پرسش:
لطفاً بر اساس روایات معصومان علیهم‌السلام فضیلت روز عرفه و اعمال و دعاهای آن را بیان کنید؟
پاسخ:
مقدمه
روز عَرَفَه، نهم ذی‌الحجه، یعنی یک روز قبل از عید قربان است. بر اساس روایاتی که در ادامه بیان خواهد شد، این روز بسیار پُرفضیلت است. غسل، نماز، روزه، استغفار، دعا و نیایش، قرائت دعای عرفه و زیارت امام حسین علیه‌السلام ازجمله آداب مستحبی برای این روز است. در ادامه ابتدا به‌صورت مختصر به فضیلت این روز بر اساس روایات اشاره می‌کنیم و سپس برخی از اعمال و آداب روز عرفه را با ذکر احادیث معصومان علیهم‌السلام بیان خواهیم کرد.
بخش اول: فضیلت
همان‌گونه که اشاره شد روز عرفه بسیار مهم، مقدس و پرفضیلت است. ائمه علیهم‌السلام احترام خاصی برای این روز قائل بودند و ضمن بزرگداشت این روز، سائلان (درخواست‌کنندگان) را به‌هیچ‌وجه دست‌خالی رد نمی‌کردند؛ همچنان که در مورد امام باقر علیه‌السلام گفته‌اند: چون روز عرفه فرامی‌رسید امام علیه‌السلام هيچ سائلى را ردّ نمىكرد. (1)
عرفه یکی از روزهای خاص الهی است که خداوند نگاه ویژه به این روز دارد. از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نقل‌شده است «در شب عرفه همه‌ى دعاهاى خيرى كه مى‌شود، مستجاب مى‌گردد، نيز هركس در آن شب به عبادت خداوند متعال بپردازد، پاداش صد و هفتادسال [عبادت] به او داده مى‌شود و اين شب، شب مناجات است و خداوند توبه هركس را كه بخواهد، مى‌پذيرد». (2)
ماه مبارک رمضان، ماه رحمت و مغفرت الهی است؛ ماهی است که شب باعظمت قدر در آن قرار دارد؛ پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله درباره ماه رمضان فرمودند: «قَدْ اَقْبَلَ اِلَیْکُمْ شَهْرُ اللّهِ بِالْبَرَکَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ؛ ماه خدا بابرکت و رحمت و بخشش به‌سوی شما روی آورده است». (3)
حال اگر کسی در ماه رمضان بخشیده نشد و یا توفیق نداشت که در دایره رحمت الهی قرار بگیرد، روز عرفه آن‌قدر عظمت و فضیلت دارد که بتواند جبران ماه رمضان کند. همچنان که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «مَنْ لَمْ یغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یشْهَدَ عَرَفَةَ»؛ یعنی كسى كه در ماه رمضان آمرزيده نشود، تا ماه رمضان آينده آمرزيده نمىشود، مگر آنكه در عرفه حاضر شده باشد. (4)
امام سجاد به نقل از امام حسین و ایشان نیز از امیرالمؤمنین علیهم‌السلام نقل می‌کند که رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوبٌ لَا تُغْفَرُ إِلَّا بِعَرَفَاتٍ؛ برخی از گناهان جز در عرفات بخشوده نمی‌شوند». (5)
بر اساس این روایات، روز عرفه از روزهای خاص و بافضیلت است که باید سعی کنیم از لحظه‌لحظه آن استفاده کنیم و خود را از رحمت بی‌کران الهی در این روز محروم نکنیم.
بخش دوم: اعمال
برای روز عرفه اعمال متعدد و فراوانی در روایات نقل‌شده است که به‌صورت مختصر به برخی از آن اشاره خواهند شد.
- انجام دادن غسل
غسل انجام دادن در این روز مستحب است (6) امام صادق علیه‌السلام درباره اعمال روز عرفه فرمود: غسل روزه عرفه در هنگام ظهر است. (7)
- نماز
یکی از اعمال سفارش شده برای این روز، نمازخواندن است؛ امام صادق علیه‌السلام فرمودند: هركس در روز عرفه، پيش از آنكه براى دعا از منزل خارج شود و در فضاى باز زير آسمان به دعا مشغول گردد، دو ركعت نماز بخواند و در پيشگاه خداوند به گناهان و اشتباهات خود اعتراف كند، به كاميابى‌هايى كه وقوف کنندگان در عرفات بدان نائل مى‌گردند، مى‌رسد و تمام گناهان گذشته و آينده او آمرزيده مى‌شود».(8)
- روزه
یکی دیگر از اعمال روز عرفه، روزه گرفتن است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نقل می‌کند که حضرت فرمودند: «مَنْ صَامَ يَوْمَ عَرَفَةَ مُحْتَسِباً فَكَأَنَّمَا صَامَ الدَّهْرَ؛ یعنی ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺭﻭﺯ ﻋﺮﻓﻪ ﺭﻭﺯﻩ ﺑﮕﻴﺮﺩ، ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻡ عمر ﺭﻭﺯﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ». (9)
همچنین امام صادق علیه‌السلام فرمود: روزهِ روز ترويه- يعنى هشتم ماه ذى الحجّه- كفّاره گناهان يك سال و روزهِ روز عرفه كفّاره گناهان دو سال است. (10)
البته بر اساس روایات در این روز، دعا بسیار اهمیت دارد و فضیلت اعمال، افضل از روزه روز عرفه است درنتیجه اگر روزه گرفتن مانع دعا شود، بهتر است که روزه گرفته نشود. (11) به‌عبارت‌دیگر اعمال، اذکار، دعاها و نماز روز عرفه از اهمیت بالایی برخوردار است و اگر کسی به‌واسطه روزه گرفتن ضعف کند و نتواند آن اعمال را به‌جا بیاورد، بهتر است که روزه نگیرد و اعمال را به‌جا بیاورد. (12)
- دعا
عرفه، روز مخصوص برای دعا و نیایش است. همچنان که امام باقر علیه‌السلام فرمودند: «يَوْمُ عَرَفَةَ يَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَة؛ روز عرفه، روز دعا و درخواست است». (13)
روایت شده است که حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام در روز عرفه صدای گدایی را شنید که از مردم درخواست کمک می‌کرد، به او فرمود: وای بر تو، آیا در این روز از غیر خدا درخواست می‌کنی؟! و حال آنکه برای بچه‌های در رحم، در این روز امید می‌رود که احسان خدا شامل حالشان گردد و سعادتمند شوند. (14)
امام صادق علیه‌السلام فرمودند: تَخَيَّرْ لِنَفْسِكَ مِنَ الدُّعَاءِ مَا أَحْبَبْتَ وَ اجْتَهِدْ فَإِنَّهُ يَوْمُ دُعَاءٍ وَ مَسْأَلَة؛ هر چه میخواهی برای خود دعا بخوان و در دعا کردن بکوش که روز عرفه، روز دعا و درخواست است. (15)
یکی از اعمال پسندیده این است که در روز عرفه مؤمنین باهم دیگر اجتماع کنند (جمع شوند) و دعا بخوانند. امام صادق علیه‌السلام فرمودند: فِي يَوْمِ عَرَفَةَ يَجْتَمِعُونَ بِغَيْرِ إِمَامٍ فِي الْأَمْصَارِ يَدْعُونَ اللَّهَ تَعَالَى عَزَّ وَ جَلَّ؛ در روز عرفه، بدون امام، در شهرها جمع شوند و به درگاه خداوند عزوجل دعا كنند. (16)
دعاهایی از سوی معصومان علیهم‌السلام در کتاب‌های حدیثی شیعه وجود دارد که سفارش شده است این دعاها در روز عرفه قرائت شود، در ادامه به برخی از آن اشاره می‌شود.
- دعاهای مأثور از معصومان علیهم‌السلام
الف) شیخ طوسی می‌گوید مستحب است که در شب و روز جمعه و عرفه این دعا خواند شود:
«اللَّهُمَّ مَنْ تَعَبَّأَ وَ تَهَيَّأَ وَ أَعَدَّ وَ اسْتَعَدَّ لِوِفَادَةٍ إِلَى مَخْلُوقٍ رَجَاءَ رِفْدِهِ وَ طَلَبَ نَائِلِهِ وَ جَائِزَتِهِ فَإِلَيْكَ يَا رَبِّ تَعْبِئَتِي وَ اسْتِعْدَادِي رَجَاءَ عَفْوِكَ وَ طَلَبَ نَائِلِكَ وَ جَائِزَتِكَ فَلَا تُخَيِّبْ دُعَائِي يَا مَنْ لَا يَخِيبُ عَلَيْهِ سَائِلٌ وَ لَا يَنْقُصُهُ نَائِلٌ فَإِنِّي لَمْ آتِكَ ثِقَةً بِعَمَلٍ صَالِحٍ عَمِلْتُهُ وَ لَا لِوِفَادَةِ مَخْلُوقٍ رَجَوْتُهُ أَتَيْتُكَ مُقِرّاً عَلَى نَفْسِي بِالْإِسَاءَةِ وَ الظُّلْمِ مُعْتَرِفاً بِأَنْ لَا حُجَّةَ لِي وَ لَا عُذْرَ أَتَيْتُكَ أَرْجُو عَظِيمَ عَفْوِكَ الَّذِي عَلَوْتَ بِهِ عَنِ الْخَاطِئِينَ فَلَمْ يَمْنَعْكَ طُولُ عُكُوفِهِمْ عَلَى عَظِيمِ الْجُرْمِ أَنْ عُدْتَ عَلَيْهِمْ بِالرَّحْمَةِ فَيَا مَنْ رَحْمَتُهُ وَاسِعَةٌ وَ عَفْوُهُ عَظِيمٌ يَا عَظِيمُ يَا عَظِيمُ يَا عَظِيمُ لَا يَرُدُّ غَضَبَكَ إِلَّا حِلْمُكَ وَ لَا يُنْجِي مِنْ سَخَطِكَ إِلَّا التَّضَرُّعُ إِلَيْكَ فَهَبْ لِي يَا إِلَهِي فَرَجاً بِالْقُدْرَةِ الَّتِي تُحْيِي بِهَا مَيْتَ الْبِلَادِ وَ لَا تُهْلِكْنِي غَمّاً حَتَّى تَسْتَجِيبَ لِي وَ تُعَرِّفَنِيَ الْإِجَابَةَ فِي دُعَائِي وَ أَذِقْنِي طَعْمَ الْعَافِيَةِ إِلَى مُنْتَهَى أَجَلِي وَ لَا تُشْمِتْ بِي عَدُوِّي وَ لَا تُسَلِّطْهُ عَلَيَّ وَ لَا تُمَكِّنْهُ مِنْ عُنُقِي إِلَهِي إِنْ وَضَعْتَنِي فَمَنْ ذَا الَّذِي يَرْفَعُنِي وَ إِنْ رَفَعْتَنِي فَمَنْ ذَا الَّذِي يَضَعُنِي وَ إِنْ أَهْلَكْتَنِي فَمَنْ ذَا الَّذِي يَعْرِضُ لَكَ فِي عَبْدِكَ أَوْ يَسْأَلُكَ عَنْ أَمْرِهِ وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّهُ لَيْسَ فِي حُكْمِكَ ظُلْمٌ وَ لَا فِي نَقِمَتِكَ عَجَلَةٌ وَ إِنَّمَا يَعْجَلُ مَنْ يَخَافُ الْفَوْتَ وَ إِنَّمَا يَحْتَاجُ إِلَى الظُّلْمِ الضَّعِيفُ وَ قَدْ تَعَالَيْتَ يَا إِلَهِي عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ فَأَعِذْنِي وَ أَسْتَجِيرُ بِكَ فَأَجِرْنِي وَ أَسْتَرْزِقُكَ فَارْزُقْنِي وَ أَتَوَكَّلُ عَلَيْكَ فَاكْفِنِي وَ أَسْتَنْصِرُكَ عَلَى عَدُوِّي فَانْصُرْنِي وَ أَسْتَعِينُ بِكَ فَأَعِنِّي وَ أَسْتَغْفِرُكَ يَا إِلَهِي فَاغْفِرْ لِي آمِينَ آمِينَ آمِينَ. (17)
ب) شیخ مفید می‌گوید: زمانی که در روز عرفه به زیارت امام حسین علیه‌السلام رفتید یا در عرفات بودید، قبل از ظهر غسل کنید و سپس زیر آسمان این دعا را قرائت کنید:
«اللَّهُمَّ أَنْتَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ وَ أَنْتَ اللَّهُ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ وَ أَنْتَ اللَّهُ الدَّائِبُ فِي غَيْرِ وَصَبٍ وَ لَا نَصَبٍ وَ لَا تَشْغَلُكَ رَحْمَتُكَ عَنْ عَذَابِكَ وَ لَا عَذَابُكَ عَنْ رَحْمَتِكَ ...». (18)
به دلیل طولانی بودن متن دعا، فقط ابتدای آن ذکر شد، می‌توانید به کتاب المزار شیخ مفید مراجعه و متن کامل آن را قرائت کنید.
مرحوم ابن مشهدی (از عالمان قرن هقتم) می‌گوید: قبل از قرائت این دعا 100 بار الله‌اکبر و 100 بار سبحان‌الله و 100 بار سوره توحید قرائت شود. (19)
ج) یکی دیگر از دعاهایی که برای این روز سفارش شده، دعای 47 صحیفه سجادیه است.
د) دعای «أُمُّ دَاوُدَ» که در ماه رجب قرائت می‌شود، برای روز عرفه نیز سفارش شده است. (20)
ه) معاوية بن عمّار از امام صادق علیه‌السلام روايت كرده است كه فرمودند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به امام على علیه‌السلام فرمود: آيا دعاى روز عرفه را كه دعاى پيمبران قبل از من است، به تو نياموزم؟ امیرالمؤمنین علیه‌السلام گفت: بله يا رسول اللَّه. حضرت فرمود:
فَتَقُولُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ كَمَا تَقُولُ وَ خَيْرُ مَا يَقُولُ الْقَائِلُونَ اللَّهُمَّ لَكَ صَلَاتِي وَ دِينِي وَ مَحْيَايَ وَ مَمَاتِي وَ لَكَ تُرَاثِي وَ بِكَ حَوْلِي وَ مِنْكَ قُوَّتِي اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَ مِنْ وَسْوَاسِ الصَّدْرِ وَ مِنْ شَتَاتِ الْأَمْرِ وَ مِنْ عَذَابِ النَّارِ وَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ خَيْرِ مَا تَأْتِي بِهِ الرِّيَاحُ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّ مَا تَأْتِي بِهِ الرِّيَاحُ وَ أَسْأَلُكَ خَيْرَ اللَّيْلِ وَ خَيْرَ النَّهَارِ. (21)
ی) دعای امام حسین در روز عرفه از دعاهای معروفی است که برای این روز سفارش شده است و مؤمنین در این روز به‌صورت دسته‌جمعی آن را قرائت می‌کنند. (22)
همچنین توصیه‌شده است که در پایان روز عرفه چنین خوانده شود:
«یَا رَبِّ إِنَّ ذُنُوبِی لَاتَضُرُّکَ، وَ إِنَّ مَغْفِرَتَکَ لِی لَاتَنْقُصُکَ، فَأَعْطِنِی مَا لَا یَنْقُصُکَ، وَاغْفِرْ لِی مَا لَایَضُرُّکَ». (23)
و نیز این دعا قرائت شود:
«اللّهُمَّ لَاتَحْرِمْنِی خَیْرَ مَا عِنْدَکَ لِشَرِّ مَا عِنْدِی، فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَرْحَمْنِی بِتَعَبِی وَنَصَبِی فَلا تَحْرِمْنِی أَجْرَ الْمُصابِ عَلَی مُصِیبَتِهِ». (24)
- زیارت امام حسین علیه‌السلام
در روایات فراوان، به زیارت امام حسین علیه‌السلام در روز عرفه سفارش و توصیه‌شده است و ثواب بسیاری برای آن نقل گردیده است.
شخصی به نام «بشير دهّان» می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض كردم: در برخی موارد زيارت حج از من فوت‌شده (نتوانستم حج بروم) پس در روز عرفه به زيارت قبر حضرت امام حسين علیه‌السلام مىروم ازنظر شما چه گونه است؟
حضرت فرمودند: كسى كه در روز عرفه با شناخت کامل به‌حق آن حضرت به زيارت قبر مطهّرش برود خداوند ثواب هزار حج و هزار عُمره مقبول و هزار بار جنگ نمودن با دشمنان خدا در ركاب نبى مرسل يا امام عادل به او مىدهد.
بشير مىگويد: به امام عرض كردم: چگونه اين اجر و ثوابها براى من باشد درحالی‌که موقف را ترك كردهام (حج نرفتم)؟
بشير مىگويد: حضرت نگاهى شبيه شخص غضبناك به من نموده سپس فرمودند:
اى بشير، هنگامی‌که مؤمن به زيارت قبر حسين بن على عليهماالسّلام در روز عرفه مىرود و در فرات غسل كرده و سپس به‌طرف قبر حضرت برود، خداوند به هر قدمى كه وى برمىدارد ثواب يك حج با تمام مناسك و اعمال آن به وی می‌دهد. (25)
همچنین امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «خداوند تبارک‌وتعالی عصر روز عرفه ابتدا به زوار قبر مطهّر حضرت امام حسين علیه‌السلام نظر مىكند». (26)
امام باقر علیه‌السلام فرمودند: كسى كه شب عرفه در كربلا بماند و آن شب را به عبادت به پا دارد تا وقتی‌که مراجعت كند خداوند او را از شرّ آن سال حفظ مىنمايد. (27)
روایات متعددی در مورد ثواب زیارت امام حسین علیه‌السلام در منابع و کتاب‌های معتبر حدیثی شیعه وجود دارد که ذکر همه آن‌ها طولانی است و به برخی از آن‌ها اشاره شد.
نتیجه
بنابراین روز عرفه بسیار بافضیلت و باعظمت در دين مقدس اسلام است و سفارش‌های فراوانی از سوی معصومان علیهم‌السلام نیز در این زمینه وجود دارد. عظمت و شرافت روز عرفه سبب شده است که ائمه علیهم‌السلام نیز احترام خاصی برای آن قائل شوند و مردم را به بزرگداشتش فراخوانند، به همین خاطر اعمال مختلفی همچون غسل، روزه، نماز، دعا و زیارت امام حسین علیه‌السلام نیز برای این روز سفارش کرده‌اند که مؤمنین با عمل کردن به آن به‌صورت خاص از فیض این روز بهره خواهند برد و در دایره رحمت ویژه الهی قرار خواهند گرفت.
پی‌نوشت‌ها
- ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، قم: دفتر انتشارات، چاپ دوم، 1413ق، ج2، ص211.
- سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، تهران: دار الكتب الإسلاميه، چاپ دوم، 1409ق، ج1، ص 325.
- ابن بابويه، محمد بن على، فضائل الأشهر الثلاثة، محقق / مصحح: عرفانيان يزدى، غلامرضا، قم: کتاب‌فروشی داورى، چاپ اول، 1396ق، ص 77.
- کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، محقق/مصحح، غفاري، علي‌اکبر، آخوندي، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامية، چاپ چهارم، 1407ق، ج4، ص66.
- ابن حيون، نعمان بن محمد مغربى، دعائم الإسلام، ، محقق/مصحح: آصف فيضى، قم: مؤسسة آل البيت علیهم‌السلام، چاپ دوم، 1385ق، ج 1، ص294.
- ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، همان، ج1، ص77.
- محمد بن الحسن (شیخ طوسى)، تهذيب الأحكام، محقق/مصحح: خرسان، حسن الموسوى، تهران: دارالكتب‌الإسلاميه، چاپ چهارم، 1407ق، ج 5، ص 607.
- سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، همان، ج1، ص 336.
- ابن حيون، نعمان بن محمد مغربى، دعائم الإسلام، همان، ج1، ص284.
- ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، همان، ج2، ص 87.
- همان، ج2، ص 88.
- مفيد، محمد بن محمد، المقنعة، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد- رحمة الله عليه، چاپ اول، 1413ق، ص 377.
- ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، همان، ج2، ص 88؛ الأمالي (للطوسي)، النص، ص: 667
- ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، همان، ج2، ص211.
- طوسی، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام، همان، ج 5، ص182.
- همان، ج3، ص 136.
- طوسى، محمد بن الحسن، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت: مؤسسة فقه الشيعة، چاپ اول، 1411ق، ج1، ص 269.
- مفيد، محمد بن محمد، كتاب المزار- مناسك المزار، محقق / مصحح: ابطحى، محمد باقر، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد رحمة الله عليه، چاپ اول، 1413ق، ص153.
- ابن مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الكبير، محقق/مصحح: جواد قيومى اصفهانى، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه، چاپ اول، 1419ق، ص 445.
- سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، همان، ج1، ص421.
- ابن بابویه، محمد بن على (شیخ صدوق)، من لا يحضره الفقيه، همان، ج2، ص542.
- سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنة، همان، ج1، ص 339.
- همان، ج1، ص 420.
- همان، ج1، ص 421.
- ابن قولويه، جعفر بن محمد، كامل الزيارات، محقق / مصحح: امينى، عبد الحسين، نجف اشرف: دار المرتضوية، چاپ اول، 1356ش، ص 169.
- همان، ص170.
- مفيد، محمد بن محمد، كتاب المزار- مناسك المزار، همان، ص 48.
