پرسش:
شب اول قبر و سؤالات نکیر و منکر در آن شب، رخدادی عمومی است یا محدود به مؤمنان و کافران خاص؟
لَیلَهُ الدَّفن یا شب اول قبر، نخستین شب پس از دفن است. این شب یکی از مراحل برزخ بهشمار میآید و محدود به بدن مادی یا قبر خاکی نیست؛ زیرا به گفته روایات، قبر برای فرد میتواند مانند بهشت یا جهنم باشد، (1) حالآنکه خود خاک چنین ویژگیای ندارد. در این شب، نکیر و منکر از میت پرسش میکنند (2) و روشن است که بدن مادی فاقد حیات و آگاهی است تا بتواند پاسخ دهد؛ بنابراین، شب اول قبر لحظهای است که روح در برزخ مستقر میشود و با سؤالات نکیر و منکر مواجه میگردد. پرسشی که مطرح است ایناستکه آیا این تجربه شامل همه انسانها میشود یا تنها گروههایی خاص مانند مؤمنان پاک و کافران محض را در بر میگیرد؟
در ادامه، توضیحات بیشتر در قالب چند نکته ارائه میشود.
نکته اول: حیات برزخی و شمول آن برای همه انسانها
ابتدا باید دانست که حیات در برزخ امری فراگیر است و همه انسانها پس از مرگ وارد این مرحله میشوند تا زمان قیامت فرا رسد. این مطلب در آیه 100 سوره مبارکه مؤمنون بیان شده است:
«شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم! (ولی به او میگویند:) چنین نیست! این سخنی است که او به زبان میگوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته است) و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.» (3)
بنابراین، اصل ورود به عالم برزخ و برخورداری از نوعی حیات در آن برای همه مسلّم است. در این راستا، امام خمینی رحمهالله علیه میفرماید: «برزخ برای همه است و اهل برزخ وجود برزخی دارند… عالم برزخ هم یک مرحله قهری (جبری) از مراتب وجود است و برای همه قهری هست.» (4)
صدرالمتألهین نیز بر همین معنا تأکید دارد و برزخ را «قیامت صغری» و حدفاصل میان دنیا و آخرت میداند که تمامی نفوس انسانی پس از مرگ به آن انتقال مییابند. (5)
بنابراین، اصل ورود به برزخ برای همه مشترک است، اما تجربههای افراد، متناسب با شرایط ایمانی آنها، در این عالم یکسان نیست.
نکته دوم: تفاوت در احوال برزخیان و شب اول قبر
ارواح ساکن در برزخ، بر سه قسم هستند: گروهی مؤمنان خالص، گروهی کافران خالص و گروهی متوسطین و مستضعفین (6) هستند.
حیاتِ برزخیِ مؤمنان خالص را میتوان از زندهبودن و روزی خوردن شهدا در برزخ (7)، معیت و همراهی و همطرازی مؤمنان و خاصّان با پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان (8) و نیز آرزوی حبیب نجار مبنی بر آگاهی خویشاوندان از وضعیت وی (9) فهمید.
همچنین، حیات برزخی کافران خالص در آیه: «آنها (فرعون و یارانش) [عذابشان] آتش است که صبح و شام بر آن عرضه میشوند و روزی که قیامت برپا شود [ندا رسد:] فرعونیان را در سختترین عذاب درآورید،» (10) انعکاس یافته است.
اما گروهی که جزء متوسطین و مستضعفین هستند، ظاهراً -طبق نظر برخی از مفسران مثل آیتالله مکارم شیرازی- در یک نوع حالت بیخبری، عالم برزخ را طی میکنند. (11) آیاتی از سوره طه، (12) خبر از کسانی میدهد که هنگام حشر نمیدانند چه مدت در قبر درنگ کردهاند تا جایی که بعضی گمان میکنند ده روز و بعضی دیگر گمان میکنند یک روز در قبر ماندهاند؛ همین نشان میدهد که عذاب یا نعمت آنها پیوسته و دائمی نبوده است وگرنه در تعیین اینکه چه مدت در قبر ماندهاند دچار اشتباه نمیشدند. (13)
این بیخبری و ابهام، به حدی است که حتی در قبر، سؤال و پرسشی از آنان صورت نگرفته و رها میشوند. (14) در قرآن کریم نیز، از این گروه بهعنوان «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ»(15) و «الْمُسْتَضْعَفِینَ»(16) یاد شده که بهمجرد مرگ و ورود به برزخ، از آنان سؤالی نشده و بهحساب آنها رسیدگی نمیشود؛ بلکه حساب آنان تا قیامت به تأخیر میافتد و به رأی و نظر خدا واگذار میگردد که آنان را عذاب کند یا اینکه گناه ایشان را بیامرزد. (17)
بااینحال، بنابر برخی روایات، سؤالات نکیر و منکر عمومیت دارد و مختص به گروهی خاص نیست؛ چنانکه در برخی روایاتی که درباره شب اول قبر و سؤالات نکیر و منکر است، از واژگان «رجل» (18) و «میت» (19) استفاده شده است و به مؤمن یا کافر اختصاص نیافته است.
نتیجه:
بر اساس متون دینی، ورود به عالم برزخ و برخورداری از نوعی حیات برزخی، امری همگانی است و همه انسانها پس از مرگ به آن منتقل میشوند. شب اول قبر نیز یکی از مراحل برزخ است. مؤمنان خاص و کافران محض، شب اول قبر دارند و قبر و برزخ آنها متناسب با ایمان و عمل صالح آنها، بهشتی یا جهنمی خواهد بود، درحالیکه گروه متوسط و مستضعفان ممکن است در حالت بیخبری و انتظار باقی بمانند و سؤال نکیر و منکر در شب اول قبر شامل آنان نشود و حسابشان به قیامت موکول گردد. بااینوجود، برخی روایات نشان میدهد که مواجهه با نکیر و منکر در شب اول قبر بهطورکلی شامل همه میشود و مختص به گروهی خاص نیست.
پینوشتها:
1. «القبر روضه من ریاض الجنه أو حفره من حفر النیران»؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1403 ق، ج 6، ص 205.
2. «یُسْأَلُ الْمَیِّتُ فِی قَبْرِه...»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388، ج ۳، ص 241.
3. سوره مومنون، آیه 100: «لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ ۚ کَلَّا ۚ إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَىٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ».
4. موسوی خمینی، روحالله، تقریرات فلسفه، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمهاللهعلیه، بیتا، ج 3، ص 73.
5. صدرالدین شیرازی، محمد، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، قم، مصطفوی، 1379 ش، ج 9، ص 335؛ همو، الشواهد الربوبیه، قم، بوستان کتاب، 1382 ش، ص 347.
6. «متوسطین» کسانی هستند که در میانه مؤمن و کافر قرار داشته و خوبیها و بدیهای ایشان مساوی است. «مستضعفین» نیز به کسانی گفته میشود که سادهدل، زودباور و ناتوان از تحلیل یا افرادی ناآگاه و بیخبر هستند. زنان و مردان پیر، کودکان و دیوانگانی که به قیم نیاز دارند و بهطورکلی کسانی که به لحاظ فهم و دانش، ضعیف هستند، جزء مستضعفین به شمار میآیند.
7. سوره آلعمران، آیه 169: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ».
8. سوره نساء، آیه 69: «وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِکَ رَفِیقًا».
9. سوره یس، آیات 26-27: «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ».
10. سوره غافر، آیه 46: «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوًّا وَعَشِیًّا ۖ وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ».
11. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1374 ش، ج 14، ص 324.
12. سوره طه، آیات 103-104: «یَتَخَافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْرًا * نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا یَقُولُونَ إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَهً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یَوْمًا».
13. شیخ مفید، محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق، ص ۸۹-۹۰.
14. «...وَ أَمَّا مَا سِوَى ذَلِکَ فَیُلْهَى عَنْهُمْ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388، ج 3، ص 235.
15. سوره توبه، آیه 106: «وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ ...»
16. سوره نساء، آیه 98: «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لَا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَهً وَلَا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا».
17. برای مطالعه بیشتر، ر.ک: خزعلی، مرضیه و سید مرتضی موسوی گرمارودی، حیات برزخی از دیدگاه آیات و روایات، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال دوم، شماره 7، پاییز 1390 ش، ص 85.
18. «إِذَا وُضِعَ الرَّجُلُ فِی قَبْرِهِ أَتَاهُ مَلَکَان...»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388، ج 3، ص ۲۳۸.
19. «یُسْأَلُ الْمَیِّتُ فِی قَبْرِه...»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388، ج 3، ص 241.
