جن از جمله موجوداتی است که در منابع اسلامی از آن نام برده شده است. ابلیس نیز از این طایفه است. در میان مردم مشهور است که هر انسانی با خود همزادی از اجنه دارد که در زندگی او تأثیر می‌گذارد. متأسفانه امروزه با افزایش گرفتاری‌ها و مشکلات خانوادگی، برخی افراد منشأ تمام این اختلافات را اجنه و همزادهای انسان می‌دانند و مسئله را به گونه‌ای مطرح می‌کنند که آدمی هیچ نقشی در پدید آمدن مشکلات زندگی خود ندارد و ایجاد اختلافات در اختیار او نیست. به همین جهت در نوشته حاضر، با تکیه بر منابع مهم و معتبر، به دنبال آن هستیم که مشخص شود آیا واقعاً هر انسانی همزاد دارد یا خیر و همزاد او چه مقدار اختیار دارد؟ آیا واقعاً می‌تواند منشأ مشکلات و گرفتاری‌هایی را از سوی همزاد دانست؟
همزاد در زبان فارسی مترادف هم سن و سال است و از این جهت به فرزندان دو قلو، همزاد می‌گویند. بر اساس جست و جوهای انجام شده دو حدیث در منابع حدیثی شیعه وجود دارد که در آن آمده است هر انسانی یک همزاد دارد که با او متولد می‌شود و همواره همراه اوست. این دو حدیث را از جهت سند و محتوا مورد بررسی قرار می‌دهیم.
الف) حدیث اول و بررسی سند و منبع آن
روایت اول بدون سند چنین ذکر شده است: «و روی أن الله تعالى قال لإبلیس لا أخلق لآدم ذریه إلا ذرأت‏ لک‏ مثلها فلیس أحد من ولد آدم‏ إلا و له شیطان قد قرن به‏؛ خداوند متعال به ابلیس فرمود: فرزندى به آدم نمی‌دهم جز این که مانندش را به تو دهم و هر آدمی، هم زاد شیطانى دارد». (1)
این روایت در کتاب بحارالانوار بدون ذکر سند نقل شده است. علامه مجلسی در این بخش، روایاتی را از کتاب‌های اهل سنت بیان می‌کند و در قالب این روایات، جمله بالا را هم بدون آن که به معصوم نسبت دهد و بدون سند و منبع ذکر می‌کند. قابل توجه است که این سخن در هیچ منبع حدیثی شیعه معتبر یافت نشد؛ بنابراین هم از جهت سند و هم منبع قابل اعتماد نیست. علاوه بر آن که نگارش کتاب بحارالانوار فاصله زمانی زیادی با عصر معصومان علیهم‌السلام دارد و نمی‌تواند بدون واسطه از هیچ معصومی روایت نقل کرده باشد.
ب) حدیث دوم و بررسی سند و منبع آن
روایت دوم که منسوب است به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله به این صورت است: وَ رَوَى مُسْلِمٌ عَنِ ابْنِ مَسْعُود أَنَّ النَّبِیَّ صلی‌الله علیه و آله قَال‏: «مَا مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ قَدْ وُکِّلَ بِهِ قَرِینُهُ مِنَ الْجِنِّ قَالُوا وَ إِیَّاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ إِیَّایَ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ أَعَانَنِی عَلَیْهِ فَأَسْلَمَ فَلَا یَأْمُرُنِی إِلَّا بِخَیْرٍ؛ حضرت فرمودند: هیچ انسانی نیست جز آنکه همزادی از جنّ برای او گماشته شده است، گفتند: یا رسول‌الله آیا برای شما هم هست؟ فرمودند: برای من نیز هست، جز این که خداوند مرا یاری نموده که او تسلیم من شده است و جز به نیکى امر نمی‌کند». (2)
این روایت را نیز علامه مجلسی در همان بخش، بدون سند معتبر از منابع اهل سنت نقل کرده است و در دیگر منابع حدیثی شیعه یافت نشد بنابراین از جهت سند اعتبار ندارد و از جهت منبع هم در یک کتاب واسطه (بحارالانوار) نقل شده و در منابع اصلی و اولیه شیعه نیامده است در نتیجه این حدیث نیز از جهت منبع قابل اعتماد نیست.
ج) بررسی محتوایی احادیث
محتوای این دو روایت، بر وجود همزادی که سبب گرفتاری و مانع پیشرفت انسان باشد، دلالت ندارد و چنین چیزی قابل پذیرش نیست؛ به عبارت دیگر گرچه در محتوای این دو حدیث آمده است که انسان همزادی از جن یا شیطان دارد، اما در هیچ کدام از این احادیث، تصریح نشده که آن همزاد مایه همه گرفتاری‌ها و مشکلات اوست.
بر اساس تصریح قرآن کریم (3) همه اجنه مشرک یا کافر و انجام دهنده اعمال ناشایست و زشت نیستند، بلکه تعدادی از آن‌ها مؤمن بوده و دارای اعمال شایسته و نیک هستند بنابراین امکان ندارد همه جنیان انسان‌ها را به گمراهی و انحراف بکشانند. از سوی دیگر قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرین‏؛ (4) و هر کس از یاد خدا روى ‏گردان شود شیطان را به سراغ او می‌فرستیم، پس همواره قرین او است». بر اساس تصریح قرآن، شیطان تنها بر آن عدّه از انسان‌ها مسلط می‌شود که آنان از یاد خدا غافل شوند؛ یعنی شیطان سلطه‌ای بر انسان ندارد و فقط آدمی را به گناه دعوت می‌کند چنان که وقتی گنه‌کاران در روز قیامت، گناه خود را بر گردن شیطان می‌اندازند او در پاسخ می‌گوید: «وَ ما کانَ لِیَ عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لی‏ فَلا تَلُومُونی‏ وَ لُومُوا أَنْفُسَکُم‏...؛ (5) من بر شما سلطه‌ای نداشتم جز این که شما را دعوت کردم و شما هم استجابت نمودید، پس مرا ملامت و سرزنش نکنید بلکه خودتان را سرزنش کنید».
بر اساس فرمایش قرآن کریم، خدای متعال، انبیاء را برای هدایت بشر فرستاده است و عده‌ای راه هدایت را پذیرفتند و هدایت یافتند و عده‌ای با اختیار خود گمراهی و ضلالت را پذیرفتند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا أَنْ اُعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیهِ الضَّلَالَهُ...؛ (6) ما در هر امتی پیامبری برانگیختیم تا به آنان بگویند خدا را بپرستید و از پرستش غیر خدا (طاغوت) خودداری کنید گروهی هدایت یافتند و گروه دیگر (از طریق عناد و لجاج) شایسته‌ی گمراهی و ضلالت شدند»؛ بنابراین همه انسان‌ها به گمراهی کشیده نشدند از این‌رو شیطان سلطه‌ای بر انسان ندارد.
اما به فرض پذیرش صدور دو حدیث مطرح شده در کتاب بحارالانوار، باید گفت هدف رسول خدا صلی‌الله علیه و آله از بیان این مطلب، آگاهی بخشی به مردم و بر حذر داشتن آن‌ها از فتنه‌های شیطان است که همواره باید مواظب باشند و هیچ گاه از آن غفلت نورزند؛ چنانکه علامه مجلسی رحمه ‌الله علیه در توضیح این حدیث می‌گوید: «مقصود پیامبر صلی‌الله علیه و آله در این روایت، بر حذر داشتن دیگران از فتنه هم زاد و وسوسه و اغواى او است و آن حضرت به ما آگاهى داده که او همراه ما است پس تا حد امکان خود را از او نگه داریم». (7)
حاصل سخن این‌ که مشکلات متعددی در زندگی انسان‌ها وجود دارد و از سوی دیگر، اجنه نیز با قدرت فوق‌العاده که دارند می‌توانند آسیب‌هایی بر انسان‌ها وارد کنند، اما این ‌گونه نیست که تمام مشکلات را از ناحیه آن‌ها بدانیم چون جن همانند انس اختیار و تکلیف دارد و از آیات و روایات معتبر بر می‌آید که جنیان از مؤمن واقعی می‏ترسند و نمی‌توانند آزاری به او برسانند؛ اما در مورد کسانی که به این مرحله نرسیده‌اند، احتمال آزار و اذیت وجود دارد. البته ادعیه‏ای نیز برای دفع شر جن از سوی ائمه علیهم‌السلام وارد شده است. (8)
نتیجه:
بنابراین هر دو حدیث از جهت سند و منبع ضعیف هستند. همچنین از جهت محتوا هم با قرآن تناقض دارد در نتیجه باید گفت همزاد به معنای عرف امروز که برای هر فردی هم شکل خودش انسان یا جنّی خلق شده باشد که دائماً او را به گمراهی بکشاند و یا همیشه همراه او باشد تا مانع پیشرفت و موفقیت او باشد و یا در زندگی برای او مشکلاتی ایجاد کند، مبنای دینی ندارد، اما بر اساس آیات و روایات، این که شیطان همواره تلاش می‌کند تا انسان را به گمراهی کشاند، پذیرفته شده است؛ پس انسان نباید هیچ گاه از یاد خدا غافل شود و با توکل و استعانت از خدای متعال می‌تواند بر وسوسه‌های شیطانی پیروز شود و به درجات عالی برسد.
کلید واژه:
همزاد، جن، شیطان، آسیب‌های جن.
پی‌نوشت‌ها:
1. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، چاپ دوم، 1404 ق، ج 60، ص 306.
2. همان، ج 60، ص 298.
3. به‌عنوان نمونه رجوع کنید: سوره جن، آیه 11 و 14.
4. سوره زخرف، آیه 35.
5. سوره ابراهیم، آیه 22.
6. سوره نحل، آیه 36.
7. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، همان، ج 60، ص 298.
8. رجوع کنید: فیض کاشانی، رسایل فیض کاشانی، تهران، مدرسه عالی شهید مطهری، ص 53.