پاسخ:

مقدمه

شناخت اسباب النزول به عنوان یکی از ابزارهای فهم کامل، صحیح و دقیق‌تر آیات قرآن کریم، همواره مورد توجه مفسران و پژوهشگران علوم قرآنی بوده است. این مقاله با هدف معرفی مهم‌ترین منابع مستقل و تفسیری در حوزة شأن نزول آیات، می‌کوشد تا ضمن ارائه تصویری جامع از منابع اسباب النزول، ضرورت دقت علمی در تحلیل این روایات را نیز یادآور شود.

پاسخ تفصیلی:

قرآن کریم به عنوان مهم‌ترین منبع دینی، همواره کانون توجه مفسران و پژوهشگران علوم اسلامی بوده است. یکی از راه‌های فهم دقیق‌تر آیات قرآن، آگاهی از شأن نزول یا اسباب النزول است؛ چراکه قرآن به‌صورت تدریجی و در مناسبت‌های گوناگون نازل شده و هر آیه یا سوره‌ای ممکن است در پاسخ به یک رویداد خاص یا پرسشی معین نازل شده باشد. آشنایی با فضای نزول آیات، نقش مهمی در فهم صحیح، دقیق و کاربردی‌تر آن‌ها دارد. در طول تاریخ، اندیشمندان بسیاری در قالب آثار مستقل یا در ضمن تفاسیر، به گردآوری و تحلیل روایات مربوط به شأن نزول پرداخته‌اند. این آثار به زبان‌های عربی و فارسی تألیف شده‌اند که در ادامه، مهم‌ترین منابع در این زمینه معرفی می‌شود.

منابع مستقل در اسباب النزول

1. أسباب النزول، الواحدی النیسابوری (متوفای ۴۶۸ق)

یکی از قدیمی‌ترین و مشهورترین آثار مستقل در زمینه شأن نزول است (۱) که آیات بسیاری را همراه با روایات مرتبط بیان کرده است. این کتاب پایه بسیاری از تحقیقات بعدی در این حوزه بوده است.

2. لباب النقول فی أسباب النزول، جلال‌الدین سیوطی (متوفای ۹۱۱ق)

این کتاب یکی دیگر از مهم‌ترین آثار در زمینة اسباب نزول است که توسط جلال‌الدین سیوطی، عالم برجسته اهل‌سنت در قرن نهم و دهم هجری، تألیف شده است. این کتاب در واقع اثری تکمیلی و اصلاحی بر کتاب «أسباب النزول» واحدی است و به گفته مؤلف کتاب، وجه تمایز آن، در اختصار، استناد به منابع گسترده‌تر، بررسی صحت روایات، حذف مطالب غیرمعتبر و تخریج دقیق احادیث از منابعی چون صحاح سته، مسند احمد، تفاسیر طبری، ابن أبی‌حاتم و دیگران است.(۲)

این کتاب به زبان فارسی نیز ترجمه شده و از جمله ترجمه‌های آن می‌توان به ترجمة شهاب کاظمی با عنوان «لباب النقول فی اسباب النزول» که در سال ۱۳۹۰ش توسط انتشارات کتاب بختیاری در قم منتشر شده، و نیز ترجمة عبدالکریم ارشد با عنوان «اسباب نزول آیات قرآن کریم» که در سال ۱۳۸۴ش از سوی انتشارات شیخ‌الاسلام احمد جام به چاپ رسیده است، اشاره کرد.

3. العُجاب فی بیان الأسباب، ابن حجر عسقلانی (متوفای ۵۸۲ق)

اثری از شهاب‌الدین ابوالفضل احمد بن علی، معروف به ابن حجر عسقلانی (تحقیق محمد الانیس، دار ابن الجوزی) که به بررسی شأن نزول برخی از آیات قرآن پرداخته است.

4. اسباب النزول، محمدباقر حجتی

کتاب اسباب النزول تألیف دکتر محمدباقر حجتی (دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول ۱۳۹۸ش)، یکی از آثار پژوهشی معاصر در زمینه شأن نزول آیات قرآن است که به بررسی روایات اسباب النزول می‌پردازد.

5. شأن نزول آیات قرآن، آیت‌الله مکارم شیرازی

این کتاب در حقیقت برگرفته از تفسیر نمونه است (قم-ایران، مدرسه امام علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.) که در آن آیاتی که در تفسیر نمونه برایشان شأن نزول بیان شده است را گردآوری کرده است.

برخی دیگر از منابع در زمینه اسباب النزول

کتاب‌های فراوان دیگری در این زمینه نگاشته شده است که از جمله آنها می‌توان به «إرشاد الرحمن لأسباب النزول والناسخ والمنسوخ والمتشابه وتجوید القرآن» تألیف عطیه البرهانی (بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۳۰ق)، «الصحیح المسند فی أسباب النزول» نوشته شیخ مقبل الوادعی (قاهره، مکتبه ابن تیمیه)، «جامع النقول فی أسباب النزول وشرح آیاتها» تألیف علوی خلیفه (قاهره، مکتبه ابن تیمیه، ۱۴۰۸ق)، «تسهیل الوصول إلى معرفه أسباب النزول» نوشته خالد عبدالرحمن العکّ (بیروت، دارالمعرفه) و «المحرر فی أسباب نزول القرآن من خلال الکتب التسعه» تألیف خالد بن سلیمان المزینی (دمام، دار ابن الجوزی، ۱۴۲۷ق) اشاره کرد.

تفاسیری که به ذکر شأن نزول پرداخته‌اند

منابع تفسیری، به‌ویژه تفاسیر روایی همچون تفسیر طبری، ابن کثیر، الدر المنثور سیوطی و نیز تفسیر کبیر فخر رازی، الجامع لأحکام القرآن قرطبی و روح المعانی آلوسی، منابعی غنی در حوزه اسباب النزول به شمار می‌آیند. در رأس منابع تفسیری شیعی، تفسیر عظیم‌القدر مجمع‌البیان قرار دارد که منبعی مهم در این زمینه محسوب می‌شود. همچنین تفاسیر دیگر مانند تفسیر عیاشی، تفسیر قمی، نورالثقلین حویزی، البرهان بحرانی، تفسیر صافی فیض و... نیز به بیان شأن نزول پرداخته‌اند. افزون بر این‌ها، منابع حدیثی، مانند کافی مرحوم کلینی نیز دربردارنده گزارش‌هایی درباره اسباب النزول‌اند.

چالش‌های اعتبارسنجی روایات اسباب النزول

شناخت اسباب نزول آیات قرآن عمدتاً مبتنی بر روایات تاریخی است که به دلیل محدودیت‌های ثبت وقایع در صدر اسلام، بسیاری از این روایات از اعتبار کافی برخوردار نیستند.

واحدی نیشابوری در کتاب «اسباب النزول» تأکید می‌کند که تنها باید به روایات صحیح و مستند به شاهدان عینی اعتماد کرد، نه گزارش‌های حدسی و بی‌اساس. وی هشدار می‌دهد که جعل روایات در این زمینه رواج داشته و برای فهم دقیق حقایق قرآنی باید با احتیاط عمل کرد.(۳) جلال‌الدین سیوطی با همه تلاش و تبحری که در علوم قرآنی داشت، نتوانست بیش از ۲۵۰ حدیث مسند - اعم از صحیح و ضعیف - در این زمینه گردآوری کند.(۴)

امتیازات مکتب اهل‌بیت علیه‌السلام در نقل اسباب النزول

خوشبختانه در مکتب اهل‌بیت علیه‌السلام، به برکت وجود امامان معصوم علیهم‌السلام و راویان موثق، گنجینه‌ای غنی از روایات صحیح درباره اسباب النزول به دست ما رسیده است. بر اساس تحقیقات محققان، تاکنون بیش از چهار هزار روایت معتبر در این زمینه از طریق اهل‌بیت علیهم‌السلام نقل و تدوین شده است. با این حال باید توجه داشت که حتی در این منابع ارزشمند نیز روایات صحیح و ضعیف در هم آمیخته‌اند و پژوهشگران باید با دقت و وسواس علمی به بررسی سندی و متنی این روایات بپردازند. این رویکرد انتقادی برای دستیابی به فهم دقیق از شأن نزول آیات ضروری است.(۵)

نتیجه‌گیری:

شناخت شأن نزول آیات قرآن کریم، ابزاری مؤثر برای فهم عمیق‌تر و دقیق‌تر مفاهیم وحی الهی است؛ چراکه بسیاری از آیات در بستر رخدادهای خاص نازل شده‌اند و آگاهی از آن بستر، درک معنای واقعی آیات را تسهیل می‌نماید. منابع متعددی در طول تاریخ، اعم از کتب مستقل، تفاسیر و آثار روایی به موضوع اسباب النزول پرداخته‌اند که هر یک سهمی در تبیین این موضوع ایفا کرده‌اند. آثاری چون أسباب النزول واحدی و لباب النقول سیوطی، در کنار پژوهش‌های معاصر مانند کتاب اسباب النزول دکتر محمدباقر حجتی و همچنین آثار تفسیری همچون تفسیر طبری و مجمع البیان، مجموعه‌ای غنی و متنوع از داده‌ها و تحلیل‌ها را فراهم کرده‌اند که می‌توانند راه گشای محققان، مفسران و علاقه‌مندان به مطالعات قرآنی باشند.

پی‌نوشت‌ها:

۱. السیوطی، جلال‌الدین، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت-لبنان، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۸۷.

۲. سیوطی، جلال‌الدین، لباب النقول، بیروت-لبنان، دارالکتب العلمیه، ص۶.

۳. واحدی نیشابوری، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت-لبنان، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق، ص۱۰.

۴. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم-ایران‌، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۳.

۵. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم-ایران‌، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش، ص۱۰۳.

پاسخ:
نظریه ولایت فقیه سابقه دیرینه اى در منابع شیعه دارد. افرادى مانند سید بحرالعلوم، ملا احمد نراقى، فاضل دربندى، میرفتاح حسینى و بسیارى دیگر از فقها آن را به طور مستقل بحث کرده اند؛ با این حال، انزواى مذهب تشیع و حاکمیت حاکمان جور باعث شد این نظریه از افکار عمومى مسلمانان فاصله بگیرد، تا جایى که بعضى آن را تئورى نوظهور بدانند. امام خمینى (ره) این نظریه را در فرهنگ دینى احیا کرد. آن را به صورت درس رسمى، در حوزه علمیه نجف اشرف (قبل از انقلاب) مطرح ساخت. با تشکیل حکومت اسلامى در ایران، این تئورى به واقعیت مبدل شد.
از میان فقها (خواه در گذشته یا زمان حال) کسی منکر اصل ولایت فقیه نیست. آنچه محل اختلاف و نظریات مختلف از گشته تا حال بوده، مروبط به دایره ولایت فقیه و مطلق یا مقید بودن آن است.
دلایل و منابع فراوانی در موضوع ولایت فقیه از آیات قرآن و روایات حضرات معصومین و عقل وجود دارد، که در مقام پاسخگوئی به شما با نگاه قرآنی پاسخ می دهیم:
در میان ادله نقلی به آیات مختلفی از جمله این آیه تمسک شده است: «اطیعوا الله وأطیعوا الرسول واُولی الأمر منکم؛(1) از خدا و پیامبر و صاحبان امر از خودتان اطاعت کنید».
گرچه مصداق اصلی «اُولو الامر منکم» حضرات ائمه معصومین(علیهم السلام) هستند، و آنان اولوالامر بالاصاله هستند، ولی در زمان غیبت حضرت مهدی(عجل الله فرجه) طبق رهنمود عقل و نیز به دستور معصومان نائبان ایشان اولی الامر هستند. اما اولی الامر بالتبع، نه بالاصاله. همان گونه که در عصر حضور نائبان خاص بسیاری از کارها را به عهده داشتند و مباشرت (دخالت مستقيم) خود معصوم شرط نبود، در عصر غیبت نیز فقهای جامع الشرایط به عنوان نوّاب عام حضرت نسبت به امور حکومتی امت اسلامی حق اعمال نظر و تصرف و حکومت دارند.(2)

برای اطلاعات بیش تر می توانید به این کتاب ها مراجعه نمائید:
-ولایت فقیه امام خمینی
-ولایت فقیه از دیدگاه فقها و مراجع، علی عطایی
- ولایت فقیه، جوادی آملی-
-حدود ولایت حاکم اسلامی، احمد نراقی
- حکومت الهی و ولایت و زعامت، مصطفی آیت اللهی-
-ولایت فقیه و حاکمیت ملت، طاهری خرم‏ آبادی
- ولایت فقیه یا حکومت اسلامی در عصر غیبت، محمد یزدی-
- ولایت فقیه، آیت اللَّه ‏معرفت
- ‏نگاهی به مبانی قرآن ولایت فقیه علی ذوعلم
- پیام قرآن، ج10 قرآن و حکومت اسلامی مکارم شیرازی
- مجله حوزه شماره 85- 86 بحثی درباره ولایت فقیه، نجابت-

پی نوشت ها:
1. نساء (4) آیه 59.
2. ولایت فقیه، ص 370 .
. وسائل الشیعه، ج 18، باب 8، ح 50.
. اصول کافی، ج 1، ص 38، باب فقد العلماء.
. همان، ص 46.
. بحارالانوار، چاپ جدید، ج 6، ص 60.
. وسائل الشیعه، ج 18، ص 101، ح 8.
. همان، ص 6، ح 2.
. همان، ص 7، ح 3.
. بحارالانوار، ج 6، ص 60.

پاسخ:
پرداختن به همه ابعاد ولايت فقيه و رفع شبهات آن نياز به زمان و فرصت ديگر دارد. در يک نامه و يک مقاله نمي‌توان به آن پرداخت. پيشنهاد مي‌شود: درباره ولايت فقيه به کتاب هايي که معرفي خواهد شد مراجعه فرماييد. همين طور مي‌توانيد به مقالات که به همين منظور سامان يافته‌اند مراجعه کنيد. با اين کار مي‌توانيد الگو بگيريد که درباره ولايت فقيه چگونه بحث نماييد و چيدمان اثر علمي خود را سامان دهي نماييد. در ضمن در اين کتاب ها دلايل اثبات ولايت فقيه آمده است. مي توانيد قسمت هايي از آن را خلاصه نموده، در نشريه تان چاب نماييد. همين طور برخي از قسمت هاي کتاب هاي که معرفي خواهد شد، خلاصه و چاب کنيد. از سوي ديگر مي توانيد از اين منابع جهت تدوين اثر خود استفاده کنيد، زيرا در اين منابع معمولا عمده مباحث و شبهات آن آمده است.
مي‌توانيد بحث ولايت فقيه را با محورهاي زير محوربندي نماييد:
الف- اهميت و ضرورت بحث ولايت فقيه
ب- تعريف لغوي و اصطلاحي ولايت فقيه
ح- پيشينه ولايت فقيه
د- ديدگاه‌ها درباره ولايت فقيه
ه- اختيارات ولايت فقيه (بحث ولايت مطلقه فقيه نيز اين جا قابل طرح مي‌باشد)
ز- دلايل ولايت فقيه:
1- عقل
2- آيات
3- روايات
4- سيره مسلمانان
ح- شبهات مهم ولايت فقيه
درباره ولايت فقيه به کتاب هاي زير مراجعه فرماييد:
1-پرسش و پاسخ هاي درباره ولايت فقيه، مصباح يزدي .
2-ولايت فقيه، محمد هادي معرفت.
3-ولايت فقيه، آيت الله جوادي آملي .
4-ولايت فقيه، امام خميني .
5- شئون و اختيارات ولايت فقيه،ترجمه کتاب بيع امام .
6- فقه سياسي ، عميد زنجاني.
7-ولايت فقيه ،حجة‌الاسلام هادوي تهراني .
8ـ نگاهي گذار به ولايت فقيه ،محمد مهدي نادري قمي.