روانشناسان چگون می توانند با استفاده دین و تعالیم دینی به بهبود بیمار روانی كمك كنند لطفا هركدام را به طور كامل و مفصل شرح دهید. اگر می شود پرسشنامه و آماری در مورد سلامت روان كسانی كه اهل دین و غیره برایم ارسال كنید؟
در پاسخ به سؤال شما مطالبی را در قالب نكات زیر تقدیم می داریم:
1. زماني كه روان‌شناسي به عنوان يك علم در غرب مطرح شد، نزاع با دین و مذهب به اوج خود رسيده بود؛ مكتبهاي مادينگر دین و مذهب را نفي و از آن به عنوان «افيون ملتها» ياد ميكردند. فرويد به عنوان مهمترين نظريهپرداز و روانشناس دهههاي اول قرن حاضر، دین و مذهب را داراي مؤلّفههاي بيماريزا ميدانست. در خلال دهههاي بعد هم روان‌شناسي راهي جدا از مذهب پيمود و تلاش در جهت انكار و نفي مذهب، به ويژه نفي نقش آن در سلامت روان و اصلاح فكر و رفتار، همچنان ادامه يافت.
اما اين حقيقت هيچگاه قابل انكار نبوده كه وجود خداوند در همه جا قابل لمس است، به دليل آنكه اسلام مكتب هدايت است و هدايت محور اصلي كار مشاوره، بايد گفت: براي آن نظامي وجود دارد كه بايد كشف شود، چرا كه دين براي حل مشكلات و رفع موانع و شكوفايي استعدادهاي آدمي، راههايي پيشنهاد ميكند كه مشاوره هم غير از اين نيست.
2. روانشناسان اسلامی برخي اصول و روشهاي مشاوره و درمانگري شناختي و رفتاری را بر اساس آموزه های دینی كه از منابع اسلامي استخراج شده بیان كرده اند كه ما در اینجا به برخی از آنها اشاره می كنیم:
1- معادانديشي و شناخت درماني
معادانديشي ضامن سعادت و رفاه و امنيت جوامع بشري است. هرگاه انسانها معتقد باشند داراي حقيقتي هستند كه با مرگ از بين نميرود، بلكه آغاز زندگي جديدي را تجربه خواهند كرد و بين زندگي اين دنياي آنها و حيات پس از مرگ رابطهاي وجود دارد و اين رابطه از نوع عليّت و عينيت است، نه قرارداد صرف، احساس مسئوليت و بيم از سرنوشت آنها را از هر نوع احساس پوچي و تنهايي باز ميدارد و اميد به آينده درخشان موجبات آرامش خاطر و فكر آنها را فراهم نموده، به يأس و نوميدي و فشارهاي رواني پايان ميدهد.
2- اميد و شناختدرماني
اميد در سلامترواني انسان نقش مهمي بر عهده دارد. اميد، به زندگي انسان معنا ميبخشد و هنگام هجوم مشكلات، ناملايمات، رنجها و اندوهها و مصايب و ناگواريها، از فروپاشي رواني انسان جلوگيري ميكند و مانع استيلاي يأس و دلسردي بر انسان ميگردد. بدون اميد، زندگي، بيمعنا، تلاش ناموجّه، و اضطراب و افسردگي حضور موجّه پيدا ميكنند و سياهي و تاريكي و ابهام افق آينده را ميپوشاند.
3- ذكر درماني
زندگي ماشيني قرن حاضر مشكلات فراواني را به ارمغان آورده است: جنگهاي مخرّب، كه با از دست دادن عزيزان همراه بوده، قطع و محدود شدن روابط خويشاوندي كه باعث از دست دادن حمايتهاي اجتماعي و سبب ايجاد افسردگيهاي فراواني گرديده، نبود احساس امنيت كه اضطراب بشر را افزايش داده، وجود سلاحهاي كشتار جمعي كه بشر را بسوي نابودي سوق داده و از نظر رواني درمانده و مستأصل كرده. در اينگونه موارد، علاوه بر راه حلهاي دراز مدت، بشر نيازمند تسكين و آرامش فوري است تا بتواند در كوتاه مدت، با اين مشكلات كنار آيد و با مسائل سازگاري پيدا كند تا در دراز مدت، به راه حلهاي اساسي براي ريشهكن كردن اين مشكلات بپردازد. يكي از اموري كه در اين شرايط به انسان آرامش ميبخشد، «ياد خداوند» است: (اَلا بِذِكرِ اللّهِ تَطمئنُّ القُلوُب) (رعد: 28): همانا با ياد خدا، دلها آرامش مييابد.
تبيين روانشناختي اين مسئله اين است كه فرد در حالي كه به ياد خداست، خود را به منبع و قدرت لايتناهي متصل ميبيند و از تنهايي و استيصال رها ميشود. تأثير اين ياد پيدايش آرامش زودرس در روان و جسم فرد است.
4- توبه درماني
توبه داراي دو جنبه شناختي و رفتاري است، بسياري از علماي اخلاق نخستين گام براي اصلاح و هدايت و راهنمايي را «توبه» شمردهاند؛ توبهاي كه صفحه قلب را از آلودگيها پاك كند و تيرگيها را مبدّل به روشنايي سازد. توبه در واقع اساس دين را تشكيل ميدهد؛ چرا كه دين و مذهب انسان را به جدا شدن از بديها و آنچه در روان انسان آثار منفي ايجاد ميكند و بازگشت به خيرات دعوت ميكند.
3. اگرچه همه آموزهها و تعاليم حياتبخش اسلام براي سلامت و سعادت دنيا و آخرت انسان تشريع شدهاند، اما به طور خاص، در دستورات ديني در بحث پيشگيري از ابتلا به آسيبهاي روحي و رواني و در نتیجه آن سلامت روانی انسان، آموزههايي وجود دارند كه بررسی تفصیلی آنها مقاله مستقلی را می طلبد. در اینجا به صورت فهرست وار به برخی از آموزهای دینی كه در این میان نقش بارزی دارند، اشاره می كنیم: آموزههايي چون: صبر، كار و تلاش مفید و سازنده، ورزش و تفريحات سالم، تقوا، توبه، اميدواري، اعتقاد به معاد و جاودانگي انسان، ياد مرگ، صله رحم، اعتقاد به قضا و قدر، استغفار زياد، ترك حسادت، زندگي پاكيزه ناشي از عمل صالح، هم نشيني با مؤمن، گفتن ذكرهاي مخصوص، دعا، نماز و اعمال دینی.
همه این آموزه های دینی به نوعی در سلامت روانی افراد نقش دارند و روانشناسان می توانند با توجه دادن بیماران و مراجعان به این امور، آنها را از لحاظ شناختی و رفتاری كمك كرده و در بهبود بیماری روانی و اختلالات روانی آنها مؤثر گردند.
4. برای دریافت اطلاعات تفصیلی در خصوص جایگاه و تاثیر دین در روانشناسی و سلامتی روان و روان درمانی و نقش تعالیم و آموزهای دینی به سلامت روانی و بهبود اختلالات روانی و تأثیر دین و مذهب بر سلامت روان می توانید به كتابهایی كه در مكاتبه قبلی خدمتتان معرفی گردید و نیز به پژوهش هایی كه اخیراً درباره جهت گیری مذهبی و سلامت روان انجام گرفته مراجعه كنید و برای آشنایی با آزمون ها و مقیاس های دینی و دریافت پرسشنامه های آنها كتابهای زیر را مطالعه فرمایید:
1- مبانی نظری مقیاسهای دینی: گزیده مقالات همایش مبانی نظری و روان سنجی مقیاسهای دینی. پدیدآورنده: مسعود آذربایجانی (به اهتمام)، محمدرضا سالاری فر (به اهتمام)، عباس رحیمی نژاد (به اهتمام) ناشر: پژوهشكده حوزه و دانشگاه 1384
2- تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تكیه بر اسلام. پدیدآورنده: مسعود آذربایجانی. ناشر: پژوهشكده حوزه و دانشگاه 1387
3- معرفی مقیاسهای دینی: 121 مقیاس خارجی به ضمیمه 16 مقیاس داخلی. پدیدآورنده: پیتر هیل، رالف هود، سیدمهدی موسوی (مترجم)، مسعود آذربایجانی (مترجم) ناشر: پژوهشكده حوزه و دانشگاه 1384
