قرآن كريم در آغاز تدوين، به شيوه خط متداول در صدر اسلام نوشته شده و اين خط فاقد هر گونه علامت اعم از  نقطه و اعراب بود. از اين‏رو، اكثر حروف آن داراي شكل‏هاي مشترك و همانند بودند.

نمونه ‏هاي متعدد از اين رسم الخط كه مربوط به قرن اول هجري است، هم اكنون در موزه‏ هاي مهم جهان موجود است.

در صدر اسلام اكثريت مسلمانان، عرب ‏زبان بودند و بسياري از آنان، قسمت‏هاي متعدد يا كل قرآن را حفظ و غالبا با آيات قرآن مأنوس بودند و اين آيات تكيه كلام و ورد زبانشان بود. لذا آن زمان مشكلي در قرائت قرآن به چشم نمي‏خورد. يعني حروف و كلمات هم‏شكل و حركات و حالات حروف را با توجه به قرائن جمله و حضور ذهن، تشخيص مي‏دادند و به نحو صحيح مي‏خواندند.

در نيمه دوم قرن اول هجري كه پيوسته بر تعداد مسلمانان غير عرب زبان افزوده مي‏شد، بسياري از آنان به دليل عدم آشنايي و عدم تسلط بر زبان عربي، در قرائت قرآن دچار اشكال و اشتباه مي‏شدند.اين امر باعث شد كه طي مراحلي، خط قرآن علامت گذاري شود، تا قرائت آن دچار تحريف و اشتباه نگردد.

اصلاح رسم الخط قرآن از نيمه دوم قرن اول هجري آغاز گرديد. در نخستين مرحله ابوالاسود دئلي- كه از شاگردان امام علي (ع) بود- به درخواست حاكم كوفه پاسخ داده، آمادگي خود را براي علامت گذاري قرآن اعلام كرد. او سپس با كمك نويسنده‏اي به اعراب‏گذاري قرآن پرداخت و اعراب شش‏گانه و نيز علامت سكون را به صورت نقطه هايي بر روي كلمات قرآن قرار داد. پس از وي دو تن از شاگردان ابوالاسود به نام هاي نصر بن عاصم ليثي و يحيي بن يعمر عدواني دنباله كار استاد را گرفته، به اعجام قرآن يا نقطه‏گذاري حروف متشابه مانند ج، ح، خ، ر، ز، ... روي آوردند و سرانجام با وضع علائم همزه و تشديد از سوي خليل بن احمد فراهيدي (م 175) و نيز تبديل نقطه‏ هاي اعرابي ابوالاسود به علائم كنوني توسط همين دانشمند، اصلاح رسم الخط قرآن به مرحله كمال خود رسيد  و مشكلات ناشي از رسم الخط- كه بر قرائت درست قرآن تأثير مي‏گذاشت- برطرف گرديد. (1)

قرآن كريم در ابتدا با خط كوفي نوشته شده بود.اين خط رفته رفته رشد كرد و به تكامل رسيد.در قرن چهارم و پنجم هجري، خطهاي ريحان، ثلث، نسخ و...اختراع شدند و كم‏كم خط كوفي به خط نسخ و مشابه آن تبديل شد.خط نسخ برخلاف خط كوفي، خطي است نازك و علامت‏پذير، و هر مقدار كه علامت به آن افزوده شود، زيباتر جلوه مي‏كند.

در اين مقطع زماني بسياري از علائم زينتي و سليقه‏ اي وارد خط قرآن شده است.نمونه اين علائم را مي‏توان در قرآن‏هاي خطي كهن در موزه ‏ها و كتيبه ‏هاي اطراف مساجد و محراب‏ها و در اطلس‏هاي خط مشاهده كرد.(2)

پي نوشت ها:

1. معارف، مجيد، مباحثي در تاريخ و علوم قرآني، تهران، نبا، 1383ش، ص 206.

2. سيف، سيد مهدي، مقاله تاريخچه رسم الخط قرآن و سير و تحول آن، فصلنامه رشد ( آموزش قرآن )، شماره 3-1382، ص 31 تا 34.