پرسش
مطابق روایاتی که از معصومان علیهم‌السلام رسیده است، دیدگاه حضرت فاطمه علیها السلام در مورد حفظ حجاب چگونه بوده است؟ و آیا در مورد خود ایشان نیز روایاتی نقل شده است؟
پاسخ
دین اسلام، آخرین دین الهی است و تا پایان جهان، آموزه‌های آن باید به‌عنوان مبنای عقیده و عمل انسان‌ها قرار بگیرد. از سوی دیگر چون این دین کامل‌ترین دین است؛ پس کامل‌ترین احکام و معارف را در زمینه‌های مختلف عرضه کرده است. حجاب به‌عنوان یکی از معارف اسلامی، درآیات و روایات دارای نظام و اصول کلی و ثابتی است. معصومان علیهم‌السلام ازجمله حضرت فاطمه سلام‌الله علیها توصیه‌هایی در این زمینه دارد که می‌تواند الگو و راهکار مناسب برای بانوان باشد، در ادامه برخی از روایاتی که دیدگاه و سخنان این بانوی بزرگوار در مورد حجاب را بیان می‌کند ارائه خواهد شد.
1. قرار نگرفت در دید نامحرم
یکی از توصیه‌های حضرت زهرا سلام‌الله علیها در موضوع حجاب این است که بانوان خود را در دید نامحرم قرار ندهند. از امیرمؤمنان علیه‌السلام نقل‌شده است که فرمودند: روزی همراه گروهی در محضر رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نشسته بودیم. آن حضرت به ما رو کرد و فرمود: «بهترین کار برای زنان چیست»؟ هیچ‌کدام از حاضران نتوانستند جواب صحیح بدهند. هنگامی‌که متفرّق شدند، من به خانه بازگشتم و همین موضوع را از حضرت زهرا سلام‌الله علیها پرسیدم و ماجرای سؤال پیامبر و پاسخ صحیح ندادن اصحاب را برای حضرت زهرا تعریف کردم و گفتم هیچ‌یک از ما نتوانستیم پاسخ صحیح بدهیم. حضرت زهرا سلام‌الله علیها فرمودند: «خَيرٌ لِلنِّساءِ اَنْ لایَرِینَ الرِّجالَ وَلایَراهُنَّ الرِّجالُ؛ صلاح زنان در آن است که آن‌ها مردان نامحرم را نبینند و مردان نامحرم آن‌ها را نبینند».
من به محضر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بازگشتم و عرض کردم: «ای رسول خدا! از ما پرسیدی که چه‌کار برای زنان برتر است، پاسخش این است که برترین کار برای زنان این است که آن‌ها مردان نامحرم را نبینند و مردان نامحرم آن‌ها را نبینند». پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله وقتی شنیدند که این سخن حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است خشنود شدند و فرمودند: «اِنَّ فاطِمَهُ بضْعَهٌ مِنّی؛ همانا فاطمه، پاره تن من‌است».(1)
این روایت دو معنا را می‌رساند اول اینکه بهترین حالت برای زن این است که در محیطی مانند منزل باشد تا مردان به او نگاه نکنند و همچنین او نیز مردان را نبیند و معنای دیگر این است که وقتی به بیرون از منزل نیز می‌رود، به‌گونه‌ای برود که مورد مشاهده مردان قرار نگیرد.
در روایتی دیگر، ایشان فرمودند: أَدْنَى مَا تَکُونُ مِنْ رَبِّهَا أَنْ تَلْزَمَ قَعْرَ بَیْتِهَا؛(2) نزدیک‌ترین حالت یک زن نسبت به خداوند، زمانی است که در منزل خودش باشد (و در میان نامحرمان حاضر نشود).
بنابراین یکی از توصیه‌های حضرت زهرا سلام‌الله علیها چنین است که بانوان در دید نامحرم نباشند و خود را در معرض نگاه مردان نامحرم قرار ندهند.
2. پوشش کامل در مقابل نامحرم
حضرت زهرا سلام‌الله علیها علاوه بر توصیه بانوان به حفظ حجاب و دوری از نامحرم، خود نیز در پوشش دقت به خرج داده و از حجابی کامل بهره می‌بردند.(3) به‌عنوان مثال فضیل بن یسار از امام باقر علیه‌السلام این‌گونه نقل کرده است: فَاطِمَهُ سَیِّدَهُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّهِ وَ مَا کَانَ خِمَارُهَا إِلَّا هَکَذَا وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَى وَسَطِ عَضُدِه؛(4) فاطمه سیده زنان بهشت است و مقنعه او تا اینجا بود و (امام باقر علیه‌السلام) با دست تا وسط بازو را نشان داد.
بنابراین مقنعه بلند، پوششی بود که حضرت از آن استفاده می‌کرد. البته باید دانست که مقنعه مذکور، تنها قسمتی از حجاب سرتاسری مورد استفاده آن حضرت بوده و پوشش ایشان به‌خصوص در حضور نامحرمان بسیار کامل‌تر از این بوده است.
همچنین در برخی روایات تصریح‌شده که حضرت زهرا سلام‌الله علیها در مقابل نامحرم چادر می‌پوشیدند.(5) این روایات به‌تناسب در بخش‌های بعدی بیان خواهند شد؛ اما نکته‌ی قابل‌توجه اینکه چادر ایشان آن‌قدر بلند بوده که کاملاً بر روی زمین کشیده شده و سرتاسر بدن را می‌پوشانیده است.(6)
در احادیث آمده که حضرت علاوه بر پوشش‌های بیان‌شده، از پوشیه (نقاب) نیز استفاده می‌کردند.(7) همچنین در برخی احادیث آمده که حضرت زینب علیها السلام نیز از پوشیه استفاده می‌کردند.(8) البته استفاده از پوشیه برای زنان واجب نیست، چنانچه خود حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز گاهی در مقابل نامحرم بدون پوشیه بودند.(9)
3. حفظ حجاب هنگام حضور مهمان در خانه
متأسفانه تصور برخی خانم‌ها این است که حجاب فقط در بیرون از منزل لازم است و خود را در محیط خانه از نامحرم نمی‌پوشند؛ اما روایاتی که در مورد حضرت فاطمه سلام‌الله علیها وارد شده‌اند، نشان می‌دهد برای ایشان حضور نامحرم چه در خانه و چه بیرون منزل تفاوتی نداشته و در هر دو محیط خود را از نامحرم می‌پوشاندند.(10) همچنان که نقل شده است، حضرت در منزل هنگام ورود نامحرم حتی باحال بیماری حجابشان را حفظ نمودند.(11)
در این رفتار حضرت تفاوتی میان خانه پدر و شوهر نبوده است و حتی وقتی ایشان هنوز در خانه پیامبر صلی‌الله علیه و آله بودند، هنگام ورود مهمانی همراه پیامبر صلی‌الله علیه و آله به منزل، حجاب خود را حفظ می‌کردند.(12) البته این حجاب فقط در هنگام مواجهه با نامحرم بوده است و لذا در وقتی‌که نامحرمی در منزل حضور نداشته ایشان از چادر و ... استفاده نمی‌کردند.(13)
4. حفظ حجاب در بیرون منزل
چگونگی حضور بانوان در بیرون از منزل خیلی مهم است. حضرت زهرا سلام‌الله علیها وقتی در اجتماع حضور پیدا می‌کرد حجاب کاملی رعایت می‌کرد مثلاً در روایات چنین نقل‌شده است: فَتَجَلْبَبَتْ بِجِلْبابِها وَتَبَرْقَعَتْ بِبُرْقَعِها وَأَرادَتِ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله؛(14) وقتی می‌خواست به‌طرف خانه پدرش از منزل خود خارج شود: چادرش را سر نمود و روبندش را انداخت و به‌طرف منزل پیغمبر صلی‌الله علیه و آله حرکت نمود.
5. حفظ حجاب در شرایط خاص
متأسفانه برخی بانوان در هنگام مواجهه با شرایطی ویژه، از حجاب خود غافل می‌شوند. حضور در مجالس جشن و عروسی و یا عزا، گاه بهانه‌ای برای برداشتن یا کم‌رنگ شدن حجاب بانوان شده است.
اما حضرت فاطمه سلام‌الله علیها بانویی بودند که در هنگام مجلس عروسی نیز حجاب کامل را رعایت کرده‌اند. در روایتی بیان‌شده که حضرت در شب عروسی، لباسی بلند پوشیده بودند که پایین آن بر روی زمین کشیده می‌شد. همچنین ایشان از نقاب برای پوشاندن روی خود استفاده کرده بودند.(15) حتی در هنگام خرید عروسی نیز لباس‌های پوشیده، مقنعه و چادر بخشی از خریدهایی بود که امیرالمؤمنین علیه‌السلام برای حضرت فاطمه سلام‌الله علیها انجام داده بودند.(16)
همچنین بعضی خانم‌ها در مواجهه با مصیبت و عزا، عنان از کف داده و حجاب خود را آشکار می‌کنند؛ اما حضرت فاطمه سلام‌الله علیها در هنگام برخورد با بدترین مشکلات، همچنان در حفظ حجاب خود اصرار داشتند. به‌عنوان مثال، پس از جریان غصب فدک، با اینکه حضرت بسیار ناراحت بودند، اما غضب و ناراحتی سبب نشد که حجاب ایشان با موقعیت‌های عادی تفاوتی داشته باشد، بلکه چنین نقل‌شده است: لَاثَتْ خِمَارَهَا عَلَى رَأْسِهَا وَ اشْتَمَلَتْ بِجِلْبَابِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِی لُمَهٍ مِنْ حَفَدَتِهَا وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا تَطَأُ ذُیُولَهَا؛(17) مقنعه خود را بر روی سر انداختند و سرتاسر بدن خود را با چادرشان پوشاندند و همراه با جمعی زنان قبیله خود راه افتادند درحالی‌که دنباله چادرشان روی زمین کشیده می‌شد.
در ادامه این حدیث بیان‌شده که حتی هنگام سخنرانی حضرت فاطمه سلام‌الله علیها در مسجد، برای ایشان محلی پوشیده درست کردند که مردها این بانوی بزرگ را نبینند.(18)
6. داشتن دغدغه حجاب
با بررسی سخنان حضرت فاطمه سلام‌الله علیها مشخص می‌شود که ایشان همیشه دغدغه حجاب داشتند. حضرت در آخرین روزهای زندگی در وصیتی چنین سفارش نموده‌اند: من این عمل را زشت مىدانم که یک پارچه روى جنازه زنان مىاندازند زیرا هرکسی از حجم و وصف آن جنازه آگاه مىشود.
اسماء عرض کرد: اى دختر رسول خدا! من نظیر آن تابوتى را که در سرزمین حبشه دیدهام، به تو نشان مىدهم. آنگاه فرستاد تا شاخههاى تازه خرما آوردند و او تابوتى نیکو ساخت و یک پارچه روى آن انداخت. حضرت زهرا فرمودند: چقدر این تابوت خوب است، زیرا جنازهاى که در میان آن باشد تشخیص داده نمىشود که جنازه زن یا جنازه مرد است.(19)
نکته قابل‌توجه اینکه در آن دوران، تَشییع جنازه خانم‌ها بدون حجاب نبوده بلکه با انداختن پارچهای بر روی کفن، میت را می‌پوشاندند ولی حضرت به این مقدار هم راضی نبوده و نمی‌خواستند حجم بدنشان به این میزان نیز مشخص شود. در حدیثی دیگر از ایشان آمده است: من بسیار زشت و زننده می‌دانم که جنازه زنان را پس از مرگ با انداختن پارچهای روی بدنش تشییع می‌کنند و افرادی اندام و حجم بدن او را مشاهده کرده و برای دیگران تعریف نمایند. مرا بر تختی که اطرافش پوشیده نیست و مانع مشاهده دیگران نباشد قرار ندهید، بلکه مرا با پوشش کامل تشییع کنید.(20)
7. کاستن از حضور در اجتماع
حضور بیش از اندازه و بی‌مورد زنان در اجتماع، آسیب‌هایی را به دنبال دارد؛ ازجمله برخورد آن‌ها با مردان نامحرم ممکن است سبب قرار گرفتن در معرض نگاه‌های آلوده شود. حضرت زهرا سلام‌الله علیها از اینکه مجبور نبودند در جامعه رفت و آمد داشته و به همراه مردان به کار بپردازند ابراز خوشحالی نموده‌اند. در برخی از روایات نقل‌شده است که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله کارهاى مربوط به درون خانه را براى فاطمه علیها السلام و کارهاى بیرون خانه را براى على علیه‌السلام تعیین کرد. حضرت زهرا سلام‌الله علیها فرمودند: جز خدا کسى نمی‌داند که من چقدر از این تقسیم خوشحال شدم زیرا از شانه‌به‌شانه شدن با مردان بیگانه نجات یافتم و مشکل برخورد با مردان نامحرم از دوشم برداشته شد.(21)
نتیجه
حجاب موضوعی مهم در اسلام است که اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز توصیه‌های متعدد در این زمینه دارند. از جمله در سیره حضرت فاطمه سلام‌الله علیها، نکات بسیار با اهمیتی در مورد پوشش زنان و حفظ حجاب بیان شده است. حضرت فاطمه سلام‌الله علیها همواره به‌صورت کامل این واجب الهی را پراهمیت دانسته و در مقابل نامحرم چه داخل منزل و چه بیرون منزل حجاب خود را حفظ می‌کردند. حضرت، از اینکه با مردان مجبور به کار در بیرون منزل نیستند خوشحال بودند. این سخنان و فعالیت‌ها نشان‌دهنده‌ی اهمیت حجاب در نزد این بانوی بزرگ و لزوم حفظ آن توسط همه بانوان مسلمان است.
پی نوشت:
1 . اربلى، على بن عیسى، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج1، ص 466.
2 . ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفریات (الأشعثیات ص 95.
3 . ابن‌بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 257، ح 789.
4 . طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ص 93.
5 . طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على اهل اللجاج، ج1، ص 98.
6 . همان، ج1، ص 99.
7 . ابن‌بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ج1، ص 163، ح 2.
8 . طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج2، ص 308.
9 . کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج5، ص 528، ح 5.
10 . ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى، دعائم الإسلام، ج2، ص 214، ح 792.
11 . ابن‌بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ج1، ص 187، ح 2.
12 . کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج5، ص 528، ح 5.
13 . ابن‌بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 257، ح 789.
14 . ابن‌بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، ج1، ص 163، ح 2.
15 . طوسى، محمد بن الحسن، الأمالی (للطوسی)، ص 42، ح 45.
16 . همان، ص 40، ح 45.
17 . همان، ج1، ص 99.
18 . طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج1، ص 99.
19 . اربلى، على بن عیسى، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج1، ص 504.
20 . طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان)، ج1، ص 469، ح 1540.
21 . حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، ص 52، ح 170.
