اول: آداب ظاهري قرائت قرآن:
اهمّيتي كه قرائت كلام اللّه دارد ايجاب ميكند با آداب و ترتيبي خاص انجام گيرد، تا تأثير معنوي و هدف تعليمي آن بهتر حاصل شود. بدين جهت در متن قرآن كريم آياتي مشاهده ميشود كه اين آداب را آموزش ميدهد. ما به ذكر آنچه در متن كتاب خدا آمده و غالبا در هر نوع مطالعهاي نيز ميتواند مورد استفاده قرار گيرد اكتفا ميكنيم:
1- طهارت:
به مصداق آيه:«لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ ؛ (1) مس نمودن كلمات قرآن مجيد جز بر پاكان - كه غسل يا وضو دارند- روا نيست» و هنگام تلاوت كلام اللّه داشتن طهارت شرعي مستحبّ است، همچنانكه بهره معنوي بردن و منوّر شدن از قرآن، وابسته به طهارت روح و اعتقاد قلبي به آن است.
2- استعاذه:
پناه جستن به خداست در ابتداي قرائت كه در اين آيه بدان امر شده: «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ ؛(2) پس چون قرآن ميخواني [نخست] از شيطان رانده شده به خدا پناه ببر». بر طبق اين دستور خواندن كتاب خدا را با جمله: «أعوذ باللّه من الشّيطان الرجيم» آغاز ميكنند.
بديهي است چون انسان به آفريدگار دانا و توانا پناه جست، از انديشههاي بد و وسوسههايي كه به ذهن وارد ميشود در امان ميماند، و آرامش فكر و تجمّع حواس پيدا ميكند و ميتواند دريافتي صحيح و بهرهاي روحاني از قرآن خواندن داشته باشد.
دوم : آداب باطني قرائت قرآن:
دانشمندان آدابي باطني و معنوي هم براي قرآن خواندن برشمردهاند كه ما براي كوتاه كردن سخن به نقل عنوانها و توضيحي مختصر بسنده ميكنيم:
1- تعظيم متكلم:
خواننده قرآن بايد در آغاز خواندن قرآن، جلال و عظمت متكلّم را در دل خود حاضر كند و بداند كه: آنچه ميخواند از سخن آدميان نيست و در خواندن سخن خداي كاري بزرگ و امري مهم است ...
2- حضور قلب:
حضور دل و ترك حديث نفس (با خود سخن گفتن) براي خواننده قرآن لازم است ،خواننده [بايد] در هنگام تلاوت براي قرآن متجرّد و خالص شود (3)و همه همّت خود را متوّجه معني سازد. بعضي از سلف چون سورهاي از قرآن ميخواندند و دلشان حاضر نبود، آن را اعاده ميكردند؛ زيرا در قرآن چيزي هست كه دل را بدان انس باشد، اگر خواننده اهل آن باشد.
تدبّر: و آن در پي حضور دل امكانپذير است ... مقصود از تلاوت آن است كه «انديشه در پي آن فراشود» و براي آن ترتيل در خواندن قرآن سنّت است، زيرا به ترتيل ظاهر تدبّر باطن ميسّر ميشود. (4)
سيوطي درباره تدبّر در قرآن سخني نقلكردني دارد:
تدبّر و انديشيدن در معاني قرآن هنگام قرائت سنّت است، زيرا كه همان مقصود اعظم و مطلوب اهمّ است و به وسيله آن سينهها فراخ و دلها نوراني ميشود. خداوند متعال ميفرمايد: «كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْباب؛ (5) اين كتابي است پربركت كه بر تو نازل كردهايم تا در آيات آن تدبّر كنند و خردمندان متذكّر شوند» و نحوه آن چنين است كه دلش را با انديشيدن در معني آنچه تلفّظ ميكند مشغول دارد و معني هر آيه را بشناسد و در اوامر و نواهي تأمّل كند و باور آنها را به خاطر بسپارد كه اگر در گذشته در آن تقصير كرده عذرخواهي و استغفار نمايد، و اگر به آيه رحمتي رسيد خرسند شود و آن را از درگاه الهي درخواست كند و چون به آيه عذاب بگذرد ترسناك گشته به خداوند پناه برد ...» (6)
پي نوشت:
1. واقعه (56 ) آيه 79 .
2. نحل ( 17) آيه 98.
3. مقصود آن است كه قاري قرآن در افكار خود فرو نرفته باشد، بلكه دل به سخن خدا دهد و حضور قلب داشته باشد.
4. ركني يزدي محمد مهدي، آشنايي با علوم قرآني (ركني) ،ناشر آستان قدس (سمت)، مشهد (تهران)، نوبت اول، سال 1379، ص 51 .
5. انعام (6) آيه 155.
6. ركني يزدي محمد مهدي، آشنايي با علوم قرآني (ركني)، ناشر آستان قدس (سمت)، مشهد (تهران)، نوبت اول، سال 1379، ص56 به نقل از: ترجمه الإتقان سيوطي، ج1 ، ص 345- 346.
