مكر: تدبير است اعمّ از آنكه در كار بد باشد و يا در كار خوب. در مفردات و اقرب الموارد مي گويد: مكر آن است كه شخص را به حيله‌اي از مقصودش منصرف كني و آن دو نوع است مورد ستايش و مورد مذمت. مورد ستايش آن است كه از آن كار خوبي مراد باشد و مذموم به عكس است. بنا بر قول اقرب، مفردات، مجمع و المنار مكر  شامل تدبير خوب و بد هر دو است. مؤيّد اين سخن قول خداوند است كه فرموده: اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلا بِأَهْلِهِ.(1)

وصف «السّيّئ» مي رساند كه مكر في نفسه گاهي سيّئ است و گاهي حسن. فَوَقاهُ اللّه سَيِّئاتِ ما مَكَرُوا غافر، آيه 45. أَ فَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ (2)(3)

اما كيد عبارت است از:

حيله. تدبير. راغب مي گويد:

كيد نوعي حيله است گاهي مذموم و گاهي ممدوح باشد هر چند در مذموم بيشتر است همين طور است استدراج و مكر كه گاهي ممدوح باشند.

بعضي گفته اند: فرق بين كيد و مكر: آن است كه كيد قوي تر از مكر است، و شاهدش آن است  كه كيد بنفسه، متعدي مي شود. اما مكر به وسيله حرف(4) 

گفتني است اين كه گفته ايد مكر براي خدا و كيد براي شيطان به كار رفته درست نيست، زيرا در باره خدا هم آمده است: إِنهَُّمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا، وَ أَكِيدُ كَيْدًا (5)

پي نوشت ها:

1. فاطر، آيه 43.

2. نحل، آيه 45.

3. قرشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الإسلامية، تهران - ايران، ج‌6، ص 265.

4. مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ج‏10، ص 144.

5. طارق، آيه 15 و 16.