قبل از آنكه مقصود از هفت آسمان روشن شود: لازم است به چند نكته اساسي اشاره شود:

1. مقصود از سماء (آسمان):

كلمه «سماء» و مشتقات آن كه سيصد و ده بار در قرآن كريم به كار رفته، داراي مفهوم جامعي است كه مصاديق و معاني متعددي از آن اراده مي شود از جمله:

الف. «سماء» در لغت از ريشه «سمو» به معناي بلندي است، (2) حتي برخي لغويون ادعا كردند هر بالايي نسبت به پايين آن، آسمان و هر پاييني نسبت به بالاي آن ،زمين است. (3)

ب. آسمان در قرآن در دو مفهوم به كار رفته است:

آسمان مادي

- آسمان به معناي جهت بالا :

اصلها ثابت و فرعها في السماء

مانند درخت پربركت و پاكيزه كه ريشه آن در زمين ثابت و محكم است و شاخه هاي آن به آسمان كشيده شده است. (4)

-آسمان به معناي جوّ اطراف زمين :

و نزلنا من السماء ماءً مباركاً (5)

و از آسمان آب مباركي را فرو فرستاديم.

- آسمان به معناي مكان سيارات و ستارگان:

تبارك الذي جعل في السماء بروجاً و جعل فيها سراجاً و قمرا منيراً (6)

بزرگوار آن خدايي كه در آسمان برجها مقرر داشته و در آن چراغ روشن خورشيد و ماه تابان را روشن ساخت.

آسمان به معناي معنوي:

- آسمان به معناي مقام قرب و مقام حضور كه محل تدبير امور عالم است:

يدبّر الامر من السماء الي الارض (7)

اوست كه امر عالم را از آسمان تا زمين تدبير مي كند.

- آسمان به معناي موجود عالي و حقيقي (8)

و في السماء رزقكم و ما توعدون (9)

روزي تان و آن چه به شما وعده داده مي شود (كه ظاهراً بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد.

2. مقصود از سبع (هفت) چيست؟

كلمه سبع (هفت) در عربي به دو صورت به كار مي رود.

الف. هفت به معناي عدد مشخص و معين كه در رياضيات به كار مي رود.

ب. هفت به معناي نماد كثرت؛ چرا كه گاهي در عرب كلمه «هفت» به كار مي رود و معناي كنائي آن (تعداد زياد و كثير) مراد است. (10).

3. مقصود قرآن از واژه «هفت آسمان»

مفسرين درباره واژه «هفت آسمان» چندين احتمال داده اند.

الف: هفت به معناي عدد حقيقي باشد كه در اين صورت اين احتمالات متصور است.

1. هفت آسمان پر از ستاره و سياره (11) چون احتمال وجود هفت جهان مشابه كه هنوز كشف نشده است، وجود دارد.

2. هفت مقام قرب و حضور و موجود عالي معنوي (هفت آسمان) (12)

3. ممكن است منظور از آسمان، جهان باشد و هفت آسمان به هفت جهان مخلوق خدا اشاره كند. اين نظر صحيح تر به نظر مي رسد زيرا از آيات قرآن استفاده مي­شود كه تمام كرات و ثوابت و سيّاراتي را كه ما مي بينيم، همه جزء آسمان اوّل است ‌و شش عالَم ديگر وجود دارد كه از دسترس ديد ما و ابزارهاي علمي امروز بيرون است و مجموعاً‌هفت عالم را به عنوان هفت آسمان تشكيل مي دهند. شاهد اين سخن آن است كه قرآن مي گويد:

وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابيح‏ (13)

ما آسمان پايين را با چراغ هاي ستارگان زينت داديم.

وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابيح ‏(14)

ما آسمان پايين (نزديك) را با چراغهاي فروزاني زينت بخشيديم‏.

از اين آيات به خوبي استفاده مي شود كه همه ‌آن چه مي بينيم و جهان ستارگان را تشكيل مي دهد، جزء آسمان اوّل است و در ماوراي آن، شش آسمان ديگر وجود دارد كه در حال حاضر اطلاع دقيقي از جزئيات آن نداريم.

اين كه گفتيم شش آسمان ديگر امروز براي ما مجهول است و ‌ممكن است علوم بشري  روزي  از روي آن پرده بردارد، به اين دليل است كه علوم ناقص بشر به هر نسبت كه پيش مي رود، از عجايب آفرينش، تازه هايي را به دست مي آورد.

ب. اگر هفت، به معناي كثرت باشد در اين صورت احتمالات زير متصور است:

1. آسمان هاي زيادي (مجموعه كرات و سيارات و...) خلق كرد.

2. تعداد زيادي از طبقات جوّ آسمان را خلق كرد .

3. مراتب معنوي و مقامات قرب و حضور و موجودات عالي بسياري خلق كرد .

با توجه به ابهامي كه در معناي هفت آسمان قرآن وجود دارد و با توجه به ابهاماتي كه در مورد آسمان و كهكشان ها از نظر علمي وجود دارد؛ نمي توان درباره آن نظر قطعي داد و همه نظريات به صورت احتمال و گمان مطرح مي شود (15) امّا نبايد از اين نكته غافل شويم كه هدف قرآن هدايت معنوي و تربيتي بشر است . اشاره قرآن به مواردي از قبيل هفت آسمان و زمين، حركت خورشيد و زمين و... علاوه بر حقانيت آنها، نشان از قدرت لايزال او و هموار نمودن راه خداشناسي و آماده كردن زمينه تفكر و تدبر در آفرينش است. همچنين بعضي از مطالب علمي قرآن نيازمند به زمان و اثبات علم تجربي مي‌باشد. اگر علوم تجربي تا كنون در بعضي مسائل علمي قرآني نظريه تاييدي نداده اند، دليل بر باطل بودن نظريه قرآن نيست بلكه هنوز علم به كشف اين راز و رمز ها نرسيده است.

پي نوشت:

1 . بقره(2) آيه29 ـ اسراء(17)آيه 44 ـ مؤمنون(23)آيه 86 ـ فصلت(41)آيه 12 ـ ملك(67)آيه 3 ـ نوح(71) آيه15 ـ طلاق(65)آيه 12.

2. التحقيق في كلمات القرآن الكريم، حسن مصطفوي، (انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چ 1، تهران، 1371ش) ج 5، ص 254.

3 . مفردات، راغب اصفهاني، المكتبه الرضويه، تهران، 1332 ش، ماده سماء.

4. ابراهيم(14) آيه 24.

5.ق(50)آيه9.

6. فرقان(25) آيه 61.

7. سجده(32) آيه 5.

8. معارف قرآن، استاد مصباح يزدي، (انتشارات در راه حق، قم، 1367 ش)، ص 234؛ پژوهش در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمد علي رضايي اصفهاني، انتشارات مبين، رشت، چ 1، 1380، ج 1، ص 134.

9. ذاريات(51) آيه 22.

10. لقمان(32)آيه27.

11 . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، همان، ج 1، ص 165.

12.الميزان، علامه طباطبايي، نشر اسراء، قم، ج 16، ص 247 و ج 19، ص 327.

13.فصلت(41)آيه12.

14. ملك(67)آيه5.

15.: تفسير الجواهر، طنطاوي جوهري، دار الفكر، بي تا، ج 1، ص 46؛  پژوهش در اعجاز قرآن، ، ج 1، ص 126 ـ 146.