قرآن كريم در آغاز تدوين، به شيوه خط متداول در صدر اسلام نوشته شده و اين خط فاقد هر گونه علامت اعم از نقطه و اعراب بود. از اينرو، اكثر حروف آن داراي شكلهاي مشترك و همانند بودند.
نمونه هاي متعدد از اين رسم الخط كه مربوط به قرن اول هجري است، هم اكنون در موزه هاي مهم جهان موجود است.
در صدر اسلام اكثريت مسلمانان، عرب زبان بودند و بسياري از آنان، قسمتهاي متعدد يا كل قرآن را حفظ و غالبا با آيات قرآن مأنوس بودند و اين آيات تكيه كلام و ورد زبانشان بود. لذا آن زمان مشكلي در قرائت قرآن به چشم نميخورد. يعني حروف و كلمات همشكل و حركات و حالات حروف را با توجه به قرائن جمله و حضور ذهن، تشخيص ميدادند و به نحو صحيح ميخواندند.
در نيمه دوم قرن اول هجري كه پيوسته بر تعداد مسلمانان غير عرب زبان افزوده ميشد، بسياري از آنان به دليل عدم آشنايي و عدم تسلط بر زبان عربي، در قرائت قرآن دچار اشكال و اشتباه ميشدند.اين امر باعث شد كه طي مراحلي، خط قرآن علامت گذاري شود، تا قرائت آن دچار تحريف و اشتباه نگردد.
اصلاح رسم الخط قرآن از نيمه دوم قرن اول هجري آغاز گرديد. در نخستين مرحله ابوالاسود دئلي- كه از شاگردان امام علي (ع) بود- به درخواست حاكم كوفه پاسخ داده، آمادگي خود را براي علامت گذاري قرآن اعلام كرد. او سپس با كمك نويسندهاي به اعرابگذاري قرآن پرداخت و اعراب ششگانه و نيز علامت سكون را به صورت نقطه هايي بر روي كلمات قرآن قرار داد. پس از وي دو تن از شاگردان ابوالاسود به نام هاي نصر بن عاصم ليثي و يحيي بن يعمر عدواني دنباله كار استاد را گرفته، به اعجام قرآن يا نقطهگذاري حروف متشابه مانند ج، ح، خ، ر، ز، ... روي آوردند و سرانجام با وضع علائم همزه و تشديد از سوي خليل بن احمد فراهيدي (م 175) و نيز تبديل نقطه هاي اعرابي ابوالاسود به علائم كنوني توسط همين دانشمند، اصلاح رسم الخط قرآن به مرحله كمال خود رسيد و مشكلات ناشي از رسم الخط- كه بر قرائت درست قرآن تأثير ميگذاشت- برطرف گرديد. (1)
قرآن كريم در ابتدا با خط كوفي نوشته شده بود.اين خط رفته رفته رشد كرد و به تكامل رسيد.در قرن چهارم و پنجم هجري، خطهاي ريحان، ثلث، نسخ و...اختراع شدند و كمكم خط كوفي به خط نسخ و مشابه آن تبديل شد.خط نسخ برخلاف خط كوفي، خطي است نازك و علامتپذير، و هر مقدار كه علامت به آن افزوده شود، زيباتر جلوه ميكند.
در اين مقطع زماني بسياري از علائم زينتي و سليقه اي وارد خط قرآن شده است.نمونه اين علائم را ميتوان در قرآنهاي خطي كهن در موزه ها و كتيبه هاي اطراف مساجد و محرابها و در اطلسهاي خط مشاهده كرد.(2)
پي نوشت ها:
1. معارف، مجيد، مباحثي در تاريخ و علوم قرآني، تهران، نبا، 1383ش، ص 206.
2. سيف، سيد مهدي، مقاله تاريخچه رسم الخط قرآن و سير و تحول آن، فصلنامه رشد ( آموزش قرآن )، شماره 3-1382، ص 31 تا 34.
