براي اين كه بدانيم هدايت و كفر اختياري هست يا نه؟ بايد همه آيات قرآن را ببينيم تا معناي هر آيه در جاي خودش روشن شود.

خود خدايي كه فرموده: " يضل من يشاء و يهدي من يشاء"؛ فرموده است ما به انسان ها عقل و فطرت خداشناس و خداجو داديم و براي هدايت آنان پيامبران و كتاب هاي آسماني را فرستاديم و نازل كرديم  و امر و نهي كرده و براي امتثال كنندگان امر، پاداش و براي مرتكبان نهي، كيفر قرار داده است.

تا اينجا همه اينها دلالت بر اختيار و آزادي و تكليف دارد.

در آيات فراوان ديگر خداوند اعلام كرده همه انسان ها را براي رسيدن به خلافت خود و بنده شدن و شايستگي ورود به بهشت يافتن ، آفريده است.

بنا بر اين مجموع اين آيات و آيات فراوان ديگر همگي به صراحت بر آزاد و مختار بودن انسان دلالت دارد و ما اين آزادي را هم در وجود خود مي يابيم و انكار آن مثل انكار آفتاب در نيمروز است.

بنا بر اين منظور از آيه "يضل من يشاء" انكار اختيار انسان نيست زيرا مشيت و خواست خدا بر هدايت همه هدايت جويان است و خدا ضلالت كسي را ابتداءا نمي خواهد و كسي را براي به جهنم بردن خلق نكرده است. شيطان كه اولين كافر است به اختيار بد خود كافر شد.

اما آيه بالا دو پيام دارد اول اين كه هيچ چيز حتي كفر كافر بدون مشيت و خواست تكويني خدا تحقق نمي يابد و خدا اگر اجازه ندهد، هيچ كس را توان كفر ورزيدن نيست. خداوند ايمان اجباري افراد را نخواسته  كه اگر مي خواست همه مؤمن مي شدند:

وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَميعا(1)

اگر خدا مي خواست همه مردم ايمان مي آوردند.

بلكه ايمان اختياري آنان را خواسته و كفر اختياري آنان را اجازه داده است.

دوم اين كه كفر كافر تحميل بر خدا و علي رغم اراده خدا نيست زيرا اگر كافر عليرغم اراده خدا كفر ورزيده باشد  پس خدا مغلوب شده در حالي كه خدا غالب قهار است و مغلوب نمي شود همچنان كه اگر خدا اطاعت هم مي شود ، مطيع مجبور به اطاعت نبوده و خدا هم گر چه اطاعت او را مي خواهد و دوست دارد و از آن ناخشنود نيست ولي مجبورش به اطاعت نكرده است لذا امام حسن مجتبي در رد جبر و تفويض فرمود:

ان الله لم يطَع مكرِها و لو يعصَ مغلوبا(2)

خدا نه به اجبار اطاعت مي شود و نه با مغلوب شدن، معصيت مي گردد بلكه همه به اذن و مشيت مطلقه خداست.

مطلب ديگر هدايت كردن و گمراه كردن پاداشي و كيفري است. خداوند انسان هايي را كه به سوي او رهسپار شوند و به پيامبرانش ايمان بياورند، كمك مي كند و دستگيري مي نمايد و توفيق مي دهد و كساني را هم كه از او روبگردانند و آياتش را تكذيب كنند، به كيفر اين اعراض، وامي گذارد و توفيق خود را از آنان دريغ مي كند و آنان در گمراهي غوطه ور مي شوند و اين گمراه گري كيفري خداست.

پي نوشت ها:

1. يونس(10)آيه99.

2. تحف العقول، ابن شعبه، ص231.