با توجه به این كه تغییر و دگرگونی در مورد خداوند محال است، منظور از غضب و بخشش خداوند چیست؟
آنچه مقابل غضب مي آيد محبت است و اشكال وجود تغيير در اوصاف الهي - كه در سئوال شما آمده است - در وصف محبت واضح تر و روشن تر از بخشش است. به همين سبب پاسخ را طبق دو واژه غضب و محبت خواهيم داد.
صفاتي كه براي خداوند بكار مي روند، گاه براي انسان هم استعمال مي شوند؛ اما نبايد فراموش كرد كه معناي بكار رفته براي ذات باري تعالي هيچ جهت نقصي را نبايد داشته باشد؛ چرا كه در جاي خود ثابت شده است خداوند متعال صفات را بطور تمام و كمال داراست و هيچ گونه نقص و عدمي در او راه ندارد. حال براي بررسي واژه غضب و محبت بايد گفت:
غضب در انسان حالتي است كه در اثر عوامل مخصوصي به فرد عارض ميشود و آن توأم با تأثر و تغيير حالت است. مي دانيم كه ذات باري تعالي ثابت و نامتغير است. پس بايد ديد مراد از غضب خدا - كه در بسياري از آيات آمده است - چيست؟
تدبر در آيات قرآني مخصوصا آيه شريفه: «وَ لا تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي- طه: 81 (و در مورد آن طغيان مكنيد كه غضب من به شما ميرسد)»، نشان ميدهد كه غضب خدا همان انتقام و بلا و عذاب است كه در اثر بدكاري در دنيا و آخرت بر شخص وارد ميشود و محققين گويند: چون غضب در خدا بكار ميرود، مراد از آن فقط انتقام است. در اصول كافي، ج 1، ص 10، در پاسخ امام باقر (ع) به سؤال عمر بن عبيد كه از غضب الهي در آيه فوق الذكر پرسيده بود، آورده است كه امام فرمود:
غضب خدا عقاب اوست، اي عمرو هر كه پندارد خدا از حالي به حالي در ميآيد، او را با صفت مخلوق وصف كرده، خدا را چيزي تحريك نميكند تا او تغيير كند. (1)
به عبارت ديگر:
فرق بين غضب انسان و غضب الهي اين است كه:
خشم در انسان يك نوع هيجان و برافروختگي دروني است كه سرچشمه حركات تند و شديد و خشن ميشود، و نيروهاي وجود انسان را براي دفاع، يا گرفتن انتقام، بسيج ميكند، ولي در مورد پروردگار هيچيك از اين مفاهيم كه از آثار موجودات متغير و ممكن است وجود ندارد، بلكه خشم الهي به معني برچيدن دامنه رحمت و دريغ داشتن لطف از كساني است كه مرتكب اعمال زشتي شدهاند. (2)
اماپيرامون محبت ويا بخشش خداوند بايد گفت:
در سوره بروج آيه 14 چنين آمده است: «وَ هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ» (و او آمرزنده دوستدار (بندگان) است) با توجه به آيه شريفه اين سؤال مطرح ميشود كه مفهوم دوست داشتن و محبت (و يا بخشش بندگان) در مورد پروردگار به چه معناست؟
ناگفته پيدا است مفهوم محبت در خدا و انسان ها متفاوت است، محبت در انسان يك نوع، توجّه قلبي و جاذبه روحي است، در حالي كه خداوند نه قلب دارد و نه روح، بنا بر اين محبّت در مورد او به معني انجام كارهائي است كه مايه خير و سعادت بندگان است، و نشانه لطف و عنايت او است.
محبّت هنگامي كه در مورد خداوند به كار ميرود به معني آثار خارجي آن است، و تنها در اينجا نيست كه به سراغ چنين تفسيري بايد رفت، در بسياري از اوصاف و افعال الهي، عين اين مطلب وجود دارد، مانند آنچه كه براي غضب الهي گفتيم كه خداوند، گنهكاران را «غضب» ميكند، به معناي اين است كه همچون يك شخص غضبناك با آن ها رفتار مينمايد، وگرنه خشم و غضب كه به معني هيجان و برآشفتگي نفس آدمي است، در مورد خدا هرگز صادق نيست. (3)
پي نوشتها:
1. احمد خاتمي. فرهنگ علم كلام. نشر صبا. ص17.
2. ناصر مكارم شيرازي. تفسير نمونه. تهران. دارالكتب الاسلاميه. 1374 . ج18. ص284.
3. همو. يك صد و هشتاد پرسش و پاسخ. دارالكتب الاسلاميه.ص72.
