خداوند حكيم است و براي بيان احكام زمينه چيني مي كند و در زمان مقتضي، آن ها را ابلاغ مي نمايد تا مورد پذيرش جامعه واقع شود. براي مثال به جريان اعلام تدريجي تحريم خمر و نوشيدني هاي مست كننده  و فلسفه اين تدريج اشاره مي كنيم.

شراب در همه شريعت ها حرام بوده و در اسلام هم هيچ گاه شراب حلال نبوده كه بعدا حرام شود؛ بلكه حرمت شراب تدريجي اعلام شده است. 

در عرب قبل از اسلام، ميگساري بسيار رواج داشت و از عادات شايع عرب بود (متاسفانه در امت ها و ملل ديگر نيز اين عادت شوم رواج فراوان دارد و به توجيهات مختلف سعي مي شود آن را موجه جلوه دهند).

از آن جا كه اعلام حرمت آن به صراحت و يك باره به احتمال قريب به يقين با انكار عمومي مواجه مي شد، قرآن اعلام تدريجي حرمت آن را پيش گرفت و در چهار مرحله آن را بيان نمود :

در مرحله اول فرمود:

«و من ثمرات النخيل و الاعناب تتخذون منه سكرا و رزقا حسنا ». (1)

در اين آيه از شراب در مقابل رزق نيكو نام برد تا از نيكو نبودن آن به طور غير مستقيم ياد كند .

در مرحله دوم به صورت كلي و مجمل و بدون تبيين و تفصيل گناه و فحشاء را حرام شمرد بدون اين كه تصريح كند كه شراب از مصداق هاي گناه است:

«قل انما حرم ربي الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغي بغير الحق». (2)

اين آيه در مكه نازل شد و بدون نام بردن از شراب خواري و اعلام مشتمل بودن آن بر گناه ، به صورت كلي هر آنچه گناه و فحشا باشد را حرام اعلام كرد.

در اين آيه و آيات ديگر كه عنوان گناه و فحشاء حرام شده، هر كاري كه مخالف فرمان خدا و تجاوز به حريم عبوديت يا به حق ديگران باشد، گناه شمرده شده و چون در ميگساري هم گناه بزرگ است، از اين رو به حكم اين آيات ممنوع است.

در مرحله سوم به صراحت از نماز خواندن در حال مستي نهي كرد:

«لا تقربوا الصلوة و انتم سكاري». (3)

در مرحله بعد يادآوري كرد كه گرچه شراب منافعي دارد (از خريد و فروش و تجارت آن به منفعت مالي مي رسند و يا با خوردن آن از ترس و اضطراب و اندوه نجات يافته و شادابي به دست مي آورند) (4) ولي اين منافع در قبال گناهي كه در آن است، قابل اعتنا نمي باشد:

«و يسالونك عن الخمر و الميسر قل فيهما اثم كبير و منافع للناس و اثمهما اكبر من نفعهما» . (5)

با وجود اين آيات كه حرمت را مي رساند، بعضي باز هم از نوشيدن شراب دست بردار نبودند تا اين كه  خداوند به شديدترين وجه و با چندين تاكيد  حرمت آن را اعلام كرد و فرمود:

«يا ايها الذين آمنوا انما الخمر و الميسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشيطان، فاجتنبوه لعلكم تفلحون انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة  و البغضاء في الخمر و الميسر و يصدكم عن ذكر الله و عن الصلوة فهل انتم منتهون». (6)

در مورد زنا هم كه از عادات شايع عرب بخصوص زنان بود و روسپيگري شغل رسمي بسياري بود ، نيز اين اعلام به نوعي تدريجي بود. در آيات فراواني از زنا نهي شد، ولي حد آن سال ها بعد از هجرت نازل گرديد.

متاسفانه با اين كه زنا شايع بود ، ولي عرب جاهلي به حكم غيرت غلط خود از زناي مردان چشم مي پوشيد ولي با زناي زنان برخورد بسيار شديدي داشت و معمولا مردان قبيله زن زناكار را ننگ خود مي شمردند و با كشتن او اين ننگ را از دامن قبيله پاك مي كردند. (كاري كه هنوز هم در بين بعضي قبايل و عشاير مرسوم مي باشد.)

خداوند براي اصلاح رفتار غلط آن ها با زنا و زمينه چيني براي بيان حكم زنا ، ابتدا دستور مي دهد زناني را كه مرتكب اين عمل شنيع مي شوند بعد از اين كه چهار نفر بر اين عمل شنيع شهادت دادند ، در خانه (يا زندان) حبس كنيد تا بميرند يا حكم خدا در باره آن ها نازل شود. نص و لفظ آيه به شرح زير است:

«وَ اللاَّتي‏ يَأْتينَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسائِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ أَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَإِنْ شَهِدُوا فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّي يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ أَوْ يَجْعَلَ اللَّهُ لَهُنَّ سَبيلاً ». (7)

و كساني از زنان شما كه مرتكب زنا شوند، چهار نفر از مسلمانان را بعنوان شاهد بر آن ها بطلبيد! اگر گواهي دادند، آنان [زنان‏] را در خانه ها (ي خود) نگاه داريد تا مرگشان فرا رسد يا اين كه خداوند، راهي براي آن ها قرار دهد.

اينجا مي فرمايد تا خدا (در زمان و فرصت مناسب) حكم آنان را نازل كند نه اين كه خدا در باره آن ها فكر كند و تصميم بگيرد. حكم نزد خدا معلوم و محفوظ است، ولي بيان آن زمينه مي خواهد و تا رسيدن زمينه ، حكم آن ها حبس است.

بعد خدا با نازل كردن آيه 2 سوره نور،  حكم زن و مرد زاني را مشخص كرده و هر كدام را به تحمل صد تازيانه محكوم مي كند. بنا بر اين ، اين گونه نيست كه خدا بخواهد فكر كند و سبك سنگين نموده و تصميم بگيرد؛ بلكه براي اين است كه شرايط و زمينه آماده شده و حكم زنا را نازل كند. (8)

مثل اين كه شما مي خواهيد شخص كافري را مسلمان كنيد، آيا يكباره تمام دستورات دين را از او مي خواهيد يا اين كه تدريجا و مرحله به مرحله پيش مي رويد ؟ اعلام دستورات ديني به صورت تدريجي به اين شخص نشانه ضعف شما نيست؛ بلكه به خاطر آمادگي نداشتن و ضعف اوست .

پي نوشت ها:

1. نحل (16) آيه 67 (و ميوه هاي درخت خرما و انگور از نعمت هايي است كه شما از آن شراب و رزق پاكيزه مي گيريد).

2. اعراف (7) آيه 32 (بگو پروردگارم همه فاحشه هاي اشكار و پنهان را و نيز گناه و ستم بدون حق را  حرام كرده است).

3. نساء (4) آيه 42 (با حال مستي به نماز نزديك مشويد).

4. ترجمه الميزان، ج2، ص294؛ الاصفي، ج1، ص104؛ ارشاد الاذهان، ص39.

5. بقره (2) ايه 219 (از تو در باره خمر و قمار مي پرسند ؛ بگو: در آن دو گناه بزرگ است و منفعت هايي و گناهش بيش از منافع آن است).

6. مائده (5) آيه 91 (اي كساني كه ايمان آورده ايد شراب و قمار و انصاب و ازلام فقط پليدي و از عمل شيطان است ، زنهار كه از آن اجتناب كنيد ؛اميد كه رستگار شويد . تنها هدف شيطان اين است كه با شراب و قمار بين شما كينه و دشمني بيندازد و شما را از راه خدا و نماز بازدارد ؛ آيا از آن ها دست بردار مي شويد) .

7. نساء (4) ايه 15.

8. بلاغي محمد جواد ، آلاء الرحمن ، اول ، قم ، بنياد بعثت ، 1420، ج2 ، ص 57.