این مسئله ای است که از دیرباز موضوع بحث و گفت‏وگوى عالمان و اندیشمندان بوده است. پاسخ را در چند بخش بررسی می‌کنیم:

1- چیستى مصحف  کلمه «مُصْحَف»:
اکنون بیش تر به معناى «قرآن» به کار مى‏رود. اما در لغت به معناى مجموعه برگه‏‌هایى است که میان دو جلد جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مى‏شود.(1) بنابراین، منظور از «مصحف فاطمه سلام‌الله‌علیها، کتاب فاطمه سلام‌الله‌علیها است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابى‏بن کعب» وجود کتابى نزد حضرت سلام‌الله‌علیها را تأیید کرده‌‏اند.(2)
بدین ترتیب سخن کسانى مانند «ایجى» در مواقف و «جرجانى» در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب «امام صادق علیه‌السلام» که مدعى شده‏اند شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه سلام‌الله‌علیها که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد، نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقت در معناى مصحف ریشه دارد.(3)

2- مصحف فاطمه و محتواى آن:
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى روایات فراوان یافت مى‏شود. در این احادیث محتوا حجم، زمان نگارش، کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى اختلافاتى میان این روایات مشاهده شود اما با کمى دقت توجیه مى‏گردد(4) بعضى از روایات مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته‏اند.(5) بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب مطالبى چون وصیت حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها(6) مصیبت‏هاى فرزندان حضرت سلام‌الله‌علیها در طول زمان(7)، پیشگویى حوادث آینده(8) و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند(9) راند، نوشته شده است.
دسته‏اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف بر تمام احکام حلال و حرام حتى حکم عملى که موجب نصف شلاق مى‏شود(10)، سخن به میان آورده‏اند.(11) بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق علیه‌السلام حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى کرده و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها مستند دانسته است.(12)
این روایات با هم ناسازگار نیستند زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف وجود داشته باشد و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده است.

3- زمان و کیفیت نگارش:
مهم‏ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن است که  ارتباط حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهى در همین جا مطرح می‌گردد.
در چند روایت، کیفیت نگارش آن بدین صورت مطرح شده است: پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله مطالب را املا می‌کرد و حضرت على علیه‌السلام می‌نوشت.(13)
پس درباره سبب علت انتساب مصحف به حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها می‌توان گفت، آن کتاب نزد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نگهدارى می‌شد یا حضرت واسطه رسیدن بعضى از مطالب به دست حضرت على علیه‌السلام بوده است.
برخى از روایات نیز مصحف را رهاورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها دانسته‌‏اند.(14) بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله خداوند فرشته‏‌اى را نزد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها مى‌‏فرستاد تا در غم پدر دلدارى اش دهد، وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت‏وگو بنشیند. حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها سخنان فرشته را به حضرت على علیه‌السلام منتقل کرد و حضرت علیه‌السلام آن ها را به نگارش در آورد.(15) روایتى این فرشته را جبرئیل علیه‌السلام معرفى کرده است.(16)
میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد. زیرا مى‏توان گفت خداوند به وسیله فرشته‏‌اى از فرشتگان خود به نام جبرئیل سلام‌الله‌علیها با حضرت سلام‌الله‌علیها سخن گفته است.(17)(18)
به نظر مى‏رسد در توجیه این ناسازگارى باید گفت، فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها یک مصحف داشت. بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدرش اختصاص داده بود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل سلام‌الله‌علیها.

4- امکان نزول جبرئیل بر فاطمه سلام‌الله‌علیها:
اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است . مسلمانان معتقدیم پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله خاتم انبیا بوده، بعد از وفات  حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. بنابراین، چگونه فرشته بر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نازل مى‏‌شد و با آن بزرگوار گفت و گو مى‌‏کرد؟
 طبق آیات قرآنى، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران از طریق فرشتگان و وحى امکان‏‌پذیر است، چنان که آیات بسیار از ارتباط فرشته با حضرت مریم سلام‌الله‌علیها سخن مى‏گوید.(19)  خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى علیه‌السلام را وحى مى‌‏خواند.(20)  وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى علیه‌السلام و حضرت مریم سلام‌الله‌علیها پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها که از سوى پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله سرور همه زنان در همه زمان‏ها معرفى شده، به طریق اولى پذیرفتنى مى‏نماید. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است ،نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم علیه‌السلام و خداوند وجود دارد.(21) در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده‏اند. «محدّث» یعنى کسى که با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارد و از آن ها حدیث دریافت مى‏‌کند.(22)

5- مصحف نزد چه کسى است؟
روایات شیعه نشان مى‏‌دهد این مصحف در زمان‏‌هاى مختلف نزد امامان معصوم علیه‌السلام بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. بر اساس این روایات، امامان با استفاده از آن حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کرده‌‏اند.(23)

تذکر: کتاب‏‌هایى که اخیراً با عنوان «صحیفة الزهرا علیها السلام» منتشر شده،(24) با «مصحف فاطمه سلام‌الله‌علیها» تفاوت دارد زیرا در این کتاب‏ها عمدتاً دعاهاى منسوب به حضرت سلام‌الله‌علیها به چشم مى‏خورد، نه آنچه روایات درباره مصحف فاطمه گفته‏‌اند. برای اطلاع بیش تر به کتاب مصحف فاطمی، نوشته عبدالله امینی پور، نشر دلیل ما قم مراجعه کنید.

پى‌‏نوشت‏ ها:
1. حسینى جلالى، سید محمدرضا، تدوین السنة الشریفه، ص 67.
2. عبود، اسعد، صحیفة الزهرا) س (، ص 85- 65.
3. معروف الحسنى، سید هاشم، سیرة الائمة الاثنى عشر، ج 1، ص 98 و 99.
4. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 26، ص 84- 83.
5. همان، ص 38 و 93.
6. همان، ص 34.
7. همان، ص 14.
8. همان، ص 44.
9. حسینى جلالى، سیدمحمدرضا، تدوین السنة الشریفه، ص 77.
10. بحارالانوار، ص 73.
11. همان.
12. بحارالانوار، ص 44.
13. همان، ص 41 و 42 و 94.
14. همان، ص 93.
15. همان، ص 44 و 84.
16. همان، ص 24.
17. البته میان این روایات و روایت‏هایى که مصحف را املاى رسول خدا مى‏داند، نوعى ناسازگارى مشاهده مى‌‏شود. آن روایات زمان نگارش مصحف را دوران حیات پیامبر مى‏‌داند و این روایات بعد از وفات حضرت. براى رفع این ناسازگارى، راه‏هاى گوناگون ارائه شده است:
18.  منظور از رسول خدا در روایات دسته اول فرستاده خدا است ،نه پیامبر . بنابراین، مى‏توان بر فرشته‏اى از فرشتگان الهى نیز منطبق شود.( امین،  اعیان الشیعه، ج 1، ص 311.) برخى از دانشمندان در نقد این سخن گفته‏اند: این توجیه نیکو مى‏نماید. اما با موارد استعمال رسول الله ناسازگار است. زیرا رسول الله در متون اسلامى معمولًا به معناى پیامبر خدابه کار مى‏رود، نه مطلق فرستاده خدا. مى‏توان گفت حضرت فاطمه زهرا دو مصحف داشت. یکى از آن ها ره‏آورد املاى رسول خدا بود و دیگرى نتیجه سخنان جبرئیل با آن بانوى بزرگوار. اشکال این توجیه آن است که روایات از یک مصحف سخن گفته‏اند، نه دو مصحف.
19. آل عمران (3)، آیات 42 و 43 و 54.
20. قصص (28)، آیه 7.
21. بحارالانوار، ج 26، ص 66 و 79.
22.اعیان الشیعه، ج 1، ص 314 و 513.
23. بحارالانوار، ص 84- 83.
24. مانند عبود، اسعد، صحیفه الزهرا و قیومى اصفهانى، جواد، صحیفه الزهرا.

محدث و محدّثه‏ (به کسر دال و تشدید آن) به معناى «سخن گوینده» است . بدان جهت که حضرت در رحم  مادرش با او صحبت کرده، بدین نام خوانده شده است.
محدث و محدّثة (به فتح دال و تشدید آن) که ظاهرا منظور شما است، به معناى کسى است که با او سخن گفته می ‏شود. در روایت امام صادق در تعریف محدث  آمده است: وَ أَمَّا الْمُحَدَّثُ فَهُوَ الَّذِی یسْمَعُ کلَامَ الْمَلَک وَ لَا یرَى وَ لَا یأْتِیهِ فِی الْمَنَام‏ ؛ اما محدث کسی است که سخن فرشته را می شنود اما او را نمی بیند و در خوابش هم نمی آید. (1)
بر این اساس، حضرت بدین خاطر به این نام خوانده مى‏شود که ملائکه با حضرت سخن گفته اند، چنان که در روایات زیادى آمده است. سخن گفتن ملائکه با عدّه‏اى از مردان و زنان در امّت هاى گذشته و در این امّت از جمله مطالب مورد اتّفاق شیعه و سنّى است.
علّامه امینى در کتاب ارزنده‏ اش «الغدیر» در این باره می‌گوید:
امّت اسلامى همگى بر این مطلب اتّفاق نظر دارند که در این امّت به سان دیگر امّت هاى گذشته کسانی بوده‏ اند که به آنان حدیث گفته ‏شده و به اصطلاح «محدّث» (به صورت اسم مفعول و فتح دال ) بوده ‏اند . رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نیز به این مطلب خبر داده ، چنان که از طریق سنی  و شیعه  در کتب صحاح و مجموعه‏ هاى حدیثى معتبر وارد شده است.  محدّث کسى است که بدون این که پیامبر باشد، و بدون این که صورت ملائکه را ببیند، ملائکه با او صحبت کرده‏ اند و یا اینکه در دلش چیزى مى‏افتد و به او الهام می شود و به صورت کشف و الهام از سوى خداوند متعال علمى به او آموخته می شود یا در دل او حقایقى که بر دیگران پوشیده است، روشن می شود.
بنابراین، وجود چنین کسانى ، در امّت مورد قبول و اتّفاق همه است . فقط اختلاف در مصداق چنین افرادى است که به عقیده شیعه، حضرت على و دیگر امامان معصوم از محدّثین می باشند.(2)
ایشان در ادامه می نویسد: در امّت، افرادى محدّث وجود داشتند، همان گونه که در امّت هاى پیشین بودند. امیر المؤمنین و ائمّه معصومین دانشمندانى محدّث هستند. نبى نیستند. این خصوصیت از ویژگی هاى آنان و منحصر به آن بزرگواران نیست، بلکه حضرت فاطمه علیها السّلام دختر بزرگوار حضرت رسول صلّى اللّه علیه و آله و سلّم نیز «محدّثه» بود، همچنین سلمان محدّث بود. آرى، تمام امامان از اهل بیت و عترت طاهرین محدّث بودند، ولى هر محدّثى امام نیست.
روایات در باره محدثه بودن فاطمه :
1 - اسحاق بن جعفر بن محمّد بن عیسى بن زید بن على :
از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم : از آن جهت حضرت فاطمه را محدّثه نامیدند که ملائکه از آسمان فرود آمده، همان گونه که با حضرت مریم علیها السّلام صحبت می کردند، با آن حضرت نیز صحبت می ‏نمودند و می گفتند: اى فاطمه! خداوند تو را برگزیده و پاک و طاهر کرده و بر دیگر زنان برگزیده جهان برترى داده است.
اى فاطمه! در پیشگاه پروردگارت خضوع کن، سجده نما و با رکوع کنندگان رکوع بنما! فاطمه علیها السّلام با آنان صحبت کرده، آنان با او سخن می گفتند. شبى به آن ها فرمود: مگر مریم دختر عمران بر دیگر زنان جهان برترى داده نشده است؟
فرشتگان پاسخ دادند: مریم بانوى زنان جهان در عصر خود بود. ولى خداوند تو را بانوى زنان جهان، هم در این زمان و هم در زمان حضرت مریم، و بانوى زنان اوّلین و آخرین قرار داده است. (3)
2- احماد بن عثمان: از حضرت صادق علیه السّلام شنیدم :
افراد زندیقى در سال یکصد و بیست و هشت ظاهر مى‏شوند،زیرا من آن را در مصحف حضرت فاطمه علیها السّلام دیده ‏ام.
عرض کردم: مصحف حضرت فاطمه چیست؟
فرمود:  خداوند هنگامى که روح پیامبرش را قبض فرمود، بر فاطمه علیها السّلام چنان غم و اندوهى وارد شد که جز خداوند  کسى از آن آگاه نیست.
خدا فرشته ‏اى را نزد حضرت فرستاد تا غم و اندوهش را کاهش داده، به او دلدارى دهد و به او سخن گوید. فاطمه علیها السّلام نزول فرشته را به حضرت على علیه السّلام گفت. حضرت فرمود: هنگامى که احساس کردى نازل شده و صداى او را شنیدى، مرا در جریان بگذار! فاطمه علیها السّلام هنگام نزول فرشته امیر المؤمنین را خبر می کرد. حضرت هر آنچه را که می شنید، می ‏نوشت تا اینکه کتابى از آن مجموعه به وجود آمد. در این کتاب احکام شرعى و حلال و حرام وجود ندارد، ولى علوم مربوط به آینده در آن ثبت است. (4) جهت آگاهی بیش تر به کتاب مصحف فاطمی نوشته عبدالله امینی، چاپ دلیل ما، قم مراجعه کنید.

پی نوشت ها:
1. علامه مجلسی. بحار الأنوار. موسسه الوفاء ،بیروت ، ج‏26، ص 78
2 . علّامه امینى، عبد الحسین، الغدیر ، مرکز الغدیر للداسات الاسلامیه، ج 5 ،ص 67.
3 . همان . ص 77 .
4 . بحار الانوار . ج 43 ، ص 78؛ ج 26 . ص 44 .

مقاماتی که در این سوره مبارکه برای اهل بیت علیهم‌السلام ذکر شده بسیارند اما مهم‌ترین آنها :
اولین مقام این است که ایشان از ابرار هستند: خداوند می‌فرماید «وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَیتِیماً وَأَسِیراً» یعنی غذای خود را با وجود علاقه‌ی به آن انفاق می‌کنند، و در جای دیگر می‌خوانیم «لَن تَنَالُوا البِّرَّ حَتَّى‏ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُوا مِن شَی‏ءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ» «هرگز به (حقیقت) نیکوکارى نمى‏رسید مگر اینکه از آنچه دوست مى‏دارید، انفاق کنید و آنچه انفاق مى‏کنید، خداوند از آن آگاه است» (آل‌عمران/92)
دومین مقامی که از این آیات می‌توان دریافت این است که اهل‌بیت علیهم‌السلام اولوالالباب هستند:
«إِنَّمَا یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ * الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلاَ ینقُضُونَ الْمِیثَاقَ * وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ * وَالَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلاَنِیةً وَیدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیئَةَ أُولئِک لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ» (سوره رعد/19-22) (تنها خردمندان متذکر مى‏شوند * آنها که به عهد الهى وفا مى‏کنند، و پیمان را نمى‏شکنند * و آنها که پیوندهایى را که خدا دستور به برقرارى آن داده، برقرار میدارند و از پروردگارشان مى‏ترسند و از بدى حساب بیم دارند * و آنها که بخاطر ذات پروردگارشان شکیبایى مى‏کنند و نماز را برپا مى‏دارند و از آنچه به آنها روزى داده‏ایم، در پنهان و آشکار، انفاق مى‏کنند و با حسنات، سیئات را از میان مى‏برند پایان نیک سراى دیگر، از آن آنهاست)
طبق آیات مبارکه‌ی سوره انسان اهل‌بیت کسانی هستند که به عهد و میثاق خود وفا کردند، از خداوند خوف وخشیت دارند و برای رضای خدا (وجه الله) کار انجام می‌دهند، پس یگانه مصداقی که قرآن به عنوان اولوالالباب معرفی کرده است اهل‌بیت علیهم‌السلام هستند.

در این زمینه می توان به ادله قرآنی و روایی مراجعه کرد:

الف ) ادله قرآنی :

ا- حضرت زهرا سلام الله علیها معصوم از هر گناه و بدی

آیه‌ی تطهیر و عصمت اهل‌بیت علیهم‌السلام:
طبق نص صریح قرآن کریم حضرت زهرا سلام الله علیها از زمره معصومین هستند؛ خداوند در سوره‌ی احزاب می‌فرماید: «إِنَّمَا یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً (احزاب 33)» «خداوند می‌خواهد پلیدى و گناه را فقط از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد.»
این آیه در خانه‌ی ام سلمه همسر رسول خدا نازل شده است. و وقتی این آیه نازل رسول الله امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را فرا خواندند و عبای خود را برآنها پوشاند و خود داخل آن شد و فرمود خدایا اینها اهل بیت من هستند که تو درباره آنها به من وعده داده‌ای، خدایا پلیدی را از آنها برطرف فرما و آنها را از هر رجس و ناپاکی تطهیر نما. ام‌سلمه عرض کرد یا رسول الله آیا من نیز با آنها هستم. رسول خدا فرمود ای ام‌سلمه من تو را بشارت به خیر و خوبی میدهم . (ولی جزء‌ آنها نیستی). (1)
طبق این آیه‌ی شریفه حضرت زهرا سلام الله علیها از کسانی هستند که خداوند آنها را از هر عیب و بدی و رجس و ناپاکی و گناه و پلیدی پاک کرده است، یعنی خداوند ایشان را تطهیر کرده است و ایشان هستند که معصوم از هر گناه و بدی هستند.

2- حضرت زهرا سلام الله علیها برترین زن عالم:

از طرف دیگر مقام ایشان از همه‌ی زنان عالم برتر است، خداوند در سوره آل عمران آیه 61 می‌فرماید: «قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِل فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ»
«به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم؛ و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»

همه راویان و محدثین شیعه و سنی در این مساله اتفاق نظر دارند و می‌گویند که این آیه شریفه در حق پیامبر و حضرت علی و حضرت زهرا و حسنین علیهم‌السلام نازل شده است. مسیحیان پس از مذاکره با پیامبر در باره عقاید باطل مسیحیت‏حاضر به پذیرش اسلام نشدند، ولى آمادگى خود را براى مباهله اعلام کردند.
وقت مباهله فرا رسید. پیامبر ازمیان تمام بستگان، خویشاوندان، همسران و اصحاب خود فقط چهار نفر را انتخاب کردند تا در این حادثه تاریخى شرکت کنند واین چهار تن جز حضرت على و حضرت فاطمه وحسن وحسین - علیهم السلام – نبودند. (2)
طبق آیه‌ی مباهله، حضرت علی علیه السلام به منزله‌ی نفس پیامبر(صلی‌الله‌وعلیه‌وآله وسلم) و حسنین به منزله‌ی فرزندان پیامبر (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله وسلم) هستند. نکته قابل توجه این است که با وجود اینکه رسول الله مأمور بودند که زنان خود را برای مباهله دعوت کنند ولی می‌بینیم که تنها و تنها، یگانه فرزند خویش یعنی حضرت زهرا سلام الله علیها را همراه خود می‌برند، و از بین تمام مردان فقط امیرالمؤمنین علی علیه السلام را همراه خود می‌برند که اینها بیانگر این است که اولا اهل‌بیت پیامبر، همسران ایشان نیستند، بلکه امیرالمؤمنین، حضرت زهرا و حسنین علیهم‌السلام هستند و ثانیا حضرت زهرا سلام الله علیها مقامشان از همه‌ی زنان برتر است، زیرا اگر کسی افضل ازایشان بودند، حتما پیامبر اکرم او را همراه خود به مباهله می‌برد.

3- حضرت زهرا سلام الله علیها الگوی عالمیان:

امام حسن و امام حسین (علیهما‌السّلام) بیمار شدند. پیامبر گرامی‌ (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله وسلم) با جمعی از یارانشان به عیادت دو نوه خود آمدند. در آن دیدار، رسول خدا (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) به حضرت امیر (علیه‌السّلام) فرمودند: «علی جان اگر برای شفا یافتن و بهبودی فرزندانت می‌توانستی نذری کنی، خدا از سر مهر و کرامت آنان را سلامت ارزانی می‌داشت»
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در همان لحظه با خدایش عهد بست و نذر نمود که اگر دو فرزندش سلامتی یابند سه روز روزه بدارد. از پی حضرت علی (علیه‌السّلام)، حضرت زهرا (علیها‌السلام) نیز نذر کرد و آن گاه «فضه» خادمۀ ایشان همان نذر را نمود.
چیزی نگذشت که هر دو شفا یافتند و اهل بیت (علیهم‌السّلام) برای وفای به نذر آماده شدند؛ اما در خانه غذایی برای روزه‌داری یافت نمی‌شد. امام علی (علیه‌السّلام) سه صاع جو تهیه نمود. حضرت زهرا (علیها‌السلام)، یک سوم آن را آرد کرد و نان پخت. هنگام افطار، مسکینی بر در خانه آمد و گفت: «سلام بر شما ای خاندان محمد (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله)، مستمندی از مستمندان مسلمین هستم. غذایی به من بدهید. خداوند به شما از غذاهای بهشتی مرحمت کند».
آن‌ها همگی مسکین را بر خود مقدم داشتند و سهم خود را به او دادند در حالی که چیزی جز آب نداشتند. روز دوم را هم‌‌چنان روزه گرفتند. موقع افطار وقتی که نان جو را برای غذا آماده کرده بودند، یتیمی‌بر در خانه آمد. این بار نیز ایثار کردند و غذای خود را به او دادند و بار دیگر با آب افطار کردند. روز بعد را نیز روزه گرفتند. به هنگام غروب اسیری بر در خانه آمد. باز سهم غذای خود را به او دادند. پس از انجام نذر هنگامی‌که صبح شد حضرت امیر (علیه‌السّلام) در حالی که دست دو پسر بزرگوارش را گرفته بود به خدمت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) رسید. هنگامی‌که پیامبر آن‌ها را مشاهده کردند، دیدند از شدت گرسنگی می‌لرزند. پیامبر اشک ریختند و فرمود: «این حالی را که در شما می‌بینم برای من بسیار گران است»
سپس برخاستند و با آن‌ها حرکت کردند. هنگامی‌که وارد خانه حضرت زهرا (علیها‌سلام) شدند ایشان را در محراب عبادت دیدند در حالی که از شدت گرسنگی ضعیف شده و چشمهایش به گودی نشسته بود. پیامبر گرامی‌(صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) اندوهگین شدند. در همین هنگام جبرئیل امین نازل شد و گفت: «ای محمد این سوره را بگیر. خداوند با چنین خاندانی به تو تهنیت می‌گوید» سپس سوره «هل أتی » «انسان یا دهر» را بر او خواند.
نقل شده است که از آیه 5 تا آیه22 این سوره در مورد اهل بیت علیهم‌السلام نازل شده است.
«إِنَّ الْأَبْرَارَ یشْرَبُونَ مِن کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُوراً * عَیناً یشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً * یوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیخَافُونَ یوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً * وَیطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَیتِیماً وَأَسِیراً * إِنَّمَا نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لاَ نُرِیدُ مِنکمْ جَزَاءً وَلاَ شُکوراً * إِنَّا نَخَافُ مِن رَبِّنَا یوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً * فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِک الْیوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُوراً * وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِیراً * مُتَّکئِینَ فِیهَا عَلَى الْأَرَائِک لاَ یرَوْنَ فِیهَا شَمْساً وَلاَ زَمْهَرِیراً * وَدَانِیةً عَلَیهِمْ ظِلاَلُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلاً * وَیطَافُ عَلَیهِم بِآنِیةٍ مِن فِضَّةٍ وَأَکوَابٍ کانَتْ قَوَارِیرَا * قَوَارِیرَا مِن فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیراً * وَیسْقَوْنَ فِیهَا کأْساً کانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِیلاً * عَیناً فِیهَا تُسَمَّى‏ سَلْسَبِیلاً * وَیطُوفُ عَلَیهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنثُوراً * وَإِذَا رَأَیتَ ثَمَّ رَأَیتَ نِعِیماً وَمُلْکاً کبِیراً * عَالِیهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً * إِنَّ هذَا کانَ لَکمْ جَزَاءً وَکانَ سَعْیکم مَشْکوراً»
«به یقین ابرار (و نیکان) از جامى مى‏نوشند که با عطر خوشى آمیخته است، * از چشمه‏اى که بندگان خاص خدا از آن مى‏نوشند، و از هر جا بخواهند آن را جارى مى‏سازند * آنها به نذر خود وفا مى‏کنند، و از روزى که شر و عذابش گسترده است مى‏ترسند، * و غذاى (خود) را با اینکه به آن علاقه دارند، به «مسکین‏» و «یتیم‏» و «اسیر» مى‏دهند * (و مى‏گویند:) ما شما را بخاطر خدا اطعام مى‏کنیم، و هیچ پاداش و سپاسى از شما نمى‏خواهیم * ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزى که عبوس و سخت است * خداوند آنان را از شر آن روز نگه مى‏دارد و آنها را مى‏پذیرد در حالى که غرق شادى و سرورند * و در برابر صبرشان، بهشت و لباسهاى حریر بهشتى را به آنها پاداش مى‏دهد * این در حالى است که در بهشت بر تختهاى زیبا تکیه کرده‏اند، نه آفتاب را در آنجا مى‏بینند و نه سرما را * و در حالى است که سایه‏هاى درختان بهشتى بر آنها فرو افتاده و چیدن میوه‏هایش بسیار آسان است * و در گرداگرد آنها ظرفهایى سیمین و قدحهایى بلورین مى‏گردانند * ظرفهاى بلورینى از نقره، که آنها را به اندازه مناسب آماده کرده‏اند * و در آنجا از جامهایى سیراب مى‏شوند که لبریز از شراب طهورى آمیخته با زنجبیل است، * از چشمه‏اى در بهشت که نامش سلسبیل است * و بر گردشان نوجوانانى جاودانى مى‏گردند که هرگاه آنها را ببینى گمان مى‏کنى مروارید پراکنده‏اند * و هنگامى که آنجا را ببینى نعمتها و ملک عظیمى را مى‏بینى * بر اندام آنها لباسهایى است از حریر نازک سبزرنگ، و از دیباى ضخیم، و با دستبندهایى از نقره آراسته‏اند، و پروردگارشان شراب طهور به آنان مى‏نوشاند * این پاداش شماست، و سعى و تلاش شما مورد قدردانى است»

خداوند در این آیات مقامات اهل‌بیت علیهم‌السلام را بیان می‌کند.

ب) ادله روایی :

ادله روایی بسیارند اما مشهور ترین آنها :
رسول گرامی اسلام بارها فرمودند: «إنّ الله یرضی لِرِضا فاطمه و یغضب لِغَضَبِها » «خداوند به رضایت فاطمه سلام الله علیها راضی می شود و به غضب او غضبناک می شود.»(3)
همچنین در حدیثی دیگر فرمودند: «هر کس فاطمه‌سلام‌الله‌علیها را خشنود سازد، پیامبر (صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) را خشنود ساخته و هر کس او (سلام الله علیها) را خشمگین کند، پیامبر‌(صلی‌الله‌وعلیه‌وآله) را غضبناک نموده است»

پی نوشت:
1- ر. ك :صحيح مسلم جلد 4/1883 ، مستدرك حاكم ج 2/416 ، تفسيرطبري 22ص 5 و شواهد التنزيل ج 2/39 ،‌مسند احمد بن حنبل ج 4/107 و اسد الغابه ج 2/12 و تفسير فخر رازى جلد 6 ص 783 آمده است . كه البته در برخي روايات آمده است كه در منزل ام المؤمنين عايشه اين آيه نازل شد ولي قدر مسلم اين است كه اين آيه درمورد اميرالمؤمنين و حضرت زهرا و حسنين است.
2- ر. ك : تفسير كبير فخر رازي 8/85 ، مسند احمد بن حنبل 3/97 حديث 1608،‌ صحيح ترمذي 4/293 حديث 3085 و ....
3- رجوع كنيد به : صحيح بخاري كتاب الخمس 4/96 ، و باب غزوه خيبر 5/177، مستدرك حاكم نيشابوري 3 / 167 حديث 4730، الاصابه عسقلاني 4/375، صواعق ابن حجر ص 105، كنز العمّال: 12 / 111 حديث 34238 و 13 / 674 حديث 37725؛

در پاسخ به این سوال باید به چند نكته توجه کرد:
نكته اول اینكه حقایق تاریخی را با این‌گونه سؤالات نمی‌توان زیر سؤال برد. این سؤال مانند این است كه بگوییم با وجود اینكه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از حضرت علی علیه‌السلام شجاع تر بود ولی چرا به كسانی كه به او سنگ می‌زدند و فضولات حیوانات را بر سر او می‌ریختند و توهین می‌كردند با مهربانی رفتار می‌كرد و در مقابل آنان سكوت می‌كرد، پس چون كسی جرأت این كار را نداشته، سنگ زدن به پیامبر جریانی دروغ است!
دوم اینكه به راستی چرا هنگامی كه ‌سمیه (مادر عمار) را در مقابل چشمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله آنقدر شكنجه كردند كه شهید شد، رسول گرامی‌اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله شمشیر نكشیدند و ابوجهل و یاران او را نكشتند؟ به راستی چرا پس از اینكه چندین نفر از مسلمانان زیر شكنجه مشركین شهید شدند حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وآلهامر به هجرت نمودند؟ چرا امر به جنگ ومقابله نكردند؟ آیا جز این است كه ایشان یار و یاوری نداشتند؟ حضرت علی علیه السلام هم در واقعه شهادت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به همین دلیل دست به شمشیر نبردند.
آری در واپسین روزهای زندگی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، چند تن از سران قبایل عرب، ادعای پیغمبری کردند. پس از انتشار خبر رحلت آن حضرت، شمار آنان بیشتر شد. افزون بر آن، شمار زیادی از قبایل عرب به بهانه های گوناگون شورش کرده، از اطاعت دولت مدینه سرپیچیدند. کار چهار تن از پیامبران دروغین، بسیار بالا گرفت و مناطق زیادی چون یمن، یمامه، عمان، نجد و... را تصرف کردند. اسود عنسی در یمن، مسیلمه کذاب در یمامه، طلیحه اسدی در نجد و سجاح در قبیله بنی حنیفه به آنها پیوستند. کار این پیغمبران دروغین و قبایل شورشی آن اندازه بالا گرفت که سراسر جزیرة العرب آن روز، آشفته شد و از کنترل دولت مدینه خارج شد. و تنها مکه، طائف و مدینه به اسلام وفادار ماندند. خطر آن قدر جدی بود که حتی مدینه نیز در خطر بود و شب و روز، بر راه های ورودی و کوچه ها، پاسبانی می‌دادند تا غافلگیر نشوند.(1)
در چنین اوضاعی، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از دنیا رفت و عده‌ای غاصبانه بر مسند خلافت نشستند.
همچنین علاوه بر خطرات موجود از طرف پیامبران دروغین، مشکلات داخلی و خارجی دیگری نیز وجود داشت. روشن است که وقتی رهبر یک حرکت بزرگ تاریخی که بنیان های جامعه آن روز را زیر و رو کرده و اندیشه و نظامی نوین برقرار نموده، از میان می‌رود، بهترین شرایط برای حرکت‌های ارتجاعی و ضد تکاملی فراهم می‌آید. حال اگر در داخل امت و در بین سران آن نیز درگیری بوجود آید، روشن است که امور آن جامعه و امت هیچ گاه به سامان نخواهد رسید و چه بسا، نتایج همه حرکت های قبلی نیز از دست برود. در صدر اسلام نیز دقیقا همین شرایط پدید آمد. دشمنان خارجی حرکت عظیم اسلام، همانند روم و ایران آن زمان، از یک سو و مخالفان و عناصر ارتجاعی داخلی از سوی دیگر، منتظر فراهم آمدن شرایطی بودند تا نهال نو رسته اسلام را از بیخ بر کنند. اگر فرضا علی علیه‌السلام برای احقاق حق دست به شمشیر می برد، مسلما جنگ دامنه داری پدید می آمد که پایان آن چیزی جز از بین رفتن زحمات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله نبود.

پی نوشت:
1- تاریخ طبری، حوادث سال 11 هجری

در بعضی‌ از کتاب‌ها آمد است‌: "تمام‌ خلقت‌ به‌ خاطر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله بود و آفرینش‌ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌ خاطر حضرت‌ فاطمه‌ سلام‌الله‌علیها است‌. اگر فاطمه سلام‌الله‌علیها‌ نبود، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و علی‌ علیه‌السلام خلق‌ نمی‌شدند" آیا این‌ درست‌ است‌؟ اگر درست‌ است، پس‌ حضرت‌ زهرا بر پیامبر برتری‌ دارد؟

پاسخ:

فاطمه‌ زهرا سلام‌الله‌علیها سیده‌ زنان‌، و دریای‌ بی‌ کران‌ دانش‌، آینه کمال‌، نمونه‌ عینی‌ خلوص‌ در بندگی‌ جلوه تمام‌ و کمال‌ اسماء اللّه‌، و تجلی‌ لطف‌ بی‌ کران‌ خداوند است‌. زهرای‌ اطهر سلام‌الله‌علیها دارای‌ مقامی‌ است‌ که‌ برای‌ احدی‌ غیر از حضرات‌ معصومین‌ علیهم‌السلام قابل‌ درک‌ نیست‌، و آن‌ مقام‌ شامخ‌ عصمت‌ و ولایت‌ کلیه‌ است‌.
مطلبی‌ که‌ در سؤال‌ مطرح‌ شده‌، در کتاب‌ "فاطمه‌ بهجة‌ قلب‌ المصطفی‌" آمده‌ است‌: "عن‌ اللّه‌ تبارک‌ و تعالی‌: یا أحمد، لولاک‌ لما خلقتُ الافلاک‌ و لولا علی لما خلقتُک‌ و لو لا فاطمه‌ لما خلقتکما؛ [1]أی‌ احمد، اگر تو نبودی‌، افلاک‌ را خلق‌ نمی‌کردم‌، و اگر علی‌ نبود، تورا خلق‌ نمی‌کردم‌ و اگر فاطمه‌ نبود، شما را خلق‌ نمی‌کردم‌"
توجیه‌ این‌ حدیث‌ قدسی‌ (البته‌ این‌ حدیث‌ به‌ این‌ عبارت‌ در کتب‌ معتبر نیامده) این‌ است‌ که‌ فلسفه آفرینش‌، رسیدن‌ فیض‌ و رحمت‌ کامل‌ به‌ موجودات‌ است‌ و تنها انسان‌ کامل‌ است‌ که‌ شایستگی‌ در یافت‌ کامل‌ترین‌ فیض‌ الهی‌ را دارد. از آن‌ جای‌ که‌ وجود مقدس‌ فاطمه‌ سلام‌الله‌علیها سر چشمه‌ و منشأ وجود یازده‌ امام‌ معصوم‌ است‌، در این‌ حدیث‌ قدسی‌ محور قرار گرفته‌ است‌، یعنی‌ اگر فاطمه‌ سلام‌الله‌علیها نبود، هدف‌ از خلقت‌ که‌ وجود انسان‌ کامل‌ و خلیفه‌ و حجت‌ الهی‌ روی‌ زمین‌ تا ابد است‌ حاصل‌ نمی‌شد و این‌ به‌ معنی‌ برتری‌ حضرت‌ زهرا سلام‌الله‌علیها از رسول‌ اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله نمی‌باشد، بلکه‌ بدین‌ معنی‌ است‌ که‌ ادامة‌ انوار مقدس‌ معصومین‌ علیهم‌السلام به‌ وسیلة‌ دخت‌ گرامی‌ پیامبر اسلام‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله است‌.
به‌ عبارت‌ دیگر: غایت‌ خلقت‌، انوار پاک‌ چهارده‌ معصوم‌ علیهم‌السلام است‌ و همه‌ این‌ بزرگواران‌ نَفس‌ و نور واحد هستند، چنان‌ که‌ در آیة‌ مباهله‌، [2] خدا از علی‌ علیه‌السلام به‌ عنوان‌ نفس‌ نبی‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله یاد کرده‌ است‌. رسول‌ خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: "خدا من‌، علی‌، فاطمه‌، حسن‌ وحسین‌ را از یک‌ نور آفرید". [3] لیکن‌ چون‌ فاطمه‌ واسطه فیض‌ یازده‌ اختر آسمان‌ ولایت‌ و امامت‌ است‌، خدا خطاب‌ به‌ حضرت‌ محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده‌:  "اگر فاطمه‌ نبود، شما  را خلق‌ نمی‌کردم"  زیرا آن‌ جریان‌ نور مقدس‌ پیامبر از طریق‌ فاطمه‌ ادامه‌ یافته‌ و تا قیام‌ قیامت‌ بر قرار و ثابت    است‌. و فاطمه‌ سلام‌الله‌علیها وحدت‌ بخش‌ انوار پاک‌ و مرکز دایره وجود است‌.
و از آنجا که  هدف رسالت، هدایت بشر و به کمال رساندن انسان‌ها است و تلاش پیامبر(ص) و رسالت او جز با استمرار امامت ممکن نبود و حلقه اتصال میان نبوت و امامت، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) بود، اینها هدف نهایی خلقت هستند و وجود آنان به خلقت معنا می‌دهد.
براساس روایات، چهارده معصوم علیهم‌السلام همه "یک نور"اند. [4] یعنی، آنان در مقام وحدت نوری، کثرتی ندارند تا یکی اول و دیگری دوم باشد. این که در زیارت جامعه می‏خوانیم: "وان ارواحکم و طینتکم واحده" [5]؛ اشاره به همین حقیقت دارد که چهارده معصوم علیهم‌السلام "یک نور"اند و در این جهت با هم اتحاد دارند.
از این‏ رو این که در بعضی از روایات، اولین مخلوق نور حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله و در پاره‏ای روایات نور رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه هدا علیهم‌السلام مطرح شده است؛ [6] نباید پنداشت که این روایات بر کثرت و غیریت این انوار، دلالت دارد. امام باقر علیه‌السلام می‌‏فرماید:
"یا جَابِرُ إِنَّ اللَّهَ أَوَّلَ مَا خَلَقَ خَلَقَ مُحَمَّداً وَ عِتْرَتَهُ الْهُدَاةَ الْمُهْتَدِینَ فَکانُوا أَشْبَاحَ نُورٍ بَینَ یدَی اللَّهِ قُلْتُ وَ مَا الْأَشْبَاحُ قَالَ ظِلُّ النُّورِ أَبْدَانٌ نُورَانِیةٌ بِلَا أَرْوَاحٍ وَ کانَ مُؤَیداً بِرُوحٍ وَاحِدٍ وَ هِی رُوحُ الْقُدس " [7]
ای جابر! اول مخلوقی که خداوند خلق فرمود، محمد و عترت هدایت شده آن حضرت بودند. پس آنان اشباح نور در برابر خداوند بودند. جابر می‏گوید: به حضرت عرض کردم، اشباح چیست؟ فرمود: سایه نور، بدن‏های نوری بدون روح که مؤید به یک روح یگانه و واحد بودند و آن روح القدس بود...".
این روایت، به روشنی حکایت‏گر این حقیقت است که روح آنها در عین این که یک حقیقت و موجود واحد است، حقیقت همه چهارده معصوم است؛ یعنی، هم حقیقت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وآله است و هم حقیقت تک‏تک اهل‏بیت آن حضرت و در عین یکی بودن، متعدد هم هستند و همه، ظهورات روح واحد و حقیقت واحد می‏باشند. این روایت، با صراحت کامل می‏فرماید: آنان ابدان نوری بودند که ارواح متعدد نداشتند؛ بلکه مؤید به یک روح بودند و آن عبارت است از "روح القدس" و به روشنی به این نکته اشاره دارد که حقیقت روح و جان همه، یکی بود و ظهورات (که ابدان نوری و یا اشباح نوری‏اند) متعدد بود.
بر این اساس، روایتی که مطرح فرمودید، دلالت ندارد بر این که عدم خلق جهان، به صورت انحصاری، متوقف بر حضرت علی علیه‌السلام و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها باشد؛ بلکه از آن جا که همه چهارده معصوم، "نور واحد"اند، این روایت اشاره به همان حقیقت نوری دارد که آنان در آن وحدت دارند.
به عبارت دیگر، هر چند در این حدیث، به ظاهر به نور (روحی و بدنی) حضرت علی علیه‌السلام و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها اشاره شده است؛ ولی به دلیل وحدت نوری چهارده معصوم، گویا این حدیث می‏خواهد بگوید: اگر شما چهارده معصوم نبودید، جهان را خلق نمی‏کردیم. به بیان سوم، ظاهر این روایت خطاب به آن دو عزیز است؛ ولی به دلیل وحدت آن دو با دوازده معصوم دیگر، مقصود حقیقتی است که همه آنان در آن اتحاد داشته و هیچ گونه تعداد کثرتی ندارند تا بحث رتبه و تقدم و تأخر پیش آید.

پی نوشت:

[1]. احمد رحمانی‌ همدانی‌، الفاطمة‌ الزهراء بهجة‌ قلب‌ المصطفی‌،موسسه البدر، طبعه الاولی ، 1369 ه ش ، ص‌9، به‌ نقل‌ ازکشف‌ اللئالی‌، صاحب‌ بن‌ عبدالوهاب‌ بن‌ العرندس‌.
[2]. آل‌ عمران‌ (3) آیه‌ 61.
[3] . علامه مجلسى، بحار الانوار، ، مؤسسة الوفاء بیروت - لبنان، 1404 هجرى قمری ، ج‌27، ص‌131.
[4]. همان، ج 36، ص 281 .
[5]. شیخ عباس قمی ، مفاتیح الجنان زیارت جامعه کبیره.
[6]. علامه مجلسى،  بحارالانوار،ج 1، ص 97.
[7].  همان، ج 15 ، ص 2.

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بعد از آنکه از فتح خیبر بازگشتند خداوند رعب و وحشت را در قلوب اهل فدک که از یهودیان سرسخت بودند افکند، ‌آنها کسی را خدمت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرستادند و با ایشان صلح کردند در برابر اینکه نیمی‌از فدک را به آن حضرت واگذار کنند، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله هم خواسته‌ی آنها را پذیرفتند و این صلح را امضاء نمودند. به این ترتیب فدک ملک شخصی رسول خدا شد(1)، زیرا طبق صریح آیه‌ی قرآن چیزی را که بدون جنگ به دست مسلمین بیفتند منحصرا حق پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است.
در سوره‌ی حشر می‌فرماید: «وَما أَفاءَ اللّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیهِ مِنْ خَیل وَلا رِکاب وَلکنَّ اللّهَ یسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى مَنْ یشاءُ وَاللّهُ عَلى کلِّ شَیء قَدیرٌ» «وآنچه را خدا از آنان به رسولش بازگردانده چیزى است که شما براى به دست آوردن آن نه اسبى تاختید و نه شترى، ولى خداوند رسولان خود را بر هر کس بخواهد مسلط مى‏سازد و خدا بر هر چیز توانا است» (حشر/6)
از طرف دیگر به فرمان خداوند‌، رسول اکرم این ملک را به حضرت زهرا سلام الله علیها هدیه دادند. مفسر معروف جلال الدین سیوطی در تفسیر در المنثور در ذیل آیه‌ی 26 سوره اسراء «وَآتِ ذَا الْقُرْبَى‏ حَقَّهُ» «حق نزدیکان را به آنها بده» از ابو سعید خدری نقل می‌کند که: چون این آیه نازل شد رسول خدا فاطمه زهرا سلام الله علیها را طلبیدند و فدک را به ایشان بخشیدند.(2)
مورخان بسیاری مثل طبری و ابن اثیر نیز به این ماجرا اشاره کرده اند، حتی امیرمؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه نامه 45 این موضوع را بیان می‌کنند.

پی نوشت:
1- کتاب الأموال، ج 1، ص 14، باب صنوف الأموال التی یلیها الأئمة للرعیة وأصولها فی الکتاب والسنة؛ نیز رجوع کنید به تفسیر قُرْطُبى، الجامع لأحکام القرآن: 9، الجزء 18، ص 9 ـ 1
2- الدر المنثور سیوطی، ج 5، ص 273/ مسند أبی یعلى، ج 2، ص 334 و ج 2، ص 534

حضرت زهرا سلام الله علیها فدک را ابتدا به عنوان هدیه و هبه ای که از رسول خدا دریافت نمودند مطالبه کردند و پس از ممانعت ابوبکر، فدک و زمین‌های خیبر را به عنوان ارث از غاصبان مطالبه کردند. زیرا رسول خدا علاوه بر فدک اموال دیگری هم داشتند، که آن اموال از طریق ارث به حضرت زهرا سلام الله علیها می‌رسید. بنابراین حضرت زهرا سلام الله علیها، ارث خود را از ابوبکر طلب کردند.(1)
اما ابوبکر گفت، من از پیامبر شنیدم که فرمود «ما پیامبران ارثی از خود نمی‌گذاریم و هر چه که بعد از ما بماند صدقه خواهد بود»
پس از این بود که حضرت زهرا سلام الله علیها خطبه فدکیه را ایراد کردند و در آن فرمودند «...شما اکنون گمان مى‌کنید که ما ارث نمی‌بریم، آیا به دنبال حکم جاهلیت هستید؟ و براى اهل یقین، چه حکمى، نیکوتر از حکم خداوند است؟ اى مسلمانان! آیا بر ارثم مغلوب شدم، اى پسر ابوقحافه! آیا در کتاب خدا هست که تو از پدرت ارث ببری؛ ولى من از پدرم ارث نبرم، همانا سخن دروغ به خدا و رسولش نسبت داده‌ای»(2)
در احتجاجی دیگر (3) ایشان خطاب به ابوبکر فرمودند قرآن می‌گوید: سلیمان از داوود ارث برد «وَوَرِثَ سُلَیمَانُ دَاوُدَ» ( سوره نمل آیه 16) زکریا از خداوند فرزندی طلب کرد که از او و آل یعقوب ارث ببرد. « فَهَبْ لِی مِن لَّدُنک وَلِیاً یرِثُنِی وَیرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیاً» (سوره مریم آیه 5 و6.)

پی نوشت:
1- صحیح البخاری، ج 4، ص 1481، ح3810، کتَاب الْمَغَازِی، بَاب حدیث بَنِی النَّضِیرِ و ج 6، ص 2474، ح6346، کتَاب الْفَرَائِضِ، بَاب قَوْلِ النبی صلى الله علیه وسلم لَا نُورَثُ ما تَرَکنَا صَدَقَةٌ و نیز صحیح البخاری، ج 3، ص 1360، ح3508، کتاب فضائل الصحابة، بَاب مَنَاقِبِ قَرَابَةِ رسول اللَّهِ (ص) وَمَنْقَبَةِ فَاطِمَةَ علیها السَّلَام
2- ابن اثیر جزرى در کتاب منال الطالب، باب أحادیث الصحابیات، دو خطبه از صدیقه شهیده سلام الله علیها، با موضوع دادخواهى از ابوبکر نقل کرده است.
3- این احتجاج در کتاب الطبقات الکبرى، ج2، ص315 ذکر شده است.

در منابع تاریخی معتبر آمده فدک مجموعه‌ای از باغات و مزارعی بود در اطراف مدینه که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله آن را به صلح از یهودیان خیبر گرفته و به حضرت زهرا ـ سلام الله علیها ـ بخشید.(1)
بلاذری می‌نویسد که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نصف آن جا را به صلح خالصه خویش نمود. بنابر نقل بلاذری از عایشه وقتی که زنان پیامبر در زمان عثمان ارث خود را مطالبه نمودند، عایشه جواب داد: «... انما هذا المال لِآل محمد..»(2)
از این حدیث دو نتیجه مهم حاصل می‌شود؛ اول این که زنان پیامبر جزء آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیستند، دوم این که فدک را حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله به دخترش فاطمه سلام الله علیها داده بود، چنان که نقل کرده است که فاطمه سلام الله علیها به ابی‌بکر گفت رسول خدا فدک را به من هبه نمود، آن را به من بازگردان..(3)
بلاذری که یکی از علمای اهل سنّت است، چند روایت معتبر در این مورد نقل کرده است که ملک فدک مال رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بود و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله از درآمد آن به خاندان خود می‌داد که فاطمه سلام الله علیها آن را از رسول خدا خواست و رسول خدا آن را به فاطمه سلام الله علیها بخشید و همچنین این مورخ نقل نموده است که عمر بن عبدالعزیز آن را به اولاد فاطمه سلام الله علیها برگرداند، چنان که عمر بن عبدالعزیز بعد از رسیدن به خلافت خطبه‌ای خواند و گفت فدک «فیء» رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بود که آن را به فاطمه ـ سلام الله علیها ـ داد... مأمون نیز آن را طی نامه‌ای به فرزندان فاطمه سلام الله علیها برگرداند و گفت این ملک را رسول خدا به دخترش فاطمه بخشیده است و وارثین او و فرزندانش مالک حقیقی آن هستند(4) و قد کتب امیر المؤمنین (مأمون) الی المبارک الطبری مولی امیر المؤمنین (مامون) یا مره برد فدک علی ورثه فاطمه بنت رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ ..(5)
ابن ابی الحدید روایاتی آورده است که دلالت می‌کند پیامبر این ملک را بنابر آیه شریفة «... و آت ذی القربی حقه...» به فاطمه بخشید و هرگز آن حضرت فدک را به عنوان میراث مطالبه ننمود.(6)

پی نوشت:
1- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، چاپ اول، 1410، ج4، ص271.
2- ابی الحسن بلاذری، فتوح البلدان، قم، منشورات الارومیه، 1404 ق، ص 44.
3- همان، ص 45.
4-همان، ص 46 ـ 47؛ و ابن اثیر الکامل، بیروت، دار صادر، 1399، ج 2، ص 225.
5- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت، 1409، ج 4، ص 84.
6- همان