كسي كه در دانشگاه رشته مهندسي ميخونه مشمول احاديث واياتي كه راجع به فضيلت عالم گفتن ميشه ؟جزء علما محسوب ميشه؟
در بيان پاسخ ابتدا به اين نكته اشاره مي كنيم كه البته علم و آگاهي در نگاه كلي وجه تمايز با جهل بوده و خود، فضيلت است، ولي فضيلت گاهي عام و گاهي خاص است. در اين باره به شواهدي اشاره مي شود.
اما در حقيقت علم واقعي هم "نور" است و هم "نافع و سود مند"، و نيز به عنوان ابزاري براي "تفقه" و آگاهي به مسايل دين معرفي شده است.
در مورد جايگاه علم به طور كلي مي توان گفت:
اين واقعيت غير قابل انكار است تفاوت(فضيلت) بشر از يكديگر به امتيازهايي وابسته است كه در راس هرم آن، علم است يعني ويژه ترين امتيازي كه انسان ها در اجتماع از يكديگر خواهند داشت و موجب نزديكي يا دوري فاصله ها به هم يا از هم مي شود، علم است. آگاهي و دانشي كه موجب مي شود فرد ميان مردم خوش بدرخشد و همه توجه ها را به سوي خود جلب يا جهلي كه او را از سايرين طرد كند.
علم آن اندازه اهميت دارد كه در كتاب خدا و روايات بسياري وجه امتياز معرفي شده است اين علم شاقول كرامت و تراز شخصيت بشر است.
خداي متعال فرمود:
"أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ "(1)
يعني: آيا آن كس كه در همه ساعات شب به عبادت پرداخته، يا در سجود است يا در قيام، و از آخرت بيم ناك است و به رحمت پروردگارش اميدوار است، با آن كه چنين نيست يكسان است؟ بگو: آيا آن هايي كه مي دانند با آن هايي كه نمي دانند برابرند؟ تنها خرد مندان پند مي پذيرند.
در اين آيه شريفه به وضوح ميان كساني كه مي دانند و كسي كه نمي دانند تفاوت وجود دارد! در اين حالت سوال گونه قرآن بار معنايي خاصي وجود دارد.
هر كسي اين آيه را بخواند متوجه مي شود كه ميان علم و جهل و دانا و نادان فاصله ها است كه جز با دانستن پر نمي شود.
با اين حال بايد دانست چه نوع علمي مورد اشاره و مقصود آيه شريفه است.
با مراجعه به تفاسير اين نكته را در مي يابيم كه مراد از ظاهر مطلق گونه علم در اين آيه و ديگر آياتي كه به فضيلت دانش اشاره مي كند،علمي است كه انسان را به خداي متعال نزديك كند! علمي كه آفاق تاريك را در نوردد و از مرزهاي ناداني عبور كند! علمي كه معناي توحيد را به آدمي بچشاند! علمي كه موجب شكوفايي حق شود! اين علم بر جهل غلبه مي كند و موجب امتياز و فضيلت مي شود.
در توضيح آيه شريفه " قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ " نوشته اند:
در اين آيه شريفه علم داشتن و نداشتن هر دو مطلق آمده، و نفرموده، علم به چه چيز، و ليكن مراد از آن بر حسب مورد آيه، علم به خدا است، چون علم به خدا است كه آدمي را به كمال مي رساند و نافع به حقيقت معناي كلمه است، و نيز نداشتنش ضرر مي رساند، و اما علوم ديگر مانند مال هستند، كه تنها در زندگي دنيا به درد ميخورد و با فناي دنيا فاني ميگردد.
" إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ" يعني از اين تذكر تنها كساني متذكر مي شوند كه صاحبان عقل اند، و اين جمله در مقام تعليل مساوي نبودن دو طايفه است، ميفرمايد: اين كه گفتيم مساوي نيستند، علت اش آن است كه اولي به حقايق امور متذكر مي شود و دومي نمي شود، پس برابر نيستند، بلكه آن ها كه علم دارند بر ديگران رجحان دارند.(2)
روايتي از معصوم(س) وجود دارد كه علم را "نور" خوانده است و مي بايست خداي متعال آن را در قلب و دل كسي كه در پي آن است، قرار دهد.
"العلم نور يقذفه الله في قلب من يشاء"(3)
پس، هر علمي كه انسان را به خدا نزديك كند، نور است همان نوري كه در كلام معصوم مورد توجه ويژه قرار گرفته است كه آن را خداي متعال در قلوب كساني كه بخواهند و لياقت اش را پيدا كنند، قرار مي دهد.
حال اين علم از هر مسيري به دست آيد و هر چيزي بهانه اش باشد خيلي فرق نمي كند. مثلا دانشمندي از راه معادلات رياضي حقايقي برايش كشف مي شود كه اين كشف مي تواند او را در طاعت و عبادت اش ياري كند،به حتم چنين علمي داراي فضيلت است، زيرا پلي براي عبور و رسيدن به حقيقت شده است.
هم چنين ساير علوم مثل علوم تجربي روز (علم پزشكي،علم نجوم،علم فيزيك، علم شيمي،علوم مربوط به مهندسي و رياضي)هر كدام كه راه رسيدن به كمال و پلي براي عبور و دريافت مقصد باشد، به طور حتم داراي فضيلت است.
با اين حال در روايات و در باره يكي از شاخه هاي علوم الهي كه همان "تفقه" در دين است به طور ويژه تعريف شده است.
رسول خدا(ص) فرمود:
"إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً فَقَّهَهُ فِي الدِّين"(4)
يعني هر گاه خداوند خير بندهاي را بخواهد او را در دين دانا ميكند.
در طول پاسخ اشاره شد كه عالمان به احكام دين، داراي فضيلتي ويژه اند.
ثمره چنين علمي، بندگي خداي متعال است. به حق چنين انسان هايي به طور شايسته خداي را بندگي مي كنند.
البته همان طور كه بيان شد، نمي توان فضيلت ساير علوم را انكار كرد به شرط آن كه آفاق حقايق را در دل انسان آشكار كند.
اين يك قاعده كلي، كاربردي و پذيرفته شده در همه زمان ها است و مي بايست مورد توجه بشر قرار گيرد كه علمي نافع است كه علم واقعي باشد. علمي كه در كشف حقايق او را ياري كند، پس براي دست سودن به چنين علمي نبايد از پاي نشست.
انسان در اين مسير مي تواند از هر نوع علمي كه موجب تعالي اش شود، بهره گيرد. حال اين علم علم روز و بر خاسته از بستر تجربه و مربوط به رشته هاي مختلف باشد، يا كه نه، اين علم علم دين، علم شناخت به تكليف براي انجام وظيفه شرعي و در يك كلمه علم عبوديت باشد، زيرا كه اگر همان علم را به نيت كشف حقايق در يابد، به طور حتم نشانه هاي فراوان خدا شناسي را در تمام زواياي آن خواهد ديد و معرفت الهي را خواهد چشيد. علومي چون فيزيك، شيمي، رياضي، جغرافيا، تاريخ، طب .....و ساير علوم از اين دست هم مي تواند فضيلت باشد، به شرطي كه در مسير رسيدن به دنيا خرج نشود و او را زمين گير نكند.
مثلا دانشمنداني كه از معادلات فيزيك و رياضي واز ساير علوم روز براي رفتن به فضاي لا يتناهي مدد مي گيرند،بي شك بيشتر از ما به اسرار هستي پي مي برند و اين يعني فضيلت!
اضافه بر اين، شهيد مطهري در بحث فريضه علم، بدون تعصب و جانب داري از علمي خاص در باره حدود علم و انواع آن مطالب جالبي بيان كرده است.
ايشان نوشته:
در قرآن راجع به تفكر و تعقل، مطلب زياد داريم.
اما مسئله ديگر مسئله علم و تعلّم است كه اين ديگر فراگيري است كه افراد از يكديگر فرا بگيرند. خيال نمي كنم نيازي باشد كه راجع به دعوت اسلام به تعليم و تعلّم بحثي بكنيم، زيرا امر واضحي است. بايد در حدود علم اسلامي و تعليمات اسلامي بحث كنيم كه آن علمي كه اسلام دعوت ميكند چه علمي است، و الّا همين كه در اولين آيات وحي مي فرمايد:
"اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذي خَلَقَ. خَلَقَ الْانْسانَ مِنْ عَلَقٍ. اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْاكْرَمُ. الَّذي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. عَلَّمَ الْانْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ "سوره قلم،آيات اول تا پنجم.
بهترين شاهد است بر عنايت فوق العاده اسلام به تعليم و تعلّم...
پس در اين جهت كه اسلام به طور كلي دعوت به تعليم و تعلّم كرده است، يعني هدف اسلام و جزء خواستههاي اسلام عالم بودن امت اسلامي است بحثي نيست....
در مسئله تعليم و تعلّم، عمده اين است كه ما ببينيم حدود اين مطلب چيست؟ من در يك سخنراني به نام "فريضه علم" ... بحثي را طرح كردم كه بعضي علم ها واجب عيني است؛ يعني خود آن علم به عنوان يك اعتقاد بر هر مسلماني لازم و واجب است، مثل معرفة اللَّه...
گذشته از واجب هاي عيني يك سلسله واجب هاي كفايي داريم، يعني واجب هايي كه بايد براساس تقسيم كار صورت بگيرد. نظير اين كه وجود پزشك(يا مهندس و...) لازم است، پس علم پزشكي واجب كفايي است، يعني واجب است به طور وجوب كفايي كه در ميان مردم به قدر كفايت پزشك باشد كه بيماران به آن ها مراجعه كنند. پزشك كه بدون علم نميشود و يا همين جور از زمين نمي رويد، از آسمان هم كه نميافتد...
پس ما تا اين جا به دو مسئله اشاره كرديم: يكي اينكه در تعليم و تربيت اسلامي به مسئله رشد فكري و تعقل اهميت فراوان داده شده، و ديگر اينكه به خود تعليم [نيز اهميت داده شده است] و تعليم هم يك حدود مشخص ندارد كه بگوييم علم كلام چطور؟ علم تفسير چطور؟ علم اخلاق چطور؟ فيزيك چطور؟ رياضيات چطور؟ اسلام نيامده كه علوم را مشخص كند و بگويد فيزيك بياموزيد يا نياموزيد، رياضيات بياموزيد يا نياموزيد، فلسفه بياموزيد يا نياموزيد. يك چيزهايي گفته
كه آن ها را بايد انجام داد و آن ها توقف دارد به آموختن اين ها، پس بايد اين ها را آموخت.
در نتيجه و با نگاه كلي مي توان همه علوم را از هر نوع آن چون كه پرده هاي جهل را به كناري مي زند، فضيلت دانست و اين فضيلت وقتي در قاعده "نور" قرار مي گيرد كه انسان را به اوج ببرد، اما فضيلت خاص، مربوط به تفقه در دين و آگاهي از آن است.
پي نوشت ها:
1. سوره زمر، آيه 9.
2. طباطبايي سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه موسوي همداني سيد محمد باقر، قم، انتشارات اسلامي، سال 1374 ه ش،چاپ پنجم، ج17، ص371
3. ملاصدرا، شرح أصول الكافي، تهران، انتشارات موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي،سال 1366ه ش، چاپ ا ول، ج4، ص 425.
4. شيخ مفيد،كتاب الأمالي،قم،انتشارات كنگره شيخ مفيد، سال 1413 ه ق، چاپ اول، ص 158.
5. ر ك، مطهري مرتضي، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ مكرر، ج22، از ص 530 تا ص 537.
