پرسش:
روایاتی وجود دارد که فرموده‌اند پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله در آخرین لحظات عمر خود سخنی را در گوش امیرالمؤمنین بیان فرمودند که هزاران باب علم برای حضرت باز شد. آیا این روایات معتبر هستند؟ و منظور این روایات چیست و این علوم چه ویژگی داشتند؟
 

و نزد ما معلوم نيست كه اسم اعظم اسمي است غير از اسماء  خدا كه معروف است و در دعاها خصوصا دعاي جوشن كبير آمده است و يا اين كه تركيب خاصي از حروف است و يا اسم اعظم اسم متشكل از الفاظ غير معلوم نيست بلكه معنايي خاص است كه در هر صورت عقل و ذهن ما از فهم آن عاجز است و جز آن كه در بعضي از كتاب هاي تفسيري و عرفاني توضيحاتي در اين باره داده شده است و به قرينه بعضي از روايات و احاديث مصاديقي هم براي آن در نظر گرفته شده است.

علامه طباطبايي در اين باره كه معناي اسم اعظم چيست توضيح  خوبي داده است: 

در ميان مردم شايع شده كه اسم اعظم اسمي است لفظي از اسماي خداي تعالي كه اگر خدا را به آن بخوانند دعا مستجاب مي‏شود، و در هيچ مقصدي از تاثير باز نمي‏ماند. و چون در ميان اسماء حسناي خدا به چنين اسمي دست نيافته و در اسم جلاله (اللَّه) نيز چنين اثري نديده‏اند معتقد شده‏اند به اينكه اسم اعظم مركب از حروفي است كه هر كس آن حروف و نحوه تركيب آن را نمي‏داند، و اگر كسي به آن دست بيابد همه موجودات در برابرش خاضع گشته و به فرمانش در مي‏آيند. و به نظر اصحاب عزيمت(كساني كه داراي تصميم و عزم و جزم اند) و دعوت، اسم اعظم داراي لفظي است كه به حسب طبع دلالت بر آن مي‏كند نه به حسب وضع لغوي، چيزي كه هست تركيب حروف آن بحسب اختلاف حوايج و مطالب مختلف مي‏شود، و براي به دست آوردن آن، طرق مخصوصي است كه نخست حروف آن، به آن طرق استخراج شده و سپس آن را تركيب نموده و با آن دعا مي‏كنند، و تفصيل آن محتاج به مراجعه به آن فن است. (1)

با اين حال بعضي از روايت ها چنين دلالت دارد كه اسم اعظم خدا لفظي از الفاظ است مثل كلمه: " الله" و يا در آيه اي از قرآن نهفته است و يا حقيقت و باطن پيامبر خدا صلوات الله عليه و يا امام زمان است.

در بعضي روايات وارده نيز مختصر اشعاري به اين معنا هست، مثل آن روايتي كه مي‏گويد:"بسم اللَّه الرحمن الرحيم" نسبت به اسم اعظم نزديك تر است از سفيدي چشم به سياهي آن، و آن روايتي كه مي‏گويد: اسم اعظم در" آية الكرسي" و اول سوره" آل عمران" است، و نيز روايتي كه مي‏گويد: حروف اسم اعظم متفرق در سوره حمد است، و امام آن حروف را مي‏شناسد و هر وقت بخواهد آن را تركيب نموده و با آن دعا مي‏كند، و در نتيجه دعايش مستجاب مي‏شود. (2)

علامه در ادامه به بحثي جالب اشاره مي كند كه بايد حقيقتي وراي لفظ در كار باشد تا بتواند تاثير گذار باشد و صرف خارج شدن يك صوت كه با تركيب چند حرف همراه باشد نمي تواند معجزه اي از خود نشان دهد.

ايشان نوشته است:

 محال است كه يك صوتي كه ما آن را از حنجره خود خارج مي‏كنيم، و يا صورت خياليي كه ما آن را در ذهن خود تصور مي‏نماييم كارش بجايي برسد كه به وجود خود، وجود هر چيزي را مقهور سازد، و در آنچه كه ما ميل داريم به دلخواه ما تصرف نموده آسمان را زمين و زمين را آسمان كند، دنيا را آخرت و آخرت را دنيا كند، و ... و حال آنكه خود آن صوت معلول اراده ما است و اسماء الهي( و مخصوصا اسم اعظم او) هر چند مؤثر در عالم بوده و اسباب و وسائطي براي نزول فيض از ذات خداي تعالي در اين عالم مشهود بوده باشند، ليكن اين تاثيرشان به خاطر حقايق‏شان است، نه به الفاظشان كه در فلان لغت دلالت بر فلان معنا دارد، و همچنين نه به معانيشان كه از الفاظ فهميده شده و در ذهن تصور مي‏شود، بلكه معناي اين تاثير اين است كه خداي تعالي كه پديد آورنده هر چيزي است، هر چيزي را به يكي از صفات كريمه‏اش كه مناسب آن چيز است و در قالب اسمي است، ايجاد مي‏كند، نه اينكه لفظ خشك و خالي اسم و يا معناي مفهوم از آن و يا حقيقت ديگري غير ذات متعالي خدا چنين تاثيري داشته باشد، چيزي كه هست خداي تعالي وعده داده كه دعاي دعا كننده را اجابت كند، و فرموده:

" أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ"  و اين اجابت موقوف بر دعا و طلب حقيقي و جدي است، و ...، كسي كه دست از تمامي وسائل و اسباب برداشته و در حاجتي از حوائجش به پروردگارش متصل شود، در حقيقت متصل به حقيقت اسمي شده كه مناسب با حاجتش است، در نتيجه آن اسم نيز به حقيقتش تاثير كرده و دعاي او مستجاب مي‏شود، اين است حقيقت دعاي به اسم، و به همين جهت خصوصيت و عموميت تاثير بحسب حال آن اسمي است كه حاجت مند به آن تمسك جسته است، پس اگر اين اسم، اسم اعظم باشد، تمامي اشياء رام و به فرمان حقيقت آن شده، و دعاي دعا كننده به طور مطلق و همه جا مستجاب مي‏شود، بنا بر اين، روايات و ادعيه اين باب بايد به اين معنا حمل شود. (3)

در عين حال و در مورد تعيين اعظم الهي بحث هاي زيادي شده است از جمله:

روايات فراواني در تعيين اسم اعظم وارد شده است كه در اين مجال به برخي اشاره مي‏كنيم:

1- امام عسكري (ع) فرمود: «بسم اللَّه الرحمن الرحيم، به اسم اعظم نزديك‏تر است از سياهي چشم به سفيدي آن». (4)

 2- در برخي روايات گفتن يكصد مرتبه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم، لا حول و لا قوه الاّ باللَّه العليّ العظيم» بعد از نماز صبح را اسم اعظم الهي شمرده‏اند.

 3- در روايات ديگري نام‏هاي مقدّس ديگري از نام‏هاي خداوند و اسماي حسني ذكر شده است. (5) 

 در توجيه اين اختلاف و تعدد، سه قول ذكر شده است:

 أ) اسم اعظم يك كلمه يا يك جمله يا آيه‏اي است . اين همه تأثير و قدرت، در الفاظ و حروف آن نهفته شده، بي آن كه قيد و شرطي داشته باشد.

 ب) اثر از الفاظ است، به ضميمه حالات و شرايطي در گوينده از نظر تقوا و پاكي و حضور قلب و توجه خاص به خدا و قطع اميد از غير او و توكل كامل بر ذات پاك خدا.

 پ) اسم اعظم از مقوله لفظ نيست. اگر پاي الفاظ به ميان آمده، اشاره به حقايق و محتواي اين الفاظ است . بايد معاني اين الفاظ در جان آدمي نهادينه شده و آراسته به اين معاني گردد. به مرحله‏اي از كمال برسد كه دعاي او مستجاب و حتّي تصرف او در موجودات تكويني به فرمان خدا نافذ گردد.

 از اين سه احتمال، احتمال اوّل بسيار بعيد به نظر مي‏رسد كه حروف و الفاظ بدون تكيه بر محتوا و بدون توجه به اوصاف و حالات گوينده چنان اثري داشته باشد. اين گونه برداشت از اسم اعظم، از روح تعليمات اسلام دور است.

در روايت آمده است: بلعم باعورا پس از انحراف از مسير پاكي و تقوا، اسم اعظم را از دست داد، يعني حقيقت اسم اعظم را از دست داد، نه آن كه لفظ را فراموش كرده و از دست داده باشد.

 احتمال دوم و سوم بسيار به واقع نزديك‏تر است. علامه طباطبائي بعد از اشاره به اسم اعظم مي‏فرمايد:

«نام‏هاي خداوند عموماً و اسم اعظمش خصوصاً، هر چند در عالم هستي و وسائط و اسباب نزول فيض در اين جهان موثر است، ولي تأثير آن مربوط به حقايق اين اسما است، نه الفاظي كه دلالت بر آن مي‏كند و نه به معاني متصوره در ذهن».(6)

تفاوت در روايات ممكن است به خاطر تعدد اسم اعظم، يا تفاوت خواسته‏ها باشد، ولي آن چه مهم است، پاكي دل و خلوص نيّت و توجه به خدا و قطع اميد از غير او و آراستگي به اين اوصاف است كه روح اسم اعظم را تشكيل مي‏دهد. از رسول خدا (ص) در مورد اسم اعظم سؤال شد، حضرت فرمود:

«هر اسمي از اسماي الهي، اعظم است؛ پس قلب خويش را از غير خدا خالي كن (و تمام توجهت به حق باشد). خدا را به هر اسمي كه مي‏خواهي بخوان. براي خداوند اسمي متفاوت با اسم ديگر نيست، بلكه او خداوند واحد قهار است». (7) 

اسم اعظم خدا در تعليم پيامبران:

 از امام صادق عليه السلام روايت شده فرمود: به حضرت عيسي عليه السلام دو حرف- از علم داده شده بود و با آن دو حرف كار ميكرد، و به حضرت موسي عليه السلام چهار حرف، و به حضرت ابراهيم عليه السلام هشت حرف، و به نوح عليه السلام پانزده حرف، و به آدم عليه السلام بيست و پنج حرف داده شده بود. خداوند متعال همه آنها را در وجود «محمد صلّي اللَّه عليه و آله» جمع كرده بود- سپس فرمود:

اسم أعظم خدا هفتاد و سه حرف است كه هفتاد و دو حرف آن را به رسول خدا صلّي اللَّه عليه و آله عطا كرده و يك حرف ديگر را از آن حضرت پنهان داشت. (8)        

و اما نزد عرفا اسم اعظم خدا مصداق خاص خودش كه فردي از افراد بشر است را دارد و او وجود مقدس رسول گرامي اسلام صلولات الله عليه است:

نوشته اند:

آن حضرت معناي اسم اعظم و جامع جميع اسماء كليه و جزئيه و تنزيهيه و تشبيهيه است. شهود حقايق قدريه و إبلاغ احكام شرعيه از عهده همه انبيا خارج بود، جز حضرت ختمي مقام لذا حق تعالي،كه خود مربي آن حقيقة الحقائق أي الإنسان الحادث الأزلي و الأبدي بود. (9)

و اما سخن در اين باب فراوان است و تفاسير بسيار و متفاوت كه از مجال پاسخ خارج است و واكاوي دقيق آن  نيز از عهده و توان بيرون با اين حساب معلوم نيست به طور دقيق منظور از معناي اسم اعظم چيست و اگر لفظ و يا الفظ است باز هم چه معنايي مي دهد و چه تعداد است و علاوه بر اين سعي علما رسيدن به حقايق جهان هستي از طريق تقواي الهي است و آنان مي كوشند در حد توان خود در مسير حق گام بردارند تا نور الهي بر آنان متجلي شود و از اسم اعضم خدا بهره برند. 

پي نوشت ها:

1. موسوي همداني محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، قم، انتشارات جامعه مدرسين، سال 1374 شمسي، ج‏8، ص 464.

2. همان.

3. همان، ص 465.

4. مجلسي، محمد باقر، بحار االانوار، ج 78، بيروت، انتشارات موسسه الوفا، سال 1404 قمري، ص 371، باب 6.

5. براي اطّلاع بيش تر به جلد 90 بحارالأنوار، ص 223، باب اسم اعظم رجوع شود.

6. طباطبايي محمد حسين، تفسير الميزان، قم، انشارات مكتبة النشر الإسلامي‏،سال 1417 قمري، چاپ پنجم،  ج 8، ص 372.

7. مصباح الشريعه، منسوب به امام صادق عليه السلام‏، بيروت، انتشارات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات‏، سال 1400 هجري قمري،  باب 31.

8. طباطبايي محمد حسين ، سنن النبي صلي الله عليه و آله با ترجمه فارسي محمد هادي فقهي‏، تهران، انتشارات كتاب فروشي اسلاميه،سال 1378 هجري شمسي،چاپ هفتم،  ص 411.

9.امام خميني روح الله، مصباح الهداية، با مقدمه آشتياني، تهران، انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني،سال 1376 شمسي، ص 95.