شيطان اسم خاص نيست، بلكه «اسم عام» است و بر هر موجود طغيانگر و گمراه كننده اطلاق مي‌شود. به همين خاطر آيات قرآن از شياطين جنّي و انسان سخن گفته است. اما آن كه بر آدم سجده نكرد، ابليس است كه به خاطر فريبكاري نام شيطان بر او نهاده شد. بنابر اين به هر موجود وسوسه‌گر و گمراه كننده، شيطان گفته مي‌شود.

اما اگر بخواهيم به صورت مفصل تري به سوال شما بپردازيم، بايد بگوييم: شياطين جمع شيطان است، شيطان به معناي موجود شرير است و موجودي كه شرّ در وجود او ملكه راسخه شده، او را شيطان گويند. ابليس نيز چون منشأ و مركز همه شرارت هاست، شيطان گفته است. (1) بنابراين شياطين متعدد و فراوان اند. هم از جنس جنيان اند و هم از نوع آدميان. قرآن كريم فرمود:«... لِكُلِّ نِبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالْجِنِّ... »(2) براي هر پيامبري دشمني انساني و جني وجود دارد. پس شياطين دسته ي ويژه اي از جنيان و آدميان هستند كه كارشان شرارت است. ميان شياطين جن فرد ممتازي در شيطنت وجود دارد كه او را ابليس گويند. (3)

اما درباره چگونگي تكثير و پيدايش شياطين بايد گفت: براي اين مفهوم سه مصداق در قرآن ذكر شده :

1 . ابليس كه همان "الشيطان الرجيم" است:

«إِنِّي أُعيذُها بِكَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ؛ (4) او و فرزندانش را از (وسوسه‏هاي) شيطان رانده شده، در پناه تو قرار مي‏دهم». منظور از شيطان رجيم كه در اينجا مادر مريم او و ذريه اش را از شرّ وي به خدا پناه مي دهد، و در هر جاي قرآن كه ذكر شده، شيطان جن و "ابليس" است كه مظهر عصيان در برابر حق مي باشد.

2. شيطان هاي جني كه ظاهرا ذريه و لشكر ابليس هستند: «فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلا ؛ (5) همگي سجده كردند جز ابليس- كه از جن بود- و از فرمان پروردگارش بيرون شد آيا (با اين حال،) او و فرزندانش را به جاي من اولياي خود انتخاب مي‏كنيد، در حالي كه آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبرداري از شيطان و فرزندانش به جاي اطاعت خدا،) چه جايگزيني بدي است براي ستمكاران!».

3. شيطان هاي انساني كه مريدان و ياوران ابليس و ذريه او مي باشند:

«وَ إِذا لَقُوا الَّذينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلي‏ شَياطينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ؛ (6) و هنگامي كه با شيطان هاي خود خلوت مي‏كنند، مي‏گويند:«ما با شمائيم! ما فقط (آن ها را) مسخره مي‏كنيم».

اين شياطيني كه منافقان به هنگام خلوت با آن ها ، خود را مسخره كننده مؤمنان معرفي مي كنند، شياطين انساني هستند؛ يعني همان رهبران نفاق و گمراهي.

بنا بر اين شيطان يك مفهوم است كه مصداق هاي مختلفي مي تواند داشته باشد كه هم از جن هستند و هم از انسان ها و جمع آن شياطين است.

نتيجه گيري: از آنجايي كه شيطان بزرگ و معلم، شيطان رانده شد? از درگاه الهي است، وقتي شما "اعوذبالله من الشيطان الرجيم" مي گوييد، شياطين ديگر كه شاگردان اين شيطان است را در بر مي گيرد؛ لذا واژ? شيطان رجيم از آل شيطان، عام و كلي تر است و با گفتن شيطان، بقي? شياطين را هم در بر مي گيرد.

پي نوشت ها:

1. محمدتقي مصباح، معارف قرآن، ص297-298، قم: نشر مؤسسه در راه حق، 1366ش.

2. انعام(6)آيه 112.

3.محمدتقي مصباح،  معارف قرآن، ص498. قم: نشر مؤسسه در راه حق، 1366ش.

4. آل عمران (3) آيه 36.

5. كهف (18) آيه 50.

6. بقره (2) آيه 14.