رفع اختلاف، طرفين خدايان يك ديگر را بپذيرند. در همين موقع، سوره «الكافرون» در پاسخ درخواست آنان نازل شد و پيامبر مأمور گشت كه در پاسخ آن‏ها بگويد:

«لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ؛ آن‏ چه را شما مي‏پرستيد عبادت نمي‏كنم و شما نيز پرستنده خداي من نخواهيد بود».

با اين حال، پيامبر علاقه‏مند بود كه با قريش كنار بيايد و با خود مي‏گفت: اي كاش! دستوري نازل مي‏گرديد كه فاصله ما را از قريش كمتر مي‏ساخت. روزي در كنار كعبه با صداي دل نشين خود، سوره والنجم را مي‏خواند؛ هنگامي كه به اين دو آيه رسيد:

«أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّي، وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْري‏؛ (1) مرا از «لات» و «عزّي» و «منات» (نام‏هاي بتان بت‏پرستان بودند) خبر دهيد» ناگهان شيطان بر زبانش اين دو جمله را جاري ساخت: «تلك الغرانيق العلي، منها الشّفاعة ترتجي؛ اينها غرانيق؛ (2) عالي‏ مقامند، شفاعت آن‏ها مورد رضايت است.» سپس باقي آيات را خواند. هنگامي كه به آيه سجده رسيد،(3) خود پيامبر و تمام حاضران اعم از مسلمان و مشرك در برابر بت‏ها سجده كردند؛ جز «وليد» كه بر اثر پيري موفق به سجده نشد.

غلغله و شادي در مسجد بلند شد و مشركان گفتند: «محمد» خدايان ما را به نيكي ياد كرده است. خبر صلح «محمد» با قريش به گوش مهاجران مسلمان حبشه رسيد و اين صلح وسيله‏اي شد كه گروهي از آن‏ها از اقامتگاه خود (حبشه) برگشتند، ولي پس از بازگشت، ديدند وضع دو مرتبه دگرگون شده و فرشته وحي بر پيامبر نازل شده و او را بار ديگر به پيكار با مشركان مأمور ساخته و گفته كه اين دو جمله را شيطان بر زبان تو جاري ساخته است و من هرگز چنين جمله‏هايي نگفته بودم. در اين مورد، آيه‏هاي 52 تا 54 سوره حج نازل شد.

طبري (4) به افسانه غرانيق اشاره كرده و خاورشناسان نيز آن را با آب و تاب بيشتري نقل كرده‏اند.

محاسبه‏اي ساده در باره اين افسانه‏:

به فرض كه «محمد» از برگزيدگان آسماني نبود، اما هرگز نمي‏توان كارداني و خردمندي او را انكار كرد. آيا هيچ خردمندي دست به چنين كاري مي‏زند؟! هوش‏مندي كه مي‏بيند صفوف پيروانش روز به روز فشرده‏تر و شكاف در صفوف دشمن بيشتر مي‏شود، آيا در چنين موقع كاري مي‏كند كه دوست و دشمن را به وي بدبين سازد؟

آيا  باور مي‏كنيد كسي كه تمام مناصب و ثروت قريش را، در راه آيين توحيد ترك گفته بود، مي‏تواند بار ديگر مروّج آيين شرك و بت پرستي شود؟! هرگز درباره فردي مصلح و سياست مداري معمولي چنين احتمالي نمي‏دهيم؛ چه رسد به پيامبر خدا.

قضاوت خرد درباره اين داستان‏

1. آموزگاران و معلمان الهي به حكم عقل، پيوسته با نيروي عصمت از انجام هرگونه خطايي محفوظند و اگر بنا شود آنان نيز در امور ديني دچار اشتباه و خطا شوند، اعتقاد مردم به سخنان آنان از بين مي‏رود. بنابراين، بايد چنين داستان‏هاي تاريخي را با عقايد منطقي و محكم خود بسنجيم و متشابهات و ابهام‏هاي تاريخ را حل كنيم.  عصمت «محمد» در تبليغ آيين آسماني، مانع از پيش آمدن چنين حوادثي است.

2. پايه افسانه اين است: «پيامبر در انجام وظيفه‏اي كه خدا بر دوش وي گذاشته، خسته شده بود و انحراف و دوري بت پرستان بر وي سنگين مي‏آمد؛ دنبال چاره‏اي بود كه راهي براي اصلاح وضع آن‏ها پيش بگيرد.»

 به حكم خرد، پيامبران بايد بيش از حد صابر و بردبار باشند. در تحمل و شكيبايي، ضرب المثل عام و خاص گردند و هرگز فرار از جبهه را در سر نپرورانند.

اگر اين افسانه، سرگذشت صحيح و پابرجايي باشد، نشانه اين است كه قهرمان گفتار ما عنان صبر و تحمل را از دست داده، روحش افسرده و خسته شده بود و اين مطلب با قضاوت خرد درباره انبيا و نيز با آن‏چه از زندگاني آن حضرت از گذشته و آينده در دست داريم ناسازگار است.

سازنده اين داستان، تصور نكرده  كه قرآن بر بطلان اين داستان گواهي مي‏دهد، زيرا خداي پيامبر به او نويد داده است كه هرگز باطل در آن راه نخواهد يافت.

چنان‏كه مي‏فرمايد:

«لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ؛ (5) و نيز به او وعده قطعي داده كه در تمام دوران تاريخ بشر، قرآن را از هرگونه پيشامد بد نگاه خواهد داشت».

چنان‏كه فرمود:

«إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ». (6)

با اين حال، چه‏طور رانده شده درگاه خدا (شيطان) توانست بر برگزيده خدا پيروز آيد و در قرآن وي، باطلي را جاي دهد و قرآني را كه اساس آن، مبارزه با بت پرستي است، مروّج دستگاه بت پرستي سازد؟!

شگفتا! سازنده اين افسانه نغمه بسيار ناموزوني را در جاي نامناسبي ساز كرده و در جايي بر توحيد افترا بسته  كه چند لحظه قبل، خود قرآن به تكذيب آن برخاسته است، زيرا خدا در همين سوره،  مي‏فرمايد:

«وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي‏ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحي‏؛ از روي هوس سخن نمي‏گويد،  قرآن  جز وحيي كه به او نازل شده نيست».

خداوند چه‏طور با اين نويد قطعي، پيامبر خود را بي‏نگهبان مي‏گذارد و اجازه مي‏دهد كه شيطان در دل و فكر او تصرف كند؟!

اين رشته از ادله عقلي براي كسي كه به نبوت و رسالتش ايمان دارد سودمند است، ولي اين دلايل براي خاورشناسي كه به نبوت او ايمان ندارد و براي بي‏ارزش ساختن آيين او دست به تشريح و نقل چنين افسانه‏اي مي‏زند كافي نيست و بايد از طريق ديگري با وي گفت و گو كرد.

تكذيب داستان از طريق ديگر

هنگامي كه پيامبر اين سوره را مي‏خواند؛ بزرگان قريش كه اكثرا از استوانه‏هاي فنّ سخن و از قهرمانان ميدان فصاحت و بلاغت بودند در مسجد حضور داشتند. از آن جمله «وليد» حكيم و سخن ساز عرب و همگي اين سوره را تا پايان آن‏كه با آيه «سجده» ختم مي‏شود گوش دادند و سجده كردند.

ولي اين جمعيت كه پايه‏گذاران فصاحت و بلاغت و نكته سنجان بودند؛ چه‏طور به دو جمله‏اي كه مشتمل بر تعريف از خدايان آنان است اكتفا كردند؟ در صورتي كه قبل از آن و بعد از اين دو جمله، سراسر سرزنش و بدگويي از خدايان آن‏ها است؟!

سازنده اين دروغ شاخ‏دار، آنان را چگونه افرادي فرض كرده است؟ گروهي كه زبانشان عربي بود و در تمام جامعه عرب، از پي افكنان فن فصاحت و بلاغت شمرده مي‏شدند و كنايات و اشارات (تا چه رسد به تصريحات) زبان خود را بهتر از همه مي‏فهميدند، چگونه به دو جمله كوتاهي كه در تعريف خدايان آنان است اكتفا كردند و از جمله‏هاي قبل و بعد از اين دو جمله، غفلت ورزيدند؟ هرگز افراد عادي را نمي‏توان با اين دو جمله آن هم ميان كلامي كه تمام آن بدگويي از عقايد و رفتار آنان باشد فريفت؛ تا چه رسد به افراد ديگر.

اينك ما آيات مربوطه را مي‏نويسيم و به جاي اين دو جمله نقطه مي‏گذاريم. ببينيد آيا واقعا مي‏توان اين دو جمله را در وسط اين آيات جاي داد- كه همگي در ذم و بدگويي از بتان وارد شده است- يا نه؟

«أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّي وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْري‏ ...، (7) أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الْأُنْثي‏ تِلْكَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِيزي‏، إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ؛ مرا از لات و عزّي و منات كه سومين بت است؛ خبر دهيد ... (8) آيا پسر از آن شما است و دختر خاص خدا است؟ اين يك تقسيم ظالمانه است. بتان جز نام‏هايي بيش نيستند كه شما و پدرانتان ناميده‏ايد و خدا هيچ حجتي درباره آن‏ها نازل نكرده است».

آيا آدم عادي حاضر مي‏شود با جمله‏هاي ضد و نقيض از دشمني با پيامبري كه ده سال است تيشه بر ريشه آيين وي زده و موجوديت و استقلالش را به خطر افكنده است دست بردارد و با او كنار بيايد؟

دليل بر ردّ افسانه از نظر لغت‏ دانشمند عالي مقام مصري، «عبده» مي‏گويد:

هرگز در  زبان و اشعار عرب، «غرانيق» درباره خدايان به كار نرفته  و لفظ «غرنوق» و «غرنيق» كه در لغت آمده، به معناي يك نوع مرغ آبي و يا جوان سفيد و زيباست و هيچ يك از اين معاني با معناي خدايان سازگار نيست.

يكي از خاورشناسان به نام «سر ويليام موير» افسانه غرانيق را از مسلمات تاريخ شمرده و گواه وي اين است: «سه ماه بيشتر از مهاجرت گروه نخست به حبشه نگذشته بود كه صلح محمد را با قريش شنيدند و به مكّه بازگشتند. مسلماناني كه به آن سرزمين مهاجرت كرده بودند، در پناه نجاشي آسوده مي‏زيستند؛ اگر خبر نزديكي محمد و صلح با قريش به آنان نرسيده بود، به هوس ديدار كسان خود به مكّه بر نمي‏گشتند. بنابراين، محمد بايد براي صلح جويي خود، وسيله‏اي به وجود آورده‏ باشد و آن همان داستان غرانيق است».

حال بايد از اين خاورشناس محترم پرسيد: اولا، چه لزومي دارد كه انگيزه مراجعت آن‏ها يك خبر نا صحيح باشد؟ روزي نيست كه بوالهوسان و سودجويان، هزاران خبر دروغ ميان هم نوعان خود پخش نكنند. چه بسا احتمال مي‏رود گروهي به منظور بازگرداندن آنان از حبشه، خبر صلح محمد را با قريش به دروغ منتشر كرده باشند تا مسافران را با اين خبر به سوي ميهن خود بازگردانند. از اين‏رو، گروهي آن را باور كردند و برگشتند و عده‏اي گول اين شايعه‏ها را نخوردند و در اقامت‏گاه خود توقف كردند.

ثانيا، به فرض پيامبر خواسته بود كه از در صلح و صفا وارد شود، ولي مگر اساس صلح فقط بستگي به جعل اين دو جمله داشت؟ بلكه يك وعده مساعد، سكوتي مطلق، درباره عقايدشان كافي بود كه قلب‏هايشان را به خود جلب كند.

به هر حال، برگشتن مسافران دليل بر صحت اين افسانه نيست و صلح و صفا نيز متوقف به گفتن اين جمله نيست.

جاي تعجب است برخي از آنان تصور كرده‏اند كه آيه‏هاي 52 تا 54 سوره حج، در خصوص داستان «غرانيق» نازل شده است. از آن‏جا كه اين آيات دست‏آويزي در دست خاورشناسان و تحريف گران تاريخ است به توضيح مفاد اين آيات مي‏پردازيم و روشن مي‏سازيم كه اين آيات هدف ديگري تعقيب مي‏كنند.

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّي أَلْقَي الشَّيْطانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آياتِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ؛ (9) ما هيچ رسول و پيامبري را پيش از تو نفرستاديم، جز اين‏كه هرگاه تمنا مي‏كرد، شيطان در خواهش او دخالت كرده و خداوند آن‏چه را كه شيطان القا مي‏نمايد، محو مي‏كند و به آيات خود استواري مي‏بخشد. خداوند دانا و حكيم است».

«لِيَجْعَلَ ما يُلْقِي الشَّيْطانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَفِي شِقاقٍ بَعِيدٍ؛ (10) خداوند آن‏چه را كه شيطان انجام مي‏دهد، مايه آزمايش براي آن گروه قرار مي‏دهد كه قلب‏هايشان بيمار است و قساوت دارد و همانا ستمگران، سخت در شقاوت و دور از نجات هستند».

«وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلي‏ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ؛ (11) تا افراد دانا بدانند كه قرآن، حق است و از طرف پروردگار تواناست و به آن ايمان بياورند و دل‏هايشان در برابر آن خضوع كند؛ خداوند كساني را كه ايمان آورده‏اند، به راه راست هدايت مي‏كند».

اكنون به توضيح مفاد آيه مي‏پردازيم:

آيه نخست، سه مطلب را  ياد آور  مي شود:

1. رسولان و پيامبران تمنّا مي‏كنند.

2. شيطان در «تمنّاهاي آنان» مداخله مي‏كند.

3. خدا آثار مداخله را محو مي‏كند.

با توضيح نقاط سه‏گانه، مفادّ آيه روشن مي‏گردد.

1. مقصود از تمنّاي رسولان و پيامبران چيست؟

پيامبران، پيوسته خواهان نشر هدايت و گسترش آيين خود در ميان امّت‏هاي خود بودند و براي پيشبرد اهدافشان نقشه‏هايي مي‏كشيدند و در اين راه به انواع مصايب و شدائد تن داده و استقامت مي‏ورزيدند. رسول گرامي، از اين قانون مستثنا نبود. او براي پيشبرد مقاصد خود، نقشه‏هايي داشت و براي تحصيل آرزوهايش مقدماتي مي‏چيد. قرآن، اين حقيقت را با جمله:« ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِيٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّي »بيان مي‏كند.

2. مقصود از مداخله شيطان چيست؟

مداخله شيطان مي‏تواند به يكي از اين دو صورت انجام گيرد:

1. با ايجاد ترديد و شك در تصميم پيامبران و اين‏كه ميان آنان و اهدافشان موانع بي‏شماري وجود دارد و با توجه به اين موانع آنان در اهداف خود موفق نمي‏شوند.

2. هر موقع پيامبران مقدمات كاري را فراهم مي‏كردند و نشانه ها و قرايني اقدام جدي پيامبري را نشان مي‏داد؛ شيطان و شيطان صفتان، با تحريك مردم بر ضد پيامبران و ايجاد موانع بر سر راه مقصدشان، آنان را از نيل به خواسته خود باز مي‏داشتند.

احتمال نخست، نه با آيات ديگر قرآن سازگار است و نه با دوّمين آيه مورد بحث، امّا با آيات ديگر سازگار نيست، زيرا قرآن با صراحت هرچه كامل‏تر، تسلط شيطان را بر بندگان واقعي خدا (هر چند به اين نحو كه به آنان وانمود كند قادر به وصول اهداف و تمنّاهاي خود نيستند) نفي مي‏كند:

«إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ؛ (12) بر بندگان من تسلطي نداري».

و باز مي‏فرمايد:

«إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلي‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ؛ (13) شيطان بر بندگان مؤمن و متوكل به خدا، تسلطي ندارد».

اين آيات و آيات ديگر كه نفوذ شيطان را در قلب‏هاي اولياي الهي نفي مي‏كند؛ گواه بر اين است كه مقصود از مداخله شيطان در خواسته‏هاي پيامبران، سست كردن اراده آنان و بزرگ جلوه دادن موانع كار در نظر آنان نيست.

اما از نظر خود آيات مورد بحث، آيه دوم و سوم، علت اين مداخله را چنين تفسير مي‏كند: ما با اين كار، دو گروه را مي‏آزماييم:

 يكي گروه‏هايي كه قلبشان بيمار است

 و ديگري گروهي دانا كه به خدا و آياتش ايمان دارند، يعني مداخله شيطان از طريق تحريك مردم بر ضد اهداف پيامبران در گروه نخست، سبب مخالفت آنان با رسولان الهي مي‏گردد؛ در حالي كه جريان درباره ديگران بر عكس بوده و بر ثبات و استواري آنان مي‏افزايد.

از اين‏كه مداخله شيطان در خواسته‏هاي پيامبران، اين دو نوع اثر مختلف (گروهي مخالف با پيامبر و گروهي ثابت و پايدار) را دارد، مي‏رساند كه مداخله شيطان به معناي دوم است، يعني مداخله، از طريق تحريك مردم بر ضد آنان و وسوسه در قلب‏هاي دشمنان و ايجاد موانع بر سر راه هدف آنان، صورت مي‏پذيرد؛ نه اينكه در قلب پيامبران تصرف مي‏كند و اراده و تصميم آنان را سست مي‏كند.

3. مقصود از محو آثار مداخله چيست؟

اگر معناي مداخله شيطان، تحريك مردم بر ضد مردم است كه آنان را از پيشرفت باز مي‏دارد؛ در اين صورت محو و نابودي عمل شيطان به وسيله خدا، اين‏گونه است كه كيد و شر آنان را از رسولان خود دفع مي‏كند تا حق بر مؤمنان آشكار شود ‏كه براي تيره دلان آزمايشي است؛ هم چنان‏كه در آيه ديگر مي‏فرمايد:

«إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا؛ (14) ما پيامبران و كساني را كه به او ايمان آورده‏اند در اين جهان كمك مي‏كنيم».

خلاصه، قرآن در اين آيات از سنّت ديرينه و پايدار خدا در ميان پيامبران خبر مي‏دهد و آن، تمناي پيشبرد اهداف و آرزوي موفقيت در هدايت مردم از جانب پيامبران است؛ آن‏گاه نوبت مداخله شيطان و شيطان صفتان، از انس و جن با ايجاد مانع بر سر راه رسولان خدا، فرا مي‏رسد. از آن پس، فرا رسيدن امدادهاي الهي و محو و نابود كردن نقشه‏هاي شيطاني است و اين يك سنّت الهي  ميان تمام امّت‏هاي گذشته بوده است. تاريخ پيامبران و قصص رسولان از نوح و ابراهيم و پيامبران بني اسرائيل خصوصا موسي و عيسي عليهما السّلام و تاريخ زندگاني پيامبر خاتم صلي اللّه عليه و آله و سلّم بر اين مطلب گواهي مي‏دهند». (15)

پي نوشت ها:

1. نجم (53) آيه 19 و 20.

2. غرانيق چنان‏كه خواهد آمد، جمع غرنوق يا غرنيق است كه به معني يك نوع مرغ آبي يا جوان خوشرو مي‏آيد.

3. «فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا » كه آخرين آيه سوره است.

4. تاريخ طبري، ج 2، ص 75- 76.

5. فصلت (41) آيه 42.

6. حجر (15) آيه 9.

7. جاي خالي جمله‏هاي: تلك الغرانيق ...

8. به جاي نقطه‏ها، ترجمه اين دو جمله را كه عبارت است از «اينان غرانيق عالي مقامند شفاعت آن‏ها مورد رضايت است»، بگذاريد. قطعا خواهيد ديد كه سراپا تناقض خواهد بود.

9. حج (22) آيه 52.

10. همان، آيه 53.

11. همان، آيه 54.

12. حجر (15) آيه 42 و اسراء (17) آيه 65.

13. نحل (16) آيه 99.

14. غافر (40) آيه 51.

15. فروغ ابديت، آيت الله جعفر سبحاني‏، ص330.