آیا مادر امام سجاد شهربانو است و در ری مدفون است؟
با رجوع به منابع مختلف درميیابیم (1)كه از میان امامان شیعي بیش ترین اختلاف درباره نام مادر امام سجاد(ع) وجود دارد(2) تا جایيكه برخي از محققان با استفاده از منابع مختلف چهارده نام(3)و برخي دیگر تا شانزده(4) نام براي مادر حضرت ذكر كردهاند(5). مجموع این نامها چنین است:1. شهربانو، 2. شهربانویه، 3. شاه زنان، 4. جهان شاه، 5. شه زنان، 6. شهرناز، 7. جهان بانویه، 8. خوله، 9. برّه، 10. سلافه، 11. غزاله، 12. سلامه، 13. حرار، 14. مریم، 15. فاطمه، 16. شهربان.
با آن كه در منابع تاریخي اهل سنّت روي نامهایي چون سلافه، سلامه، غزاله بیش تر تأكید شده(6)اما در منابع شیعي و به خصوص منابع روایي آنان، نام شهربانو بیش تر مشهور شده است. (6)
بنا به نوشته برخي از محققان(7): اولین بار این نام در كتاب «بصائر الدرجات» محمد بن حسن بن فروخ صفار قمي (م290ه. ق) دیده شده است. (8) بعدها محمد بن یعقوب كلیني، محدّث معروف شیعي (م 329 ه. ق) روایت همین كتاب را در كتاب كافي آورد. (9). بقیه منابع یا از این دو منبع بهره گرفته و یا آن كه روایاتي ضعیف و بدون سند معتبر را در نوشتههاي خود آوردهاند. (10)
در این روایت آمده است:
چون دختر یزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشیزگان مدینه براي تماشاي او می آمدند. بعد از گفتگویی كه بین دختر یزدگرد و عمر پیش آمد، امام علی(ع) به عمر فرمود: به او اختیار ده كه خودش مردي از مسلمانان را انتخاب كند و در سهم غنیمتش حساب كن. عمر به او اختیار داد. دختر آمد و دست خود را روي سر حسین(ع) گذاشت. علي(ع) به او فرمود: نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلكه شهربانویه باشد. سپس به حسین فرمود: اي اباعبدالله! از این دختر بهترین شخص روي زمین براي تو متولد ميشود. علي بن حسین(ع) از او متولد گشت. حضرت را ابن الخیرتین (پسر دو برگزیده) ميگفتند؛ زیرا برگزیده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارسي». (11)
این روایت از جهت سند و متن محل بحث واقع شده است. از جهت سند در آن افرادي مانند ابراهیم بن اسحاق احمر(12) و عمرو بن شمر وجود دارند كه به غلوّ متهم شده اند. علمای شیعه آن دو را مورد تأیید قرار ندادهاند. (13) از جهت متن نیز اشكالاتی دارد، از جمله: اسارت دختري از یزدگرد در زمان عمر و به ازدواج امام حسین درآمدن محل تردید است. در هیچ یك از منابع معتبر شیعي به جز این روایت، لقبي با عنوان «ابن الخیرتین» براي امام سجاد نقل نشده است.
از مهمترین اسناد تاریخی كه میتوان درباره مادر امام سجاد(ع) به آن استناد كرد، نامههای منصور به محمد بن
عبدالله معروف به «نفس زكیه» است كه رهبری مخالفان طالبی (اولاد ابوطالب) را در مدینه بر عهده داشت و همیشه میان او و منصور نزاع و درگیری بود.
در یكی از این نامهها كه منصور قصد ردّ ادعاهای محمد مبنی بر افتخار به نَسَب خود را داده چنین مینگارد: «ما وُلِدَ فیكم بعد وفاة رسول الله(ص) افضل من علی بن الحسین و هو لاُُمّ ولد».(14) یعنی، بعد از رحلت پیامبر خدا(ص) در میان شما شخصیتی برتر از علی بن حسین «امام سجاد(ع)» ظهور نكرده، در حالیكه او فرزند ام ولد (كنیز دارای فرزند) بود.
جالب آن است كه هیچ اعتراضی ـ نه از سوی محمد و نه از سوی دیگران ـ به این فقره شنیده نمیشود كه علی بن حسین(ع) فرزند كنیز نبود؛ بلكه فرزند شاهزادهای ایرانی بود! در حالیكه اگر این داستان واقعیت داشت، حتماً محمد بن عبدالله برای پاسخ دادن، به آن استناد میكرد.
شهید مطهری نیز ازدواج شهربانو دختر یزدگرد سوم را با امام حسین مشكوك دانسته و می‌نویسد:
مورخان عصر حاضر عموماً در این قضیه تشكیك می‌كنند و آن را بی اساس می‌دانند... وسعید نفیسی در تاریخ احتماعی ایران، آن را افسانه می‌داند.(15)
مجموعه این قرینهها ما را به این نتیجه میرساند كه دست جعل در ساختن مادری ایرانی با این اوصاف برای امام سجاد(ع) دخالت داشته و عمداً دیدگاههای دیگر درباره مادر آن حضرت(ع) ـ بویژه دیدگاههایی كه او را از كنیزكان بلاد دیگر همانند سند می‌داند ـ نادیده گرفته است. در حالیكه تا قبل از اواخر قرن سوم بیشتر ناقلان، او را از كنیزان سِند یا كابل میدانستند.(16)
در این باره باید بگوییم كه تقریباً تمام منابع متقدم شیعی ـ كه به زندگانی مادر امام سجاد(ع) پس از اسارت پرداختهاند ـ چنین نگاشتهاند: او در هنگام تولد امام(ع) در همان حالت نفاس از دنیا رفت.(17) وقبر وی معلوم نیست .
مرقد بیبی شهربانو
از مطالب قبل و اثبات عدم حیات مادر امام(ع) بعد از تولد امام(ع). هم‌چنین از سوی محققان معاصر با دلایل قطعی ثابت شده است كه بقعه بیبی شهربانو - كه در كوهستان شرق ری معروف به كوه بیبی شهربانو پدیدار است - هیچ ربطی با مادر امام(ع) ندارد و بنایی است كه در قرون بعدی ساخته شده است. چنانكه تاریخ ساخت صندوق منبت كاری آن سال 888 ق را نشان میدهد و درب منبت كاری آن كار عهد صفوی است و الحاقاتی از هنر دوره قاجاریه دارد.(18)
عدم ذكر چنین بقعهای در آثار شیخ صدوق - كه خود سالیان دراز در ری میزیسته و به آن آشنایی كامل داشته - مؤید دیگری بر عدم وجود این بقعه در قرن چهارم و در زمان شیخ صدوق (متوفی 381 ق) است.
دیگر نویسندگانی هم كه به ذكر احوال عبدالعظیم حسنی و شخصیتهای بزرگ مدفون در ری پرداختهاند، نامی از چنین بقعهای نبردهاند.
این احتمال وجود دارد كه در قرون بعدی زنی پارسا با نام شهربانو در این مكان دفن شده و با گذشت سالیان، مردمان آن سامان او را با مادر امام سجاد(ع) - كه در آن زمان مشهور به شهربانو بوده - اشتباه گرفتهاند و یا برخی این اشتباه را در زبان مردم انداخته و با انگیزههایی به تقویت آن پرداختهاند.(19)
برای آگاهی بیش تر به كتاب زندگانی علی بن الحسین (ع) از دكتر جعفر شهیدی مراجعه كنید
پی نوشت ها:
1. ملاآقا دربندي، اكسیر العبادات في اسرار الشهادات، ج 3، ص 110. بي تا بي جا ؛مهدی پیشوائی ، سیره پیشوایان ،قم ،موسسه امام صادق (ع) ،1379 ،چاپ یازدهم ،ص234 .
2. سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1374 ش، چاپ ششم.، ص11.
3. همان ص 10 و 11.
4. مقاله «حول السیدة شهربانو» نوشته شیخ محمد هادي یوسفي، مندرج در مجله رسالة الحسین(ع)، سال اوّل، شماره دوّم، ربیعالاول 1412.
5. علامه مجلسي ، بحار الأنوار، بيروت - لبنان،، ناشر : دار إحياء التراث العربي سال چاپ : 1403 - 1983 م ر، ج 46، ص 8-13.
6. افتخارزاده، محمودرضا، شعوبیه ناسیونالیسم ایرانی، ص305 .
7. زندگاني علي بن الحسین(ع)، ص 12.
8. بحارالانوار، ج 46، ص 9، ح 20.
9.. الشيخ الكليني ، الكافي، تحقيق، تصحيح و تعليق : علي أكبر الغفاري ، ناشر : دار الكتب الإسلامية، طهران ، ج 1، ص 466 ،
10. براي آگاهي از سیر تاریخي شهربانو در منابع ر. ك: شعوبیه ناسیونالیسم ایراني، ص 289-337.
11. اصول كافي، ج 1، ص 467 .
12. آیت الله خویي، معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 202 و ج 13، ص 106.
13. همان.
14 ابن اثير. الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر . ج 2، ص 570
15 شهید مطهری. خدمات متقابل اسلام و ایران، ، قم ، انتشارات جامعه مدرسین ،1362 ه ش ، ص108-109 ،
16. حول السیده شهر بانو، ص 28.
17 ..شیخ صدوق ، عیون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص ؛127بحار الانوار ،ج 46،ص 7 ؛ زندگانی علی بن الحسین(ع)،ص 26 .
18 شعوبیه، ص 326.
19. ر.ك : ری باستان (نوشته كریمیان) و دانشنامه ایران و اسلام، ذیل كلمه شهربانو.
