پاسخ:

برخی در مقام نقد قرآن گفته‌اند: علت این‌که کعبه به‌عنوان قبله مشخص شده، این بوده که پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله گمان می‌کرده زمین مسطح است؛ چراکه با توجه به کروی‌بودن زمین، وقتی اشخاصی که از کعبه دور هستند روبه‌قبله بایستند، در حقیقت رو به آسمان هستند!

 در این نوشتار این ادعا بررسی و نقد خواهد شد.

کروی‌بودن زمین در قرآن

قرآن کتاب هدایت است نه کتابی علمی، اما چون در راستای اهداف هدایتی خود به توصیف پدیده‌های مرتبط با زمین پرداخته، بررسی دقیق واژگان و اصطلاحات آن، نشان می‌دهد که از نگاه آورنده این کتاب، زمین کروی است. برای نمونه، قرآن از حرکت پیوسته شب‌وروز خبر داده (1) که تنها بر روی کره‌ای دَوّار قابل تصور است. یکی از گویاترین تعابیر قرآنی، استفاده از واژه «یکوِّرُ» (2) است، یعنی چیزی به گِرد چیز دیگری که کُروی است، دایره‌وار بچرخد و همانند بستن «عمامه» بخش‌هایی از آن روی بخش‌های دیگر قرار بگیرد. با توجه به‌این‌که از یک‌سو، جوّ زمین به دور زمین پیچیده شده و نور خورشید با برخورد به مولکول‌های هوا در جوّ، روز را ایجاد می‌کند و از سوی‌دیگر، گردش زمین به دور خود و تغییر وضعیت آن نسبت به خورشید باعث پدیدآمدن شب‌وروز می‌شود، اگر زمین کروی نبود شب و روز در هم پیچیده نمی‌شدند. (3) چنانکه سوگند خداوند به «مشرق‌ها و مغرب‌ها» (4) نشان می‌دهد که نقاط طلوع و غروب خورشید در مکان‌های مختلف، متفاوت است. این پدیده تنها بر روی کره‌ای گردان قابل تصور است. کاربست واژه «یُولِجُ» (5) برای شب‌وروز به معنای داخل‌کردن تدریجی و آرام این دو در هم است. ورود تدریجی شب به روز و روز به شب تنها زمانی رخ می‌دهد که زمین کروی و در حال چرخش باشد، به‌گونه‌ای‌که نور و سایه به‌آرامی بر روی سطح آن حرکت کنند. (6)

نسبت‌سنجی تعیین کعبه به‌عنوان قبله با کروی‌بودن زمین

خداوند در قرآن مسجدالحرام را به‌عنوان قبله مسلمانان مشخص کرده و از آنان خواسته در هرکجا که هستند نمازشان را به‌سوی آن بخوانند:

«﴿وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرٰامِ وَ حَیْثُ مٰا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ ...﴾؛ (7)

 [آری] و از هرجا بیرون شدی، رویت را [در حال اقامه نماز] به‌سوی مسجدالحرام بگردان؛ و [شما ای مؤمنان!] هرجا که باشید، رویتان را [در حال اقامه نماز] به‌سوی آن بگردانید ... .»

در رابطه با قبله‌بودن مسجدالحرام به سه نکته مهم اشاره می‌شود که نشان می‌دهند تعیین کعبه به‌عنوان قبله به معنای مسطح دیدن زمین نیست:

1. انسان موجودی مادی است و ناگزیر باید رو به جهتی نماز بخواند و اگر قرار بود هر کس به هر سمتی که دوست داشت نماز بخواند، تفرقه و بی‌نظمی پیش می‌آمد؛ ازاین‌رو، باید جایی به‌عنوان قبله مشخص می‌شد و چه جایی بهتر از کعبه (8) که قدیمی‌ترین مرکز توحید (9) است؛

2. محاذات و روبه‌رویی با قبله در نماز، به معنای عرفی آن است، نه محاذات دقیق هندسی یا ریاضی. به‌عبارت دیگر، نمازگزار باید طوری بایستد که مردم عرفاً بگویند رو به کعبه ایستاده است. انحنا و خمیدگی سطح زمین مانعی برای این نوع رو به قبله‌بودن ایجاد نمی‌کند و کروی‌بودن زمین نیز با این مفهوم عرفی سازگار است. هرچند هرکه در هر نقطه از نقاط کره‌ زمین روبه‌قبله بایستد، پشتش هم به قبله است، اما عرفاً اگر به‌سوی جهتی که فاصله‌اش تا کعبه کمتر است بایستد، می‌گویند روبه‌قبله ایستاده؛ نه زمانی که به‌سوی جهتی ایستاده که فاصله‌اش بیشتر است. چنانکه مثلاً در رفتن از تهران تا مکه نیز همین مسئله صدق می‌کند؛ لذا اگر شخصی فاصله دورتر را انتخاب کند و بخواهد با دور زدن کره‌زمین به مکه برود، عرفاً نمی‌گویند به‌سمت مکه حرکت کرد. در نقطه مقابل کعبه (10) اگر همه جهات از جهت فاصله تا مکه با هم مساوی بود، به هر طرف می‌توانست نماز بخواند؛ اما با توجه به‌این‌که زمین به شکل کُره است، نه دایره، همه جهات با هم مساوی نیستند و باید به‌سمت جهت کوتاه‌تر بایستد؛ (11)

3. بر اساس احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام که مبیّن قرآن هستند، (12) قبله تنها به خانه کعبه محدود نمی‌شود، بلکه امتداد آن به‌سمت بالا تا آسمان‌ها و به‌سمت پایین تا بی‌نهایت نیز قبله محسوب می‌شود؛ (13) بنابراین، ایستادن رو به امتداد کعبه، همانند ایستادن مقابل خود آن، برای قبله کافی است؛ بنابراین، وقتی اشخاصی که از مکه دور هستند رو به کعبه بایستند، در حقیقت رو به امتداد کعبه ایستاده‌اند؛ نه آسمان. چنانکه فضانورد نیز اگر به‌سمت کره‌زمین یا امتداد آن نماز بخواند، ایستادن او روبه‌قبله صدق می‌کند و همین برای صحت نمازش کافی است.

نتیجه:

قرآن در آیات متعددی به کروی‌بودن زمین اشاره کرده؛ ازاین‌رو، نمی‌توان با توجه به یک دستور عملی همچون «ایستادن روبه‌قبله در حال نماز» مدعی شد که از نگاه قرآن زمین مسطح است! به‌ویژه‌که آن دستور عملی نیز اختصاصی به فرض مسطح‌بودن زمین ندارد و با کروی‌بودن زمین نیز کاملاً سازگار است. هر مسلمانی باید در حال نماز روبه‌قبله بایستد و ملاک، عُرف مردم است نه دقت‌های هندسی و ریاضی؛ لذا جهت کوتاه‌تر به کعبه ملاک است، نه جهت طولانی‌تر. چنانکه چون امتداد کعبه از دو طرف بالا و پائین نیز قبله است، ایستادن به‌سوی کعبه حتی از فاصله بسیار زیاد، ایستادن روبه‌قبله است؛ نه ایستادن رو به آسمان.

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره اعراف، آیه 54.

2. سوره زمر، آیه 5.

3. مسترحمی، سید عیسی، نجوم‌شناسی در قرآن، قم، مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات، 1395 ش، ص 208 - 211.

4. سوره معارج، آیه 40.

5. سوره حدید، آیه 6.

6. رضایی، حسین، عرصه سیمرغ: پاسخی قاطع به شبهات کتاب نقد قرآن سُها، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1398 ش، ص 129-137 و 271-274؛ آقامحمد شیرازی، زهرا، «قرآن و دانش: شکل کروی زمین»، بشارت، ش 56، 1385 ش.

7. سوره بقره، آیه 150؛ همچنین آیه‌های 114 و 149: ﴿... فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرٰامِ وَ حَیْثُ مٰا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ ...﴾ و ﴿وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ اَلْمَسْجِدِ اَلْحَرٰامِ ...﴾

8. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، ‏وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام‏، چاپ اول، 1409 ق، ج‏4، ص 304: «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى جَعَلَ الْکَعْبَهَ قِبْلَهً لِأَهْلِ الْمَسْجِدِ- وَ جَعَلَ‏ الْمَسْجِدَ قِبْلَهً لِأَهْلِ الْحَرَمِ- وَ جَعَلَ الْحَرَمَ قِبْلَهً لِأَهْلِ الدُّنْیَا؛ خداوند کعبه را برای کسانی که در مسجدالحرام هستند و مسجدالحرام را برای کسانی که در حرم هستند و حرم را اهل دنیا قبله قرار داد.»

9. شیخ حر عاملى، ‏وسائل الشیعه، ج‏4، ص 299.

10. اگر از مرکز زمین خطی مستقیم از کعبه به سمت دیگر زمین رسم کنیم، آن نقطه مقابل کعبه خواهد بود.

11. بنی‌هاشمی، سید محمدحسن، توضیح‌المسائل (مراجع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1381 ش، ج 1، ص 441.

12. سوره نحل، آیه 44.

13. شیخ صدوق ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، چاپ دوم، 1413 ق، ج‏2، ص 246: «وَ قَالَ الصَّادِقُ علیه‌السلام أَسَاسُ الْبَیْتِ مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَهِ السُّفْلَى إِلَى الْأَرْضِ السَّابِعَهِ الْعُلْیَا.»