پرسش:
در روایات بیان شده است که برخی از ایام برای سفر کردن مناسب نیست برای رهایی از آسیب‌های احتمالی و برطرف شدن کراهت و نحوست آن، چه راهکارهایی در روایات بیان شده است؟
در برخی احادیث، ایامی همچون دوشنبه و چهارشنبه برای سفر مناسب دانسته نشده و تبعاتی برای آن بیان شده است؛ اما گاهی ممکن است فرد به دلایل مختلف، ناچار به سفر در روزهایی باشد که در روایات توصیه به اجتناب از آن‌ها شده است. در این موارد، احادیث راهکارهایی را برای رفع تبعات احتمالی این سفرها ارائه کرده‌اند که می‌تواند موجب آسودگی خاطر و حفظ سلامت مسافر شود.
در ادامه نمونه‌هایی از این راهکارها بیان می‌شود:
۱. صدقه دادن
از توصیه‌های مهم برای دفع بلا، صدقه دادن است. در روایات، صدقه نه‌تنها موجب حفظ مال و جان می‌شود، بلکه آثار برخی روزهای نحس و مکروه را نیز برطرف می‌سازد.
در روایتی از امام معصوم علیه‌السلام نقل شده است که پدر بزرگوارشان، هنگام سفر در ایامی که میان مردم به نحوست شناخته می‌شد، ازجمله روز چهارشنبه آخر ماه یا روزهای محاق، با صدقه دادن راهی سفر می‌شد:
«کَانَ أَبِی إِذَا خَرَجَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ مِنْ آخِرِ الشَّهْرِ وَ فِی یَوْمٍ یَکْرَهُهُ النَّاسُ مِنْ مُحَاقٍ أَوْ غَیْرِهِ تَصَدَّقَ بِصَدَقَهٍ ثُمَّ خَرَج؛ (1)
پدرم هرگاه در چهارشنبه آخر ماه یا روزی که مردم آن را به دلیل محاق یا علت دیگر مکروه می‌دانستند سفر می‌کرد، ابتدا صدقه می‌داد، سپس از خانه بیرون می‌رفت.»
همچنین امام صادق علیه‌السلام در حدیثی می‌فرمایند:
«تَصَدَّقْ وَ اخْرُجْ أَیَّ یَوْمٍ شِئْتَ؛ (2)
صدقه بده و هر روزی که خواستی به سفر برو.»
این روایت نشان می‌دهد که صدقه دادن می‌تواند عملاً راه را برای سفر در هر زمانی باز کند. در حدیثی دیگر از امام صادق علیه‌السلام، صدقه در اول روز، عامل برطرف شدن نحوست آن روز معرفی شده است:
«مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَهٍ حِینَ یُصْبِحُ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُ نَحْسَ ذَلِکَ الْیَوْمِ؛ (3)
هرکس هنگام صبح صدقه دهد، خداوند نحوست آن روز را از او دور می‌سازد.»
این توصیه‌ها در سیره عملی اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز دیده می‌شود. در حدیثی از امام باقر علیه‌السلام درباره رفتار امام سجاد علیه‌السلام آمده است که ایشان هم در آغاز سفر و هم هنگام بازگشت، صدقه می‌دادند:
«کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه‌السلام إِذَا أَرَادَ الْخُرُوجَ إِلَى بَعْضِ أَمْوَالِهِ اشْتَرَى السَّلَامَهَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِمَا تَیَسَّرَ لَهُ وَ یَکُونُ ذَلِکَ إِذَا وَضَعَ رِجْلَهُ فِی الرِّکَابِ فَإِذَا سَلَّمَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ انْصَرَفَ حَمِدَ اللَّهَ تَعَالَى وَ شَکَرَهُ وَ تَصَدَّقَ بِمَا تَیَسَّرَ لَهُ؛ (4)
امام زین‌العابدین علیه‌السلام هرگاه می‌خواست به اموال (املاک) خود سفر کند، به مقداری که برایش ممکن بود، از خداوند سلامتی را می‌خرید (صدقه می‌داد)؛ این صدقه هنگام گذاشتن پا در رکاب انجام می‌شد و چون به‌سلامت بازمی‌گشت، خدا را حمد و شکر می‌گفت و باز هم به مقدار ممکن صدقه می‌داد.»
۲. خواندن آیه‌الکرسی
در روایتی دیگر، علاوه بر صدقه، تأکید بر خواندن آیه‌الکرسی به هنگام آغاز سفر شده است:
«عَنِ الْحَلَبِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام أَ یُکْرَهُ السَّفَرُ فِی شَیْءٍ مِنَ الْأَیَّامِ الْمَکْرُوهَهِ الْأَرْبِعَاءِ وَ غَیْرِهِ قَالَ افْتَتِحْ سَفَرَکَ بِالصَّدَقَهِ وَ اقْرَأْ آیَهَ الْکُرْسِیِّ إِذَا بَدَا لَکَ؛ (5)
حلبی می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: آیا سفر کردن در برخی از روزهای مکروه، مانند چهارشنبه و غیر آن، ناپسند است؟ حضرت فرمودند: سفرت را با صدقه آغاز کن و هنگامی‌که قصد حرکت کردی، آیه‌الکرسی بخوان.»
۳. توکل بر خدا
یکی دیگر از عوامل مهم، توکل صادقانه بر خداوند است. در حدیثی روایت شده که:
«عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الدَّقَّاقِ الْبَغْدَادِیِّ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ الثَّانِی علیه‌السلام أَسْأَلُهُ عَنِ الْخُرُوجِ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لَا یَدُورُ فَکَتَبَ علیه‌السلام مَنْ خَرَجَ یَوْمَ الْأَرْبِعَاءِ لَا یَدُورُ خِلَافاً عَلَى أَهْلِ الطِّیَرَهِ وُقِیَ مِنْ کُلِّ آفَهٍ وَ عُوفِیَ مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ عَاهَهٍ وَ قَضَى اللَّهُ لَهُ حَاجَتَه؛ (6)
محمد بن أحمد بن دقاق بغدادى گوید: نامهاى به حضور امام ابى الحسن رضا علیه‌السلام نوشتم که از مسافرت در روز چهارشنبه آخر ماه سؤال کرده بودم حضرت در پاسخ نامه مرقوم فرمود: هر کس روز چهارشنبه (برای کاری) بیرون برود، بی‌آنکه به خرافات و فال بد اهل طیره توجه کند، از هر آسیبی در امان خواهد بود، از هر بیماری و نقصی شفا می‌یابد و خداوند عزّوجلّ حاجتش را برآورده می‌سازد.»
بنابراین، بی‌اعتنایی به خرافات و شگون بد و درواقع توکل به خداوند موجب می‌شود تا انسان در مواجهه با احتمالات منفی سفر، آرامش و اطمینان داشته باشد و خداوند حافظ او باشد.
۴. خواندن دعا
یکی دیگر از راهکارهای مهم برای رفع موانع سفر در ایام نامناسب، خواندن دعاهای خاص است که در روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام به آن سفارش فراوان شده است. برخی از این ادعیه، مخصوص سفر در ایام مکروه بوده و برخی دیگر، به‌صورت عام برای حفظ از خطرات و بلاها و پناه بردن به خداوند هنگام خروج از خانه وارد شده‌اند.
در روایتی از امام باقر علیه‌السلام آمده است که اگر کسی قصد سفر در زمانی را دارد که از آن نهی شده، بهتر است پیش از حرکت، آیاتی از قرآن و دعایی خاص را بخواند. در این روایت توصیه شده است که سوره حمد، معوذتین (قل أعوذ برب الناس و قل أعوذ برب الفلق)، آیه‌الکرسی و آخرین آیه سوره آل‌عمران قرائت گردد، سپس دعایی خاص بخواند که در آن از خداوند طلب حفاظت، موفقیت و سلامتی می‌شود. بخشی از این دعا چنین است:
«اللَّهُمَّ بِکَ یَصُولُ الصَّائِلُ، وَ بِقُدْرَتِکَ یَطُولُ الطَّائِلُ، وَ لَا حَوْلَ لِکُلِّ ذِی حَوْلٍ إِلَّا بِکَ، وَ لَا قُوَّهَ یَمْتَازُهَا ذُو قُوَّهٍ إِلَّا مِنْک ...» (7)
دعایی دیگر نیز از امام باقر علیه‌السلام نقل شده که اگر کسی هنگام خروج از خانه این دعا را بخواند، از شرّ آن روز محفوظ می‌ماند:
«أَعُوذُ بِمَا عَاذَتْ بِهِ مَلَائِکَهُ اللَّهِ مِنْ شَرِّ هَذَا الْیَوْمِ الْجَدِیدِ الَّذِی إِذَا غَابَتْ شَمْسُهُ لَمْ تَعُدْ مِنْ شَرِّ نَفْسِی وَ مِنْ شَرِّ غَیْرِی وَ مِنْ شَرِّ الشَّیَاطِینِ وَ مِنْ شَرِّ مَنْ نَصَبَ لِأَوْلِیَاءِ اللَّهِ وَ مِنْ شَرِّ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ مِنْ شَرِّ السِّبَاعِ وَ الْهَوَامِّ وَ مِنْ شَرِّ رُکُوبِ الْمَحَارِمِ کُلِّهَا أُجِیرُ نَفْسِی بِاللَّهِ مِنْ کُلِّ شَرٍّ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ تَابَ عَلَیْهِ وَ کَفَاهُ الْهَمَّ وَ حَجَزَهُ عَنِ السُّوءِ وَ عَصَمَهُ مِنَ الشَّرِّ؛ (8)
من پناه مى‌برم به آنچه فرشته‌هاى خدا به آن پناه برند، از شرّ این روز تازه که هرگاه خورشیدش نهان گردد در افق برنگردد، از شرّ خودم و از شرّ جن و انس و از شرّ درنده‌ها و گزنده‌هاى کشنده و از شرّ ارتکاب هر حرامى و خود را در پناه خدا از شرّ هر بدى قرار دهم. خدا او را بیامرزد و توبه او را بپذیرد و کارهاى مهم او را اصلاح کند و او را از شرّ بدى نگه دارد.»
همچنین امام صادق علیه‌السلام هنگام خروج از خانه پس از سه بار تکبیر گفتن، دعایی می‌خواندند که اگر کسی آن را بخواند تا بازگشت به خانه در حفظ الهی باقی می‌ماند. ایشان ابتدا سه بار این دعا را خوانده:
«بِاللَّهِ أَخْرُجُ وَ بِاللَّهِ أَدْخُلُ وَ عَلَى اللَّهِ أَتَوَکَّلُ»
و سپس این دعا را می‌خواندند:
«اللَّهُمَّ افْتَحْ لِی فِی وَجْهِی هَذَا بِخَیْرٍ وَ اخْتِمْ لِی بِخَیْرٍ وَ قِنِی شَرَّ کُلِّ دَابَّهٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیم.» (9)
در کنار این ادعیه، دعایی کوتاهی نیز وارد شده است که در هنگام خروج از خانه گفته می‌شود و در سیره امامان علیهم‌السلام نیز آمده است. ازجمله روایت شده وقتی امام باقر علیه‌السلام از خانه خارج می‌شدند، این دعا را می‌خواندند:
«بِسْمِ اللَّهِ خَرَجْتُ وَ عَلَى اللَّهِ تَوَکَّلْتُ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ.» (10)
خواندن این دعاها و اذکار، افزون بر تأثیر معنوی، نوعی توکل و سپردن امور به خداوند متعال است و از انسان در برابر خطرهای احتمالی به‌ویژه در ایامی که برای سفر مورد نهی است، محافظت می‌کند.
5. قرائت قرآن
از دیگر راهکارهایی که در روایات برای امان در سفر بیان شده، تلاوت برخی سوره‌ها و آیات قرآن است. اگرچه در این روایات تصریحی به ایام ناپسند برای سفر نشده، ولی به‌طورکلی، برای کسی که قصد سفر دارد به‌ویژه در زمان‌هایی که ازنظر روایی سفر مستحب نیست، این دستورات می‌تواند بسیار سودمند باشد و آرامش قلبی و توکل بیشتری به ارمغان آورد.
در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:
«قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه‌السلام: مَنْ قَرَأَ "قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ" حِینَ یَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ عَشْرَ مَرَّاتٍ لَمْ یَزَلْ فِی حِفْظِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ کِلَاءَتِهِ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ؛ (11)
امام صادق علیه‌السلام فرمود: هر کس هنگام خروج از خانه، ده بار "قل هو الله أحد" را بخواند، پیوسته در حفظ خدای عزوجل خواهد بود تا اینکه به خانه‌اش بازگردد.»
همچنین از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است:
«لَوْ کَانَ شَیْءٌ یَسْبِقُ الْقَدَرَ لَقُلْتُ إِنَّ قَارِئَ "إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ" حِینَ یُسَافِرُ أَوْ یَخْرُجُ مِنْ مَنْزِلِهِ سَیَرْجِعُ إِلَیْهِ سَالِماً إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى؛ (12)
اگر چیزی می‌توانست از تقدیر پیشی گیرد، می‌گفتم: کسی که سوره‌ی "إنا أنزلناه" را هنگام سفر یا خروج از خانه بخواند، به خواست خدای متعال سالم به خانه‌اش بازخواهد گشت.»
این احادیث نشان می‌دهد که تلاوت سوره‌هایی چون "قل هو الله أحد" و "إنا أنزلناه" هنگام خروج، به‌ویژه در زمان سفر، می‌تواند برای مسافر مفید باشند.
6. نماز برای سفر روز دوشنبه
در یکی از روایات، نماز ویژه‌ای برای در امان ماندن از شر روز دوشنبه نقل شده که می‌تواند به‌عنوان راهکاری معنوی در سفر به‌کار گرفته شود. اگرچه این دستور مربوط به‌روز دوشنبه است، ولی با توجه به مضمون آن، ممکن است بتوان آن را برای سایر ایامی که در روایات مکروه شمرده شده‌اند نیز مفید دانست.
در حدیثی نقل شده که:
«عَنْ عَلِیِّ بْنِ عُمَرَ الْعَطَّارِ، قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ الْعَسْکَرِیِّ علیه‌السلام یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَقَالَ: لَمْ أَرَکَ أَمْسِ قُلْتُ: کَرِهْتُ الْحَرَکَهَ فِی یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ. قَالَ: یَا عَلِیُّ، مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَقِیَهُ اللَّهُ شَرَّ یَوْمِ الْإِثْنَیْنِ فَلْیَقْرَأْ فِی أَوَّلِ رَکْعَهٍ مِنْ صَلَاهِ الْغَدَاهِ "هَلْ أَتى عَلَى الْإِنْسانِ" ثُمَّ قَرَأَ أَبُو الْحَسَنِ علیه‌السلام: "فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُوراً"؛ (13)
علی بن عمر عطّار گفت: روز سه‌شنبه بر امام هادی علیه‌السلام وارد شدم. فرمود: دیروز ندیدم. گفتم: نخواستم روز دوشنبه حرکت کنم. فرمودند: ای علی، هر که بخواهد خداوند او را از شر روز دوشنبه حفظ کند، باید در رکعت اول نماز صبح، سوره "هل أتى على الإنسان" را بخواند. سپس امام این آیه را تلاوت کردند: "فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُوراً" (خداوند آنان را از شر آن روز نگاه داشت و با طراوت و شادی برخوردارشان کرد).»
نکته قابل‌توجه این است که هرچند روایت صراحتاً به روز دوشنبه اشاره دارد، اما ازآنجاکه مضمون آیه و دستور امام علیه‌السلام بر رفع شر روز و حفاظت الهی تأکید دارد، می‌توان این عمل را به‌عنوان دعایی مؤثر برای سفر در سایر روزهای نامناسب نیز مدنظر قرار داد.
نتیجه:
در فرهنگ اسلامی، برخی از روزها برای آغاز سفر ناپسند و مکروه شمرده شده‌اند؛ اما روایات برای کسی که ناچار است در چنین ایامی به سفر برود، راهکارهایی را ارائه کرده تا مسافر از آثار و تبعات احتمالی آن در امان بماند. ازجمله این راهکارها می‌توان به صدقه دادن پیش از حرکت، خواندن آیاتی از قرآن کریم، توکل بر خداوند هنگام خروج از خانه، خواندن برخی اذکار و ادعیه و نیز اقامه نمازی خاص اشاره کرد. امید است کسی که این توصیه‌ها را با نیت خالص و اعتماد بر خدا انجام دهد، از آسیب‌ها و ناپسندی‌های سفر در ایام مورد نهی، محفوظ بماند.
پی‌نوشت‌ها:
1. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق / مصحح: محدث، جلال‌الدین، قم: دار الکتب الإسلامیه، 1371 ق، ج2، ص 348، ح 24.
2. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج4، ص 283، ح 4.
3. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج4، ص 6، ح 7.
4. ابن‌بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق، ج2، ص 270، ح 2408.
5. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج4، ص 283، ح 3.
6. ابن‌بابویه، محمد بن على، الخصال، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین، 1362 ش، ج2، ص 387، ح 72.
7. طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی، محقق / مصحح: مؤسسه البعثه، قم: دار الثقافه، 1414 ق، ص 278، ح 529.
8. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج2، ص 542، ح 4.
9. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج2، ص 540، ح 1.
10. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج2، ص 543، ح 10.
11. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق، ج2، ص 542، ح 8.
12. طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، محقق / مصحح: ندارد، قم: الشریف الرضى، 1412 ق، ص 243.
13. طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی، محقق / مصحح: مؤسسه البعثه، قم: دار الثقافه، 1414 ق، ص 224، ح 389.
