرت شریک هستند، یعنى مانند او صاحب اسم اعظم الهى و داراى "جوامع الکلم" و سایر مناقب مى‏باشند. بدین لحاظ ایشان تنها شایستگان منصب ختم ولایتند که در وجود مبارک حضرت بقیة الله الاعظم‏«عجل‏الله تعالى فرجه‏الشریف‏» ظهور و بروزى تام دارد.

2) اطلاق وصى بر ایشان که به حکم "کل وصى ولى و لا عکس" ولایتشان نیز ثابت مى‏شود:

قال رسول الله «صلى الله علیه وآله‏»: "قلت‏یا رب و من اوصیائى؟ فنودیت: یا محمد اوصیاؤک المکتوبون على ساق عرشى، فنظرت و انابین یدى ربى جل جلاله الى ساق العرش فرایت اثنى عشر نورا، فى کل نور سطر اخضر علیه اسم وصى من اوصیائى، اولهم على بن ابى طالب، و اخرهم مهدى امتى. فقلت: یا رب هولاء اوصیائى من بعدى؟ فنودیت: یا محمد هولاء اولیائى و اوصیائى و اصفیائى و حججى بعدک على بریتى و هم اوصیاؤک و خلفاؤک و خیر خلقى بعدک... (19) حدیث فوق نیز از احادیث معراجى است و همانطور که ملاحظه مى‏شود تعداد اوصیاى حضرت ختمى مرتبت‏«صلى الله علیه وآله‏» را دوازده تن ذکر نموده است که اول ایشان حضرت على ابن ابى‏طالب‏«علیه السلام‏» و آخرین ایشان حضرت مهدى‏«عجل الله تعالى فرجه‏الشریف‏» است و وقتى حضرت رسول‏«صلى الله علیه وآله‏» سؤال مى‏کنند که آیا ایشان اوصیاى بعد از من هستند؟ از جانب حق ندا مى‏رسد که اى محمد اینها اولیا، اوصیا، برگزیدگان و حجتهاى من بعد از تو براى مردمند. همچنین آنها اوصیا و جانشینان تو و بهترین مخلوقات من بعد از تو مى‏باشند.

--------------------------------------------------------------------------------

پى‏نوشتها:
1) مرحوم علامه طباطبایى در المیزان ذیل آیه "انت‏ولى فى الدنیا و الآخرة (یوسف ،101)، ولایت الهى را چنین معنا مى‏کند: ولایت‏حق یعنى قائم بودن او بر هر چیز و به ذات و صفات و افعال هر چیز که خود ناشى است از اینکه او هر چیزى را ایجاد کرده و از کتم عدم به ظهور وجود آورده است..."
2) مائده، 55
3) کهف ، 109
4) نساء، 171
5) انبیاء،30
6) حسن زاده آملى: انسان کامل در نهج البلاغه، ص 201-206
7) ر.ک: کاشانى : الاصطلاحات الصوفیه، ص 159
8) خاتم (به فتح تاء و کسر آن) غیر از معانى دیگرى که دارند، هر دو به معناى آخر هر چیز و پایان آن نیز مى‏باشند. در اقرب و قاموس خاتم (به فتح و کسر) به معناى انگشتر، آخر قوم، عاقبت‏شى و غیره و در کشاف و تفسیر بیضاوى به معناى آخر الانبیاء آمده است. (قاموس قرآن 2/226)
علامه طباطبایى در ذیل آیه شریفه فوق مى‏فرماید: مراد از خاتم النبیین بودن آن حضرت این است که نبوت به او ختم شده و بعد او دیگر نبیى نخواهد بود... رسول عبارت از کسى است که حامل رسالتى از خدا به سوى مردم باشد و نبى آن کسى است که حامل خبرى از غیب باشد و آن غیب عبارت از دین و حقایق آن است و لازمه این حرف آن است که وقتى نبوتى بعد از رسول خدا«صلى الله علیه وآله‏» نباشد، رسالتى هم وجود نداشته باشد; چون رسالت‏خود یکى از اخبار و انباء غیب است. وقتى بنا باشد انباء غیب منقطع شود و دیگر نبوت و نبیى نباشد، قهرا رسالتى هم نخواهد بود. از اینجا معلوم مى‏شود که چون رسول خدا«صلى الله علیه وآله‏» خاتم النبیین است پس خاتم الرسل هم خواهد بود.(المیزان ج 32، ص‏200)
9) کاشانى : همان منبع ، ص 159
10) قمشه‏اى: تعلیقات بر فصوص، ص 64
11) ابن ابى الحدید: شرح نهج البلاغه، ج 2، ص‏450 و نیز با کمى تغییر در خوارزمى: مناقب ص‏88; قندوزى: ینابیع المؤدة، ص 314; هبة الله شافعى: تاریخ ابن عساکر، ج 1، ص 152; احمد بن حنبل: مناقب، ج 1، ص 479
12) قندوزى: ینابیع المودة، ص 256
13) همان منبع، ص 256-314 ; ابن مغازلى: مناقب ص 88; ابن ابى الحدید: شرح نهج البلاغه، ج‏9، ص 171
14) قندوزى : همان منبع، ص 80
15) محب الدین طبرى شافعى: الریاض النضره، ص 162; قندوزى: ینابیع المودة، ص 235; ابن حجر هیثمى: الصواعق المحرقه، ص 75
16) صحیح بخارى، ک 62 ب 9; صحیح ترمذى، ک‏46 ب 19و 20; مسند احمد، ج‏3، ص‏483; ابن ماجه: مقدمه، ب 11
17) از امام محمدباقر«علیه السلام‏» نقل شده است: "... على افضلنا و اولنا و خیرنا بعد النبى‏«صلى الله علیه وآله‏»";ر.ک: تفسیرمجمع‏البیان،ج‏3، ص‏301
18) حموى: فرائد السمطین،ج 2، ص 319-320 ; الجواهر السنیه، ص 312 - 313; شیخ طوسى: الغیبة، ص 95; ابن طاووس: طرائف ، ص 3171; مجلسى: بحارالانوار ، ج 36، ص 261-263; بحرانى: غایه المرام، ص 194; اصفهانى - محمدتقى: مکیال المکارم ، ج‏1، 566; صافى: منتخب الاثر، ص 116-117; ابن عیاش: مقتضب الاثر، ص 77
19) قندوزى: همان منبع، ص 486; صدوق کمال الدین: ج 1، ص 254; مجلسى: همان منبع، ج‏26، ص 337

--------------------------------------------------------------------------------

ندای صادق -ش 10

سید علیرضا جعفرى

یکى از راههاى پى بردن به شخصیت واقعى انسانها، آگاهى از زمان آنهاست.

با توجه بدین حقیقت، برآنیم تا نگاهى گذرا به عصر امام عسکرى(ع) بیفکنیم تابخشى از عظمت‏شخصیت تابناک آن امام معصوم را دریابیم.

دوران کودکى
امام عسکرى(ع) در دوران کودکى شاهد اهانتهاى متوکل عباسى به اهل‏بیت عصمت(علیهم السلام)، به ویژه پدر بزرگوارش امام هادى(ع)، بود. او مى‏دیددشمن زیارت جدش امام حسین(ع) را ممنوع و حتى مزار مقدسش را با خاک یکسان‏کرده است.
متوکل به خاطر احساس ترس از گرایش مردم به اهل بیت (علیهم السلام)فرمان داد امام هادى(ع) و خاندانش را دستگیر و از مدینه به سامرا منتقل‏کنند.
امام عسکرى(ع) یورشهاى ناجوانمردانه و دور از ادب ماموران حکومت‏به‏خانه پدرش را مشاهده کرد و سرانجام در شهادت مظلومانه پدر ارجمندش به سوگ‏نشست.

فرمانروایان آن روزگار
بنى‏عباس، که پس از بنى‏امیه با زور و تزویر به‏حکومت دست‏یافتند، براى مردم چیزى جز وحشت، اختناق و ستم به ارمغان‏نیاوردند. آنها جنگیدند، غارت کردند و مردم را در بیچارگى، فقر و اندوه فروبردند. امویان کافرانه و آشکارا به اسلام ضربه مى‏زدند، ولى عباسیان منافقانه‏و پنهانى. فرزندان عباس در پى آن بودند که با رنگ دین به نظام سیاسى خویش‏تقدس بخشند، اما تفکر اهل بیت‏سدى استوار در برابر هواهاى نفسانى‏شان پدیدآورده بود.
آنها در ظاهر خویش را جانشینان رسول خدا(ص) معرفى مى‏کردند، باعوام‏فریبى به نام دین از مردم بهره مى‏کشیدند و اهداف خود را پیش مى‏بردند. ستمگران بنى‏عباس، در سایه زور و تزویر، از کیسه بیت‏المال کاخهاى باشکوه‏مى‏ساختند، ماموران و چاپلوسان را ثروتمند مى‏ساختند و بى‏خبر از وضعیت دشوارزندگى مردم به خوشگذرانى مى‏پرداختند. فاصله طبقات فقیر و غنى هر روز بیشتر مى‏شد. و سرنیزه‏هاى حکومت‏براى خاموش‏ساختن فریاد اعتراض مردم تیزتر.

خلفاى دوران امام
خلفایى که همزمان با امامت‏حضرت عسکرى(ع) قدرت را در دست‏داشتند، عبارتند از: 1- متوکل بیش از چهارده سال; (232- 247) 2- منتصر (فرزند متوکل)9 ماه;(247- 248) 3- مستعین (فرزند متوکل) سه سال و اندى; (248- 252) 4- معتز (فرزند متوکل) حدود چهار سال; (252- 255) 5- مهتدى 11 ماه; (255- 256) 6- معتمد (فرزند متوکل)23 سال; (256- 279)

در زمان این جنایتکاران مظلومیت‏شیعه فزونى یافت و بسیارى از شیعیان به طرز فجیعى به شهادت رسیدند. شدت ستم‏چنان بود که خودکامگان گاه پیکرهاى پاک شهیدان را نیز آماج بى‏حرمتیهاى خودقرار مى‏دادند. در این زمان کانون تفکرات ناب شیعى حضرت امام حسن عسکرى(ع)نیز پیوسته مورد آزار و اهانت قرار مى‏گرفت. هر چند آن بزرگوار نیز چون پدرگرانقدرش به رعایت احتیاط و تقیه پاى مى‏فشرد; ولى شمار جاسوسان به اندازه‏اى‏بود که گاه مراعات همه جوانب احتیاط نیز سودمند واقع نمى‏شد. سبب اصلى این‏فشارها و سختگیریها علاقه شدید مردم به اهل بیت (علیهم السلام) و نیز روایتهاى‏متواتر در باره قائم بودن فرزند امام عسکرى(ع) بود.

شورشها
در روزگار امام افراد و گروههایى، که برخى از آنها مورد تایید حضرت‏نیز بودند، آشکارا علیه حکومت فاسد شوریدند. مسعودى، مورخ مشهور، در تاریخ خویش به قیامهاى آن عصر چنین اشاره مى‏کند: 1- قیام کوفه به رهبرى یحیى بن‏عمر طالبى (ازنوادگان جعفر طیار(ع‏» که در سال‏248 روى داد و سرانجام با شهادت یحیى فروکش کرد; 2- انقلاب حسن بن‏زید علوى(از نوادگان امام على(ع‏» در طبرستان; (گرگان و مازندران) حسن بن‏زید، پس ازنبردى شدید، حکومت منطقه را به دست گرفت و در سال 270 وفات یافت; 3- قیام رى‏به رهبرى محمد بن‏جعفر که در سال 250 تحقق یافت. محمد سرانجام دستگیر شد; 4- قیام قزوین که در سال 250 به رهبرى حسن بن‏اسماعیل کرکى به وقوع پیوست; 5- قیام سال 251 کوفه به رهبرى ابن‏حمزه; 6- قیام بصره به رهبرى صاحب زنج که درسال 255 شروع شد و 15 سال ادامه یافت; 7- قیام یعقوب لیث صفار در سیستان که‏در 262 آغاز شد.

اندیشه‏هاى پلید خلفا در باره امام
شیخ حر عاملى، ازدانشوران قرن دوازدهم، مى‏نویسد: سید بن‏طاوس در کتاب مهج‏الدعوات گفته است: درعصر امام عسکرى(ع) سه تن از خلفا(مستعین، معتز و مهتدى) اندیشه قتل حضرت رادر سر مى‏پروراندند; چون شنیده بودند که امام مهدى(ع) از نسل اوست. آنهاچندین بار امام را به زندان افکندند. حضرت برخى از آنها را نفرین کرد و آن‏ستمگران به زودى هلاک شدند.

شیخ طوسى در کتاب غیبت مى‏نویسد: معتز اراده کرد حضرت را به قتل برساند; ولى سه روز بعد، از خلافت‏برکنار شد. البته حضرت، پیش از برکنارى خلیفه، یارانش را از این امر آگاه کرده بود. على‏بن‏محمد بن‏زیاد صیمرى در کتاب «اوصیاء» چنین مى‏نویسد: مهتدى مى‏خواست‏حضرت‏را به شهادت برساند; امام به یارانش فرمود: تا پنج روز دیگر مى‏میرد.
البته چنان شد که حضرت فرموده بود. با پایان یافتن پنج روز مهتدى به قتل رسید.
شیخ حر عاملى مى‏گوید: از عمر بن‏محمد بن‏زیاد صیمرى نقل شده است که گفت: به‏منزل عبدالله بن‏طاهر وارد شدم. در برابرش نامه‏اى از امام عسکرى(ع) یافتم که در آن نوشته بود: «من براى این‏سرکش از خداوند مرگ خواسته‏ام; تا سه روز دیگر خداوند او را نابود مى‏کند.» روز سوم مستعین از خلافت‏برکنار شد، در دام بلاها گرفتار آمد و سرانجام به‏هلاکت رسید.

شیخ همچنین از احمد بن‏حسین بن‏عمر چنین نقل مى‏کند: هنگامى که معتزفرمان داد حضرت را به سعید حاجب بسپارند تا به کوفه برده، در قصر ابن‏هبیره‏به قتل رساند .... ابوالهیثم بن‏سبانه براى حضرت نوشت: خداى مرا فدایتان‏سازد، خبرى به ما رسیده و ما را اندوهگین و مضطرب ساخته است! حضرت در پاسخ‏نوشت: پس از سه روز، براى شما گشایش پدید مى‏آید. روز سوم معتز برکنار شد.
شیخ طوسى در کتاب ارشاد مى‏نویسد: احمد بن‏محمد مى‏گوید: هنگامى که مهتدى عباسى کشتن شیعیان را آغاز کرد، به‏امام عسکرى(ع) نوشتم: خداى را سپاس که وى را از آزارها منصرف ساخته است،زیرا به من خبر رسیده که شما را تهدید مى‏کند و مى‏گوید: «به خدا سوگند،اینها [آل محمد(ص)] را از روى زمین برمى‏اندازم.» حضرت به خط خویش چنین پاسخ‏داد: «این عمرش [از آنکه بتواند به مرادش دست‏یابد] زودتر به پایان مى‏رسد. از امروز تا پنج روز بشمار، روز ششم با خوارى به هلاکت‏خواهد رسید.» چنان شدکه حضرت نوشته بود.

تقیه شدید امام
عملکرد حضرت در عصر خویش نیز فضاى خفقان آن روزگار را نشان‏مى‏دهد. مسعودى از محمد بن‏عبدالعزیز بلخى چنین نقل مى‏کند: روزى صبحگاهان در خیابان‏غنم نشسته بودم، امام عسکرى(ع) از خانه بیرون آمده، مى‏خواست‏به «باب‏العامه‏» برود. با خود گفتم: اگر فریاد کشم و بگویم: «اى مردم این حجت‏خدابر شماست، او را بشناسید.» مرا خواهند کشت. وقتى نزدیک من رسید، با انگشت‏سبابه به من اشاره فرمود و سپس بر دهانش قرار داد; یعنى خاموش باش. من پیش‏شتافتم و بر پایش بوسه زدم، فرمود:
اگر آشکارا بگویى، کشته مى‏شوى.
همان شب خدمتش رسیدم، فرمود: [دو راه بیشتر نیست] یا کتمان یا مرگ; پس خودرا حفظ کنید.
داود بن‏اسود یکى از خادمان امام عسکرى(ع) که وظیفه هیزم کشى را بر عهده‏داشت، مى‏گوید: روزى حضرت تکه چوبى مدور، بلند و کلفت‏به من داد و فرمود: این‏را به عثمان بن‏سعید عمرى برسان. در کوچه استر سقایى راه را بر من بست. سقااز من خواست‏حیوان را کنار بزنم. من با همان تکه چوب بر پشت استر زدم تاکنار برود; ولى ناگهان چوب شکست و نامه‏هاى حضرت، که در میان آن بود، آشکارشد. شتابان آنها را در آستین پنهان کردم و سقا نیز بد گفتن به من و حضرت راآغاز کرد. وقتى خدمت‏حضرت رسیدم، فرمود: چرا با چوب به استر زدى.
آنگاه سفارش کرد: اگر کسى به ما اهانت کرد اعتنا نکن ... ما در دیار بدى‏مى‏باشیم، تو تنها به کار خویش بپرداز و بدان که گزارش کردارت به ما مى‏رسد.

امام و زندانهاى خلفا
امام عسکرى(ع) بخشى از دوران امامتش را در زندانهاى‏طاغوتیان عباسى به سر برد. مدتى نیز، که در ظاهر خارج از زندان بود، تحت‏مراقبت‏شدید قرار داشت. شیخ مفید مى‏نویسد:
امام عسکرى(ع) را به نحریر، یکى از غلامان مخصوص خلیفه و مسوول نگهدارى ازحیوانات درنده و شکارى دربار، سپردند; نحریر بسیار بر او سخت مى‏گرفت و آزارش‏مى‏داد. همسرش گفت: واى بر تو، از خدا بترس; مگر نمى‏دانى چه شخصیتى به خانه‏ات‏گام نهاده؟
آنگاه گوشه‏اى از فضایل حضرت را بازگو کرد و گفت: من در مورد او و رفتارى که‏با وى مى‏کنى، بر تو بیمناکم.
نحریر گفت: به خدا سوگند، او را در میان درندگان خواهم افکند و چنین نیزکرد. پس از مدتى، وقتى به جایگاه درندگان مراجعه کرد تا دریابد چه بر سرامام آمده، دید حضرت میان درندگان به نماز ایستاده است.

احمد بن‏حارث قزوینى مى‏گوید: با پدرم در سر من راى (سامرا) بودیم. پدرم دراصطبل امام عسکرى(ع) کار مى‏کرد.
مستعین عباسى استرى داشت که از نظر زیبایى و زرنگى بى‏نظیر بود، ولى وحشى‏مى‏نمود و سوارى نمى‏داد. وقتى تلاش مسوولان براى رام ساختنش بى‏نتیجه ماند، یکى‏از ندیمان خلیفه گفت: چرا این کار را به حسن(ع) واگذار نمى‏کنى تا بیاید یاسوار استر شود و رامش سازد یا استر او را هلاک کند و تو آسوده‏خاطر شوى. خلیفه‏در پى حضرت فرستاد. پدرم نیز همراه حضرت رفت. پدرم گفت: وقتى وارد شدیم،امام نگاهى به استر، که در حیاط ایستاده بود، افکند، پیش رفت و بر کفلش دست‏نهاد. در این لحظه عرق از پیکر استر سرازیر شد. سپس حضرت نزد مستعین رفت. مستعین او را پیش خویش نشاند و گفت: ابومحمد، این‏استر را مهار کن!
حضرت به پدرم فرمود: غلام، استر را مهار کن.
مستعین گفت: خودت مهار کن.
حضرت پوستین بر زمین نهاد، برخاست، بر استر دهنه زد و به جاى خویش بازگشت.
مستعین گفت: ابومحمد، استر را زین کن.
حضرت فرمود: غلام، زینش کن.
اما خلیفه گفت: خودت زینش کن. پس امام برخاست; استر را زین کرد و بازگشت.
مستعین گفت: آیا صلاح مى‏دانى که سوارش شوى؟ حضرت فرمود: آرى.
آنگاه سوارش شد، آن را دوانید .... سپس برگشت و پایین آمد. مستعین گفت: ابومحمد، استر را چگونه دیدى؟ فرمود: استرى به این خوبى و چالاکى ندیده بودم; جز براى خلیفه شایسته نیست. مستعین‏گفت: خلیفه آن را به شما واگذار کرد. حضرت به پدرم فرمود: غلام، استر را بگیر. پدرم گرفت و برد.

على بن‏عبدالغفار مى‏گوید: وقتى صالح بن‏وصیف امام عسکرى(ع) را زندان کرده بود،گروهى از عباسیان و منحرفان نزد صالح آمده، شکوه کردند که چرا بر امام سخت‏نمى‏گیرى؟ او گفت: چه مى‏توانم انجام دهم؟ دو نفر از بدترین کسانى که به آنهادسترسى داشتم، بر او گماشتم; اما اینان اهل نماز و روزه شدند. وقتى علت راپرسیدم، گفتند: چه مى‏گویى در باره مردى که روزها روزه مى‏گیرد و شبها نمازمى‏خواند و وقتى که به وى مى‏نگریم، بدن ما مى‏لرزد چنانکه گویا از خود بى‏خودمى‏شویم. وقتى عباسیان و منحرفان این سخنان را شنیدند، نومید از سراى وصیف‏بیرون رفتند.

محمد بن‏اسماعیل علوى مى‏گوید: امام عسکرى(ع) را نزد یکى از سرسخت‏ترین دشمنان‏آل ابوطالب زندانى ساختند و سفارش کردند که چنین و چنان آزارش ده. هنوز بیش از یک روز از در بند بودن امام نگذشته بود که زندانبان پیرو امام‏شد. او چنان نزد امام خاضع بود که برایش به خاک مى‏افتاد و جز براى بزرگداشت‏به چهره حضرت نمى‏گریست. وقتى حضرت از زندان آزاد شد، این مرد بصیرتش از همه‏مردم به امام بیشتر بود ...

شهادت امام
معتمد، که امام عسکرى(ع) را در برابر دستگاه ستم‏پیشه عباسیان سدى‏نفوذناپذیر مى‏دید، بر آن شد آخرین ضربه را بر حضرت وارد آورد و راه را براى‏تحقق آرمانهاى پلیدش هموار کند. او امام را با زهر مسموم ساخت و چنان‏نمایاند که حضرت به مرگ طبیعى از دنیا رفته است; ولى این توطئه نیز ناکام‏ماند و چهره واقعى وى بر همگان آشکار شد.

احمد بن‏عبیدالله بن‏خاقان مى‏گوید: ...چون خبر وفات آن حضرت در شهر سامره پخش شد، رستاخیزى در شهر پدید آمد و ازهمه مردم صداى ناله و شیون برخاست. خلیفه در پى فرزند نیکبخت آن حضرت برآمد و گروهى از ماموران را به خانه‏امام گسیل داشت تا وى را بیابند. خلیفه حتى زنان قابله را فرستاد تا ازباردارى احتمالى کنیزان حضرت آگاه شوند ...

آرى، دشمنان نمى‏دانستند که پروردگار نور خود را کامل کرده است و گوهر تابناک‏الهى حضرت حجه بن‏الحسن المهدى(ع) پنج‏سال پیش بدین جهان گام نهاده، اینک پس‏از شهادت پدر گرامى‏اش بر جایگاه والاى امامت تکیه زده است.

در پایان بجاست مانند حضرت امام حسن عسکرى(ع)، که هنگام خروج از زندان معتمدآیه «یریدون لیطفئوا نورالله بافواههم والله متم نوره و لو کره الکافرون‏»را نگاشت، ما نیز آیه شریفه را به خاطر آوریم و براى سلامتى و ظهور کامل‏کننده‏نهایى نور هدایت‏حضرت مهدى(ع) دعا کنیم.

--------------------------------------------------------------------------------

ماهنامه کوثر شماره 17