می خواستم نظر شما درباره تجربه نزدیک به مرگ رو بدانم. آیا این تجارب را صحیح می دانید؟ بسیاری از کسانی که این تجربه را داشتند، خوشی را احساس می کردند و کمتر کسی از تجربه دردناک خبر می دهد با این که بسیاری از آنها مسلمان نبودند. خیلی از تجربه کننده ها، از تناسخ سخن می گفتند. کمتر کسی از سوال نکیر و منکر صحبت می کند. آیا اینها توصیف دین از سکرات موت و عذاب برزخی را زیر سوال نمی برد؟
پاسخ:
مقدمه:
تجربه نزدیک مرگ (1) به معنای تجربه کردن حوادث و یا بیماریهای خطرناکی است که فرد را به حالت مرگ بسیار نزدیک میکند. این تجربه ممکن است شامل تجربه مثبت و آرامبخش یا تجربه منفی و اضطرابآور و یا بدون هیچ حسی باشد. در تجربه مثبت، احساساتی مثل احساس خروج از بدن، احساس شناور بودن، سکوت کامل، احساس امنیت و گرما، تجربه ازهمپاشیدگی، دیدن تونل، دیدن نور، دیدن بستگان فوتشده و غیره باشد و در تجربه منفی، ممکن است شامل احساس درد و اضطراب باشد. توضیحات در مورد این تجربه «NDE» ازنظر علمی و مذهبی بسیار متفاوت است. (2) در ادامه پاسخ سؤال شمارا در این خصوص در قالب چند نکته تقدیم میکنیم:
نکته اول: مشکل راستی آزمایی مشاهدات
اولین نکتهای که در این میان باید بدان توجه داشته باشید این است که مشاهدات و تجربیاتی که از مسئله مرگ بيان میشود، باید در جای خود ثابتشده و گزارشهایی که از ايشان به دست میآید میبایست مورد راستی آزمایی قرار گیرد در ادامه باید ثابت شود که آنچه ایشان مورد تجربه شخصی قرار دادهاند، واقعیتی بیرون از ذهن و ضمیر ایشان بوده و جلوهای از تخیلات و توهمات انباشته ذهنی که در آن لحظه خود را نمایش داده است، نباشد؛ که البته این اثبات، نمیتواند راحت و ساده صورت گیرد. چراکه بهشدت مبتنی بر یک تجربه شخصی و غیرقابل اشتراک است.
نکته دوم: حقیقت مرگ
برحسب ظاهر، اولین بار در سال 1975، ریموند مودی در کتاب خود بانام «زندگی بعد از زندگی» که بر مبنای مصاحبههایی است که وی با افرادی انجام داده بود که بعد از مرگ دوباره به زندگی بازگشته بودند، اصطلاح تجربه نزدیک مرگ را به کاربرد. (4) ولی همین اصطلاح نباید برای انسان این سوءتفاهم را ایجاد کند که آنچه در حال تحقق است، نوعی «مرگ» است.
درواقع مرگ عبارت است سکنا در عالم برزخ و رخداد حالتي كه بازگشت از آن به نحو عادی امکانپذیر نيست. بنابراين چون همهکسانی كه تجربيات نزديك با مرگ داشتهاند، بههرحال بازگشتهاند نتيجه میشود كه آنها هرگز بهطور واقعي نمرده و ساکن عالم برزخ نشدهاند؛ و ظاهراً آنچه برای ایشان رخداده است، نوعی «پرواز روح» است که نظیر آن در عالم خواب و یا (طبق گزارشات) بهصورت تعلیمی در برخی از کلاس های رزمی و هیپنوتیزم، اتفاق میافتد.
علامه طباطبايي (ره) پيرامون همين مسئله میفرماید:
«مرگي كه خداي سبحان آن را به «حق» وصف نموده نه آن بي حسّي و بیحرکتی زوال زندگیای است كه به ديد ظاهري ما درآید، بلكه بازگشتي است بهسوی او كه به خروج از نشئه دنيا و ورود به نشئه ديگر (آخرت) محقق میگردد.»(3)
درنتیجه حالاتی که در این گزارشات وجود دارد، قابل تطبیق صد در صد با اوصاف عالم برزخ و حالات مرگ در روایات نیست.
نکته سوم: دلالتهای اعتقادی در تجربههای نزدیک به مرگ
شواهد تجربیات نزدیک به مرگ، میتوانند به نحو تجربی تا حدودی این نکته را اثبات کنند که روح چیزی مستقل از بدن و درعینحال متعلق به آن است و روح میتواند بعد از مرگ بدن نیز بماند و به حیات خود ادامه دهد. بهعنوان نمونه ادعا میشود:
زنی که مورد جراحی قرارگرفته بود، بعد از به هوش آمدن، بهدقت ابزار جراحیای که قبلاً ندیده بود را توصیف کرده و گفتگویی که بین پرستاران و پزشک در هنگام بیهوشی کامل او صورت گرفته بود بیان کرده است (5) و یا پرستاری دندان مصنوعی بیمار بیهوشی که دچار حمله قلبی شده بود را از دهانش بیرون آورد و بعد از به هوش آمدن آن بیمار از همان پرستار خواست که دندانش را به او برگرداند. در شرایط عادی ممکن است توجیه این مسئله مشکل باشد که چگونه یک مریض بیهوش توانسته بعد از به هوش آمدن همان پرستار را شناسایی کند. (6)
اشروتر کونهاردت بیان میکند که برخی از عناصر تجربه نزدیک به مرگ، نظیر مرور رویدادهای زندگی یا دستیابی به اطلاعات عینی از محیط اطراف در حین تجربه، نهتنها قابل بازآفرینی نیستند، بلکه اصولاً تبیینهای فیزیولوژیکی روشنی درباره آنها وجود ندارد. وی بر آن است که اکنون اطلاعاتی در باب تجربههای نزدیک مرگ در دست است که میتواند بر واقعیت فرا مادی و قابلیتهای فرا طبیعی انسان دلالت داشته باشد. (7)
نکته چهارم: نسبت آموزههای اسلامی باتجربههای نزدیک به مرگ
تنوع و گوناگونی آنچه امروزه بهعنوان تجربه نزدیک به مرگ در محافل علمی و عرفی وجود داشته و عدم راستی آزمایی (به جهت نکته اول) در خصوص آن سبب میشود تا نسبتِ اینگونه تجربیات، با آنچه اسلام در خصوص زندگی پس از مرگ و عالم برزخ میگوید، کاملاً قابل توضیح و توصیف نباشد.
بهعبارتدیگر، در اینجا با یک تجربه بسیط و روشن مواجه نیستیم تا بگوییم آیا صحیح است یا خیر؛ بلکه در اینجا انبوهی از تجربیات آنهم با جزئیات ریزودرشت وجود دارد که برخی از آنها کاملاً قابل تطبیق با آموزههای دین اسلام بوده و برخی از آن نیز با این آموزهها مخالف است.
اما بههرحال اصول اساسی اینگونه تجربیات، نظیر حقیقت روح، واقعیت زندگی پس از مرگ و... مورد تأیید اسلام است.
نکته پنجم: تجربیات دردناک
ممکن است بپرسید، تجربیات نزدیک به مرگ، حالتی خوشایند و احساس نیکو را برای شخص ایجاد میکنند، درحالیکه به قطع و یقین برخی از این افراد در زمره ملحدان و گناهکاران قرار دارند. در اینجا باید به این نکته توجه داشت که اولا:ً (با فرض صداقت ایشان) همانطور که گذشت اصلاً مرگی را تجربه نکرده تا بخواهد شاهد سختیهای مرگ باشد؛ ثانیاً: در جای خودش توضیح دادهشده که برخی از ملحدان به سبب قصوری که دارند، مستضعف فکری نامیده میشوند و انشاءالله اهل نجات میباشند؛ همچنین برخی از گناهکاران نیز بهواسطه سختیهای زندگی و بیماری یا توبه و پشیمانی باطنی، بخشیده شده و به همین جهت، از عذاب رهایی مییابند. ثالثاً: بسیاری از گزارشهایی که از تجربه مرگ بیانشده، اتفاقاً آن را مملو از ناراحتی و عذاب بیان کردهاند و بهعبارتدیگر بحث احساس سبکی و راحتی، عمومیت ندارد؛ چراکه بسیاری از افراد آن را بهگونهای دیگر تجربه کردهاند. در قرآن کریم هم این معنا اینگونه بیان میشود که «و اگر آن زمانى را كه فرشتگان جان كافران را مىستانند، مشاهده كنى [مىبينى] كه بر چهره و پشتشان ضربات سنگينى مىكوبند و [به آنان نهيب مىزنند كه] عذاب سوزان را بچشيد!»(8)
نتیجه:
ازآنچه بیان شد روشن میشود که تجربه نزدیک به مرگ، یک تجربه کاملاً شخصی و غیرقابل اشتراک (و بهتبع آن غیرقابل اثبات) برای اشخاص است که در حقیقت تجربهای از انفصال روح انسان از بدن است که نمیتوان آن را بهعنوان مرگ حقیقی انسان، قلمداد کرد چراکه آنچه در هنگام مرگ حقیقی رخ میدهد، سفری معمولاً بیبازگشت و سکنا در عالم برزخ است که البته در نحوه کیفیت جان دادن، با توجه به آیات و روایات، میان مؤمنان و کافران تفاوت بسیاری وجود دارد. هرچند بسیاری از تجربیاتی که به نحو صادقانه گزارششده است، میتواند قابل تطبیق بر آیات و روایات بوده و ازنظر اعتقادی، مهر تأیید را دریافت کند.
پینوشتها:
- به انگلیسی: Near-death Experience (بهصورت مخفف: NDE)
- برگرفته از سایت ویکیپدیا مدخل «تجربه نزدیک به مرگ»
- ر.ك: طباطبايي، محمدحسین، انسان از آغاز تا انجام، انتشارات الزهراء، چاپ دوم، 1371، ص 63.
- کجباف، محمدباقر و دیگران، تبیین رابطه روح و بدن با تکیهبر نظریه سیستمها و تجربههای نزدیک مرگ، فصلنامه کلام اسلامی، دوره 22، شماره 85، صفحه 129-147
- Sabom, Michael (1998), Light& Death: One Doctor's Fascinating Account of Near-Death Experiences. Grand Rapids, Michigan: Zondervan Publishing House, p. 53
- vanLommel P, van Wees R, Meyers V, Elfferich I. (2001) Near-Death Experience in Survivors of Cardiac Arrest: A prospective Study in the Netherlands. Lancet, December 15: 358 (9298): 2039-45.
- Kunhardt,M.(1993),A Review of Near Death Experiences, Journal of Scientific Exploration, Vol. 7, No. 3, pp. 219-239.
- سوره الأنفال، آیه 50