پاسخ اجمالی:

تمام مقدرات زندگی انسان‌ها در لوح محو و اثبات وجود دارد و بر اساس عواملی قابل‌تغییر و تبدیل است؛ اما زمانی که به مرحله قضا رسید دیگر قابل‌تغییر نیست. ازاین‌رو اگر کسی از ابتدا اجل حتمی او مرگ بر اساس بیماری کرونا بود و این اجل به مرحله قضا رسید -که البته طبیعتاً بسیار محدود است و از حوزه علم و آگاهی ما خارج است- باید تأیید کرد که قطعاً چنین مرگی واقع خواهد شد؛ اما ازآنجایی‌که نمی‌دانیم اکنون، مرگ بر اساس این ویروس، از نوع قضای الهی و اجل حتمی و قطعی است یا از نوع مقدراتی است که قابل‌تغییر است، پس تا جایی که ممکن است باید بکوشیم با حفظ آرامش و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و توکل به خداوند، خود و خانواده خویش را از گزند این ویروس حفظ کرده و در صورت ابتلا، تمام همت خود را صرف درمان و مراقبت از خود و بیماران نماییم.

پاسخ تفصیلی:

مقدمه:

قضا و قدر از مسلمات قرآنی است که گاهی آن را به شیوه‌ای تفسیر می‌کنند که گویی آدمی اختیاری در تعیین سرنوشت خودش ندارد و تمامی حوادث خارج از اختیار او است و او هیچ نقشی در پیشگیری یا درمان و رهایی از بیماری ندارد. در ادامه، با ارائه نکاتی مشخص می‌شود که این تفسیر ازقضا و قدر نادرست است:

نکته اول:

همه‌چیز از طرف خدا مقدر شده و همه مقدرات توسط خداوند مشخص‌شده است اما این انسان است که در هر عملی یکی از آن مقدرات را به مرحله قضا و حتمیت درمی‌آورد و آن فعل در خارج ایجاد می‌شود.

 توضیح بیشتر اینکه در مورد قضای الهی که در عرف از آن به سرنوشت و قسمت تعبیر می‌شود اصولاً دو تفسیر وجود دارد:

1. تفسیر نخست، سرنوشت هر کس از روز نخست، بدون اطلاع و حضور او، از طرف خداوند تعیین‌شده؛ بنابراین هر کس با سرنوشت معینى از مادر متولد می‌شود که قابل‌دگرگونی نیست. هر انسانى نصیب و قسمتى دارد که ناچار باید به آن برسد؛ چه بخواهد و چه نخواهد و کوشش‌ها براى تغییر سرنوشت بیهوده است.

بررسى منابع اسلامى نشان می‌دهد این تفسیر مورد تأیید اسلام نیست. قبول و پذیرش آن، تمام مفاهیم مسلّم اسلامى از قبیل: تکلیف، جهاد، سعى و کوشش و استقامت و غیره را به هم می‌ریزد. استاد شهید مطهرى می‌فرمایند: «اگر مقصود از سرنوشت و قضا و قدر الهی، انکار اسباب و مسببات و از آن جمله قوه و نیرو و اراده و اختیار بشر است، چنین قضا و قدر و سرنوشتى وجود ندارد و نمی‌تواند وجود داشته باشد». (1)

2. تفسیر دوم، نقش انسان را در تعیین سرنوشت زندگی او می‌پذیرد. در این تفسیر، نقش انسان نه‌تنها مغایر با سرنوشت نیست، بلکه جزئی از همان سرنوشت است. در سرنوشت انسان چنین نقش بسته است که او سرنوشت خویش را خودش را تعیین نماید. درواقع، اختیار داشتن انسان جزئی ازقضای حتمی خدا است و این همان معنای درست سرنوشت است. از این منظر، هم ابتلا به ویروس کرونا به دلیل عدم رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و هم عدم ابتلای به این ویروس بجهت خود مراقبتی درست، در همه انسان‌ها ممکن و مقدر است تا این‌که انسان به‌واسطه سبک زندگی و انتخاب‌هایش، یکی را محقق سازد و حتمیت ببخشد.

نکته دوم:

البته این امکان نیز وجود دارد که برخی از افراد بسیار محدود و معدود نیز چون اجلشان حتمی شده به بیماری مبتلا شوند حتی اگر تمام تلاش خود را برای عدم ابتلا انجام داده باشد.

توضیح بیشتر اینکه در روایات از دو لوح در حوزه مقدرات انسان نام‌برده شده است: لوح محفوظ و لوح محو و اثبات. در اصطلاح، لوح محفوظ همان قضای الهی است که همه حوادث به قلم الهی به ثبت رسیده است. کسی جز خداوند از آن آگاهی ندارد. هر چه در این لوح نگاشته شود، تغییر نمی‏کند، به‌طور مثال هر یک از انسان‌ها دارای اجل حتمی هستند که به‌هیچ‌عنوان قابل تأخیر و تقدیم نیست.

اما لوح محو و اثبات قابل‌تغییر و تبدّل است، به‌طور مثال اجلّ معلّقی مثل مرگ براثر بیماری کرونا وجود دارد، لکن این اجل به سبب رعایت بهداشت فردی و یا دعا، صدقه یا کار خیر قابل تأخیر افتادن است، همان‌طور که در روایات واردشده و یا این‌که به خاطر کارهای زشت مثل قطع رحم به جلو می‏افتد. (2)

بر این اساس تمام تقدیرات زندگی انسان‌ها در لوح محو و اثبات وجود دارد و بر اساس عواملی قابل‌تغییر و تبدیل است اما زمانی که به مرحله قضا رسید، دیگر قابل‌تغییر نیست.

نتیجه:

اگر کسی از ابتدا اجل حتمی او مرگ بر اساس بیماری کرونا باشد -که البته طبیعتاً بسیار محدود است- باید تأیید کرد که قطعاً واقع خواهد شد و هیچ‌کس را گریزی از آن نیست؛ اما ازآنجایی‌که نمی‌دانیم اکنون، مرگ بر اساس این ویروس، از نوع قضای الهی و اجل حتمی و قطعی ما است یا از نوع مقدراتی است که قابل‌تغییر است، پس تا جایی که ممکن است باید بکوشیم با حفظ آرامش و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و توکل به خداوند، خود و خانواده خویش را از گزند این ویروس حفظ کنیم.

پی‌نوشت‌ها:

1. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، ج 1، ص 384.
2. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، نشر دار الاحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، ج 4، ص 130-131.

کلمات کلیدی

اجل معلق، اجل حتمی، قضا و قدر، بیماری، اختیار، کرونا