در یک روایت از حضرت علی علیه السلام آمده است که «در تنگناها و سختی هاست که دوستی راستین خود را نشان می دهد» (ح:3080میزان الحکمه). رفتن به مسافرت یکی از مواردی است که می‌تواند ما را با افراد آشنا سازد و زمینه‌ها را پیش می‌آورد. و آگاه شدن از وضعیت روانی و عاطفی او در گفتار و کردار می‌تواند زمینه‌ای برای شناخت پیدا کردن نسبت به دوست باشد. همچنین برخی روایات هستند که اختصاصی به دوست ندارند و عمومی هستند. مثلاً این روایت که می‌فرماید «قلب احمق در زبانش است» نشان می دهد که او بدون فکر حرف می زند و می تواند برای ما دردسر ایجاد کند. در نتیجه ما باید از خودمان بپرسیم که آیا این فرد که قصد ایجاد دوستی با او را دارم فردی هست که مناسب و بجا گفتگو کند یا نه؟
اما اسلام به منظور پیشگیری از خطرات احتمالی بر رعایت نکاتی تأکید کرده است، مانند:
1 - جهت گیری صحیح در برخوردها و ارتباط انسانی: اسلام می خواهد همه دوستی ها و دشمنی ها برای خدا باشد و اغراض نفسانی در آن دخالت نداشته باشد.
2 - دوستی حساب شده:
جوانان در انتخاب دوست. آسان پذیر و زود پسند و با یک برخورد عادی مجذوب دیگری می گردند.
چنین دوستی های تصادفی و حساب نشده می تواند ثمرات تلخی داشته باشد.
گام اوّل در دوست‌یابی، دوست‌شناسی است. اگر این امر به طور شایسته‌ای انجام نگیرد، مراحل بعدی فرجام خوبی نخواهد داشت.
در پاسخ به این که چگونه دوست خوب را از بد بازشناسیم، باید گفت: تنها با آزمایش و امتحان این امر میسر است. تا دوستی را نیازموده‌ایم، نباید به او اعتماد کنیم. اکتفا کردن به ظاهر و روی خوش کافی نیست. همان‌گونه که پرنده دانه خوب را از بد جدا می‌کند، صاحب عقل و خِرَد نیز باید دوست و همنشین خویش را از میان مردم با توجه به معیارها و ملاک‌های صحیحی که دین و خردمندان عالم ارائه داده‌اند،‌ گزینش نماید، به خصوص در روزگار ما که فریب، دورویی، دروغ و ظاهرنمایی رواج دارد.
برای آزمودن دوستان مهم‌ترین راه، هفت چیز است:
1ـ آزمایش روحی: اگر روان و عواطف خویش را به خوبی بشناسیم، از راه احساس درونی می‌توان میزان محبت دیگری را تشخیص داد. در حدیث آمده است: «محبت قلبی برادرت را نسبت به خود، از محبت قلبی خویش نسبت به او بشناس»(غررالحکم، ج5، ص 472).
2ـ آزمودن به گاه نیاز: در موقع نیازمندی، می‌توان دوست را شناخت. از لقمان نقل است که گوید: برادرت را مشناس مگر در وقت نیازت به او. (میزان الحکمه؛ ص 312)
دوست مشمار آن که در نعمت زند لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست در پریشان حالی و درماندگی
3ـ آزمودن علاقه دوست به برقراری پیوند نزدیک ‌تر: آیا او دوست دارد که به سخن تو گوش دهد؟ آیا از همنشینی با تو احساس رضایت دارد؟ آیا کارهای خوب تو را میان مردم مطرح می‌کند؟
4ـ آزمودن در سختی‌ها: دوست خوب کسی است که در گرفتاری‌ها به یاری‌ات بیاید. امام علی(ع) می‌فرماید: «دوست را در هنگام گرفتاری و سختی بیازمای». (میزان الحکمه، ج 5، ص 311)
5ـ آزمودن به هنگام خشم: هر انسانی چهره واقعی‌اش را در حال خشم آشکار می‌سازد، از این رو امام صادق (ع) فرمود: «اگر برادرت سه بار بر تو خشمگین شد و سخن ناخوشایندی درباره‌ات نگفت، او را برای خود حفظ کن!».
6ـ آزمودن در سفر: آدمی در سفر، لباس تکلف و ریا را از تن خود بیرون می‌آورد و آن طور رفتار می‌کند که واقعاً می‌اندیشد، از این رو می‌توان دوست را در سفر آزمود. در روایات. یکی از روش‌ها، دوست را آزمودن به هنگام مسافرت دانسته‌اند. (بحار الانوار، ج 78، ص 10)
7ـ آزمودن به هنگام زوال قدرت: دوستی واقعی، ناشی از سِمَت و مقام نیست و با نبود آن ها نیز پابر جاست. امام علی (ع) می‌فرماید: «هنگام زوال قدرت، دوست از دشمن شناخته می‌شود». (میزان الحکمه، ج 5، ص 312)
3 - اعتدال در دوستی:
جوانان به دلیل برخورداری از احساسات و عواطف، در دوستی افراط می کنند و ارتباط امروز را ثابت و ناگسستنی می پندارند، از این رو به قدری در دوستی زیاده روی می کنند که گویی یک روح در دو بدن اند، از جمله مثل هم لباس می پوشند و مانند یک دیگر موی و روی خود را می آرایند، نیز با هم از هر سرّی سخنی می گویند و تحمل جدایی از یک دیگر را ندارند، چنان که در ایام جدایی بیش از حد ابراز مخالفت و دشمنی می کنند. اما اسلام اعتدال در دوستی را مطرح کرده ، در دوستی و دشمنی خواهان میانه روی است. امام علی (ع) می فرماید: «با دوستت با حفظ جهات و مدارا اظهار دوستی کن. شاید روزی دشمنت شود. همچنین در اظهار دشمنی نیز مدارا کن، شاید روزی دوستت گردد». (نهج البلاغه، قصار260)

درخت دوستي بنشان كه كام دل به بار آرد نهال دشمني بر كن كه رنج بي شمار آرد
یکی از نیازهای اساسی بشر در تمام طول عمر، از کودکی تا کهنسالی، به ویژه در دوران نوجوانی و جوانی، انتخاب دوست و داشتن رفیق و همنشینی است که از جهت روحی، اخلاقی، فکری و اجتماعی با او موافق و یک دل باشد. هر انسانی ضرورت و نیاز به رفاقت و همنشین خوب را در وجودش می‌یابد.
انسان بی دوست در دنیا غریب است.
اسلام به دوستی و ضرورت دوست‌یابی، اذعان دارد و به آن توصیه کرده است. هماهنگ با آفرینش و طبیعت و نیاز انسان، احکام، قوانین و ضوابطی را وضع نموده است. بدین وسیله ملاک و معیارهای دوست خوب و دوست بد را تعیین نموده، آثاری را که هر یک از دوستان خوب و بد در زندگی، رفتار، اخلاق، عقاید و سرنوشت بشر می‌گذارد، بیان کرده است. لیکن وقتي ما مي‏توانيم دوستان خوب و بد را تشخيص دهيم كه خوب و بد را درست تشخيص داده باشيم و آن ها را باور كرده و خودمان خوب و از بدي دور باشيم. در اين صورت است كه تشخيص دوست خوب و بد بسيار آسان و ساده مي‏شود.
ذره ذره اندر اين ارض و سما جنس خود را همچو كاه و كهربا
نوريان مرنوريان را طالبند ناريان مرناريان را جاذبند
دوست مورد نظر بايد از ويژگي هاي اخلاقي و رفتاري و فكري خاصي برخوردار باشد تا سزاوار محبت ورزيدن و دوستي نمودن گردد. به برخی از ويژگي هاي يك دوست خوب اشاره مي كنيم تا با رعايت آن ها در انتخاب دوست خوب موفق باشيد:

1- وفاداري :
از شرايط يك دوست ايده ال وفاداري است . دوست بايد به اصول اخلاقي و تعهدات دوستي و عهد و پيماني كه منعقد مي سازد ، پايبند و وفادار باشد.
2- ديانت و پايبندي به احكام دين و فرامين الهي:
اهل دين بودن يك امتياز است و پايبندي به احكام شريعت يك ضرورت مي باشد.
3- دور انديشي:
یکی ديگراز ويژگي هاي دوست خوب دور انديشي است تا پیش از بروز خلل و انحراف در زندگي و هر گونه حادثه منفي و ناخوشايندي شما را آگاه و مطلع سازد و گرنه دو نفر همراه هم به خطا مبتلا مي شويد.
4- آينه يكديگر بودن:
خير خواهي نمودن و عيب يكديگر را دوستانه - نه خصمانه - متذكر شدن شرط ديگري است كه موجب پيشرفت روز افزون شما خواهد شد. راه ايراد گرفتن ديگران و برخوردهاي تلخ و تهديدآميز و... را سد خواهد كرد.
5- تواضع و همترازي :
از شرائط دوست خوب همترازي اجتماعي دو دوست و تواضع نمودن و احترام متقابل است .
مهم ترین معیارها و روش های به دست آمده از روایات برای شناخت دوست خوب و بد این است.
دوست خوب آن است كه:
1- در راه خوب ما را همراهی کند . ما را از راه بد و كار بد باز دارد.
2- به خوبي‏ها و خوبان عشق بورزد . از بدي‏ها و بدها بدش بيايد.
3- فردي آگاه، با معرفت، با فرهنگ و زيرك باشد.
4- بدي‏هاي ما را به ما تذكر بدهد . ما را در انجام كار خوب و پيمودن راه خوب تشويق و كمك كند.
5- با ما به طمع مال و منال و... رفاقت نكند .
6- از خود ما در خوبي‏ها و كمالات بهتر و بالاتر باشد.
همنشين تو از تو بِه بايد تا تو را عقل و دين بيفزايد.
بالاخره دوست خوب آن است كه سخن گفتنش موجب افزوني علم و دانش شما گردد.
رفتارش شما را به فكر آخرت بياندازد. ديدارش شما را به ياد خداوند اندازد.
از دوستي با چه اشخاصي بايد اجتناب نمود:
از دوستي با افرادي كه ويژگي هاي زير را دارند، بايد پرهيز نمود:
1- افراد سخن چين و نمام .
2- افراد پست و تن پرور و آسوده خواه.
3- افراد دروغگو.
4- افرادي كه به احكام و مقررات ديني پايبند نيستند.
5- كساني كه تندخو و بد اخلاق مي باشند.
6- افراد ترسو .
7- افراد بخيل و خسيس.
8- افرادي كه متهم شناخته شده و حيثيت اجتماعي مطلوب ندارند.
9- افرادي كه از ستمگري و عدم رعايت حقوق ديگران ابا ندارند.
10- نادان , كم ظرفيت و پر توقع و...
به چند راهكار در كيفيت دوستي اشاره مي كنيم :
- دو دوست صميمي بايد از عمق جان نسبت با يكديگر همدرد و خيرخواه باشند . يك لحظه يك رنگي و صفا را فراموش نكنند .
- در تمام حالات از حقوق دوستي و رفاقت دفاع كنند .
- بر لغزش ها و خطاهاي پيش آمده و غير منتظره صبر كنند. همدیگر را مورد عفو بخشش قرار دهند .
در سختی ها بردباري نشان دهند و بر ناملايمات بخندند .
- از يكديگر توقع و انتظار نداشته باشند . دوستي را زمينه رسيدن به اميال و خواهش هاي شخصي خود قرار ندهند.
- از مجادله و جر و بحث های غير علمی با يكديگر پرهيز كنند .
- در برابر يكديگر متواضع و فروتن باشند. به حرف های همديگر گوش دهند .
- از سرزنش و مذمت يكديگر پرهيز نمايند .
- خيرخواه و ناصح همديگر باشند. در حق يكديگر دعا كنند و اسرار هم را بپوشانند.
- همه اسرار و حرف های دل را نباید به دوست خویش گفت . زیرا همیشه این احتمال است که روزی دوست دشمن گردد ، چنان که ممکن است روزی دشمن دوست گردد . بنا بر این باید اسرار و مطالبی را با دوست در میان گذاشت که اگر روزی دشمن شد ، نتواند از آن حرف ها سوء استفاده کند . با دشمنت به گونه ای بر خورد کن و در بحث و مجادله حرف هایی را بزن که اگر روزی با تو دوست شد، به خاطر حرف ها و رفتارهایت شرمنده نباشی.
- با دادن هديه - در حد توان - و كلمات محبت آميز اظهار دوستي كنند و در شاد نمودن يكديگر بكوشند .

جهت آگاهی بیش تر به کتاب های زیر رجوع شود:
1- دوستي در قرآن و حديث , نوشته آقاي ري شهري
2- دوستي و دوستان , نوشته آقاي سيد هادي مدرس , ترجمه حميدرضا شيخي و حميدرضا آژير, از انتشارات آستان قدس رضوي , 1376
3- آئين دوستي (دوست يابي) نوشته ديل كارنگي , انتشارات پيمان 1378
4- آئين دوستي در اسلام , نوشته آقاي بابازاده
آنچه به عنوان ويژگي هاي دوست خوب بيان شد ، مطلق و صد در صد نيست، چه اين كه انسان ها كم و بيش داراي نواقصي هستند. خود ما وقتي به كارنامه زندگي خود نگاهي مي افكنيم ، آن را بي نقص و عيب نمي بينيم. همه ويژگي هايي كه گفته شد، به اين معناست كه به طور نسبي دوست خوب بايد اين خصوصيات را داشته باشد و جهت كلي زندگي او نيز به سمت و سوي اين ويژگي ها و جنبه هاي مثبت باشد.