پرسش:
نمی شود قرآن هم فصیح باشد و هم اعجاز علمی داشته باشد. اگر قرآن اعجاز علمی داشته باشد، یعنی به گونه ای سخن گفته که قرار است بعدا معنای اصیل آن کشف شود و آنچه تاکنون فهمیده شده، با معنای اصیل و دقیقش فاصله داشته است. مثلا آیه ﴿و الشَّمس تَجری لمستَقَر لَها﴾؛ اشاره به حرکت خورشید دارد و آن را نشانه خدا می داند. تا چند سده پیش، همه انسانها حرکت خورشید را همان حرکت از مشرق به مغرب می دانستند که منشا پیدایش شب و روز است و سبب نظم و نظامی برای زمین و زمان شده و آن را نشانه خدا می دانستند. اما اینک با استفاده از دستاوردهای علمی روشن شده که اساسا خورشید از مشرق به مغرب حرکت نمی کند و این زمین است که حرکت کرده و شب و روز پیش آمده است و منظور از حرکت خورشید در این آیه نیز حرکت دورانی و انتقالی خورشید در مدار ثابت است و این را نشانگر اعجاز علمی قرآن می دانند که امروزه اثبات شده است.
همینطور که می بینید، اعتقاد به اعجاز علمی قرآن، با فصاحت قرآن ناسازگار است و اعتقاد به فصاحت قرآن و تناسب با فهم مخاطبان نیز با اعجاز علمی قرآن ناسازگار است. نظر شما چیست؟
پاسخ:
به نظر میرسد هیچ تعارضی بین فصیح بودن آیات قرآن کریم با معجزه علمی بودن بعضی از آنها وجود ندارد و هر دو باهم قابلجمعاند. برای روشن شدن بیشتر بحث به مفهوم شناسی این دو کلمه پرداخته میشود.
1- فصاحت و بلاغت
فصاحت، زیبایی و شیوائى کلمات و جملات است که در علم بیان از آن گفتگو مىشود. بلاغت متناسب بودن سخن است با مورد آن، که در علم معانى از آن بحث مىشود. (1)
قرآن از نظر فصاحت و بلاغت در حدّ اعجاز است. براى روشن شدن مفهوم این دو کلمه مثالى ذکر مىکنیم:
فرض کنید یک محصّل کلاس سوم ابتدائى با یک نویسنده توانا درجایی نشستهاند. شما به این دو نفر پیشنهاد مىکنید که درباره موضوعى معیّن و یا داستانى مخصوص قلمفرسائى کنند. یقیناً پس از آماده شدن دو مقاله با مطالعه آنها میزان اطلاعات و قدرت قلم نویسنده را مىتوان فهمید، هر فرد غیر متخصّصى هم مىتواند بهآسانی، ضعف و نارسائى و سستى جملات دانشآموز را در برابر پختگى و شیوائى و رسایی عبارات استاد، دریابد درحالیکه نمىداند چه کسى و با چه معلوماتى کدامیک از این دو مقاله را نوشته است.
در مورد قرآن نیز، قدرت نویسندگى تواناترین نویسندگان عرب، در برابر آیات شیوا و رسای قرآن یعنى فصاحت و بلاغت آن، مانند مقاله دانشآموز در برابر نوشته استاد است. البتّه این مثل و تشبیه براى تقریب به ذهن است وگرنه فرق مطلب از زمین تا آسمان است و هیچ نوشتهاى قابل قیاس باقدرت قلم قرآن نیست و دشمنان سرسخت اسلام در طی چهارده قرن همواره از مقابله با قرآن عاجز بودهاند و کسانی که قدم در میدان مقابله با قرآن گذاشتهاند نتیجهاى جز رسوایی و سرشکستگى نبردهاند. (2)
2- اعجاز علمی
اعجاز علمى قرآن به مطالب و اسرار علمى گفته مىشود که در قرآن بیانشده و در عصر نزول قرآن براى بشر معلوم نبوده و پس از پیشرفت علوم کشفشده است. (3)
3- عدم تعارض فصاحت و اعجاز قرآن
فصاحت و بلاغت و اعجاز قرآن از جهت مفهومی هیچ تعارضی باهم ندارند و وجود هرکدام دیگری را نفی نمیکند و هرکدام از آنها از ابعاد مختلف اعجاز قرآن کریماند. این عدم تعارض را با توضیح آیهای که در پرسش نیز مطرحشده است، کامل میکنیم. خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: ﴿وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیم﴾؛ و خورشید که تا قرارگاهش روان است این اندازهگیرى (خداى) شکستناپذیر داناست. (4)
در این آیه شریفه، حرکت خورشید در مدار خودش، با زیباترین و شیواترین کلمات و جملات بیانشده است. پس این آیه درنهایت فصاحت است. از سوی دیگر، آخرین و جدیدترین تفسیر براى آیه فوق همان است که اخیراً دانشمندان کشف کردهاند و آن حرکت خورشید با مجموعه منظومه شمسى در وسط کهکشان ما بهسوی یک سمت معین و ستاره دور دستى که آن را ستاره «وگا» نامیدهاند است. (5)
بنابراین، حرکت خورشید که با فصیحترین و شیواترین کلمات بیانشده است، با اعجاز علمی آن نیز سازگار بوده هیچ تعارضی ندارد.
دقت در کلام پرسشگر محترم نشان میدهد که این تعارض بین مصداقِ اشتباهِ بیانشده برای آیه درگذشته با مصداق جدید کشفشده در زمان معاصر است. بهعبارتدیگر خداوند متعال در این آیه شریفه نوع خاصی را برای حرکت خورشید بیان نکرده است و فقط گفته خورشید در مدار خودش حرکت میکند، اما بعضی از مترجمان و مفسران درگذشته با توجه به تصور عمومی برای حرکت خورشید از مشرق به مغرب گمان میکردند که این حرکت همان حرکت از مشرق به مغرب است اما بهمرور زمان ثابت شد که نوع این حرکت متفاوت از آن چیزی است که درگذشته گمان میرفته است. پس این تعارض مربوط به بیان مصداق غلط حرکت خورشید درگذشته بابیان مصداق جدید حرکت آن در حال حاضر است و هیچ ارتباطی به معنای خود آیه ندارد و اختلاف تنها در میان دو برداشت متفاوت از این آیه است.
4- استخدام یافتههای علمی در تفسیر قرآن
بهترین نوع استفاده از علوم در تفسیر آیات قرآن کریم، «استخدام علوم برای فهم بهتر قرآن» است نه تحمیل نظریات علمی بر قرآن کریم. در این شیوه از تفسیر علمی مفسّر با دارا بودن شرایط لازم و با رعایت ضوابط تفسیر معتبر اقدام به تفسیر علمی قرآن کرده و سعی دارد با استفاده از مطالب قطعی علوم (که از طریق دلیل عقلی پشتیبانی میشود) و با ظاهر آیات قرآن (طبق معنای لغوی و اصطلاحی) موافق است به تفسیر علمی بپردازد و معنای مجهول قرآن را کشف و در اختیار انسانهای تشنه حقیقت قرار دهد. (6)
بنابراین هیچگاه نمیتوان بهصرف وجود یک احتمال علمی، آیهای را بهصورت قطعی بر اساس این احتمال ترجمه و تفسیر کرد، چراکه بعدها با کشف مطالب جدید علمی این گمان برای ناآشنایان با مباحث قرآنی ایجاد میشود که آیه اشتباه گفته است درحالیکه آیه اشتباه نکرده بلکه مفسّر یا مترجم مصادیق غلطی را برای مفهوم آیه بیان کرده که
درست نبوده است و با کشفیات جدید بطلان آن ثابتشده است.
نتیجه:
فصاحت قرآن و نیز اعجاز علمی آن، هر دو از وجوه اعجاز قرآناند و در آیاتی که مشتمل بر نکات علمی است، میتواند هر دو اعجاز نمایان باشد و هیچ تعارضی بین فصاحت و اعجاز علمی قرآن کریم نیست، بلکه تعارض بین برداشتهای مختلف مفسران و مترجمان از قرآن کریم است.
پی نوشت:
1 . هاشمى بیک، سید احمد، جواهرالبلاغه، ص 4.
2 . جمعی از نویسندگان، آشنایى با قرآن، ص 39- 40.
3 . رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، ص 15.
4 . سوره یس، آیه 38.
5 . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج18، ص 382.
6 . رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، ص 48.