حضرت امام محمد الباقر علیه‌السلام امامی است که همه لحظات عمر با برکتش، در راه ارشاد و هدایت انسان‌ها به پایان رسید. امامی که از زمینه‌سازی‌های پدرش امام سجاد علیه‌السلام در راستای معرفی مکتب تشیع و مبارزه با طاغوت زمان بهره‌برداری بسیار کرد، و با تربیت شاگردان برجسته، و تبیین فقه ناب اسلام و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بزرگترین قدم را برای شناسایی تشیع و مکتب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ برداشت. او در سن چهار سالگی در کربلا و ماجرای عاشورای حسینی حضور داشت، و در سفر کوفه و شام همراه پدر، همة سختی این سفر را تحمل کرد، و بر اساس فرهنگ عاشورا تربیت شد. او تجسمی از ارزش‌های والای انسانی و کمالات اخلاقی بود، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله از او یاد و تجلیل فراوانی نموده است؛ جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: از رسول خدا علیه‌السلام شنیدم فرمود: ای جابر! تو به مردی از خاندان من می‌رسی که همنام و همشکل من است، علم را می‌شکافد و تفسیر و توضیح می‌دهد.[1]
زندگی امام باقر علیه‌السلام را می‌توان در سه بخش بیان نمود: 1- امام باقر علیه‌السلام در عصر پدر (38 سال). 2- دوران امامت (20 سال). 3- نمونه‌ای از گفتار و رفتار امام باقر علیه‌السلام.
بخش اول:
اسم مبارک آن حضرت محمد ـ لقبش باقر، شاکر و امین. کنیه‌اش ابوجعفر، نام پدر گرامیش علی بن الحسین علیه‌السلام و نام مادر بزرگوارش فاطمه دختر امام حسن مجتبی علیه‌السلام (در اول رجب سال 57 هـ . ق در مدینه النبی متولد و در سال 114 هـ . ق در همان شهر شهید و از دنیا رفت. او از دو طرف نَسَبش به هاشم می‌رسید و هم از دو طرف نسبش به امام علی علیه‌السلام می‌رسید، و قبر شریفش مدینه، در قبرستان[2] بقیع کنار قبر پدر بزرگوارش امام سجاد علیه‌السلام می‌باشد.
دوران عمر شریفش: (1 - سه سال و شش ماه و ده روز با جدّ بزرگوارش امام حسین علیه‌السلام . 2 - سی و چهار سال و پانزده روز با پدرش امام سجاد علیه‌السلام . 3 - نوزده سال و ده ماه و 12 روز مدت امامت).
امام صادق علیه‌السلام در بارة مقام مادر امام باقر علیه‌السلام فرموده است: "کانت صدیقه لم تدرک فی آل الحسن امرأهٌ مثلها"[3] او یک صدیقة راستگو و راستکردار بود و در خاندان امام حسن علیه‌السلام بانویی مانند او یافت نمی‌شود.
بخش دوم و سوم:
دوران امامت امام باقر علیه‌السلام : در محرم سال 95 هـ . ق پس از شهادت پدر بزرگوارش امام سجاد علیه‌السلام دوران امامت امام باقر علیه‌السلام هنگامی که 38 سال از عمر شریفش می‌گذشت، آغاز گردید و تا ذیحجه 114 هـ . ق حدود 20 سال طول کشید و امام باقر علیه‌السلامدر این مدت در مدینه زندگی می‌کرد و خلفای عصرش به ترتیب چنین بودند: 1 - ولید بن عبدالملک، که حدود پنج ماه از امامت امام باقر علیه‌السلام در عصر خلافت او واقع شد.
2 - سلیمان بن عبدالملک، از سال 96 تا 99 هـ . ق که چهار سال و دو ماه از امامت امام باقر علیه‌السلام در این عصر بود.
3 - عمر بن عبدالعزیز، از سال 99 تا 101 که دو سال و پنج ماه از امامت امام باقر علیه‌السلام با این عصر مصادف شد.
4 - یزید بن عبدالملک، از سال 101 تا 105 هـ . ق که چهار سال و دو ماه از امامت امام باقر علیه‌السلام در این عصر بود.
5 - هشام بن عبدالملک از سال 105 تا 114 هـ .ق که حدود 9 سال بخش آخر امامت امام باقر علیه‌السلام در این عصر پر آشوب واقع شد، و سرانجام به دستور او توسط والی مدینه مسموم شد و به شهادت رسید.[4]
تأسیس حوزه علمیه و نهضت فرهنگی تشيّع: امام باقر علیه‌السلام دریافته بود که فرهنگ تشیع در انزوا قرار گرفته و زیر چکمه جلادان اموی، بی‌رمق مانده است، از این رو لازم بود به یک انقلاب وسیع فرهنگی دست بزند و با تشکیل حوزة علمیه و تربیت شاگردان برجسته، فقه آل محمد علیه‌السلام و خط فکری تشیع را آشکار سازد و آن حضرت به خوبی می‌دانست که همین موضوع زمینة عمیق و بنیان کن برای مبارزه با طاغوتیان خواهد شد، و در دراز مدت، شیعیان را به صحنه می‌آورد، و مکتب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ را زنده خواهد کرد. لذا امام باقر علیه‌السلام زمینه‌سازی بسیار عمیق و خوبی را در این راستا نمود و پس از او فرزند برومندش امام صادق علیه‌السلام با تشکیل حوزة علمیة چهار هزار شاگردی آن را به ثمر رسانید و به عنوان یک دانشگاه عظیم اسلامی، در تاریخ اسلام آشکار و ماندگار ساخت. بنابراین می‌توان گفت: امام باقر علیه‌السلام مؤسس و بنیانگذار حوزة علمیة شیعه و نهضت فکری و انقلاب فرهنگی تشیع بود.[5]
امام باقر علیه‌السلام شاگردانی مانند: محمد بن مسلم، زراره بن اعین، ابوبصیر، برید بن معاویه را تربیت کرد که امام صادق علیه‌السلام فرمود: این چهار نفر مکتب و احادیث پدرم را زنده کردند. و فرمود: صلوات خدا بر آنها در حال زندگی وپس از مرگ[6]. یکی از شاگردان پرورش یافتة امام باقر علیه‌السلام یعنی جابر بن یزید جُعفی پس از هیجده سال کسب علم و آموختن هفتاد هزار حدیث از محضر امام باقر علیه‌السلام هنگام وداع از آن حضرت (برای مراجعت به کوفه) از ایشان تقاضای حدیث و پند و نصیحت می‌کند! امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: بعد از هیجده سال کسب علم و کمال بس نیست؟ جابر عرض می‌کند: آری شما دریایی هستید که آبش تمام نمی‌شود و به قعر آن نمی‌توان رسید. امام باقر علیه‌السلام می‌فرماید: سلام مرا به شیعیانم برسان و به آنها اعلام کن بین ما و خداوند هیچ خویشاوندی نیست، و به پیشگاه خداوند کسی نزدیک نگردد مگر در پرتو اطاعت و پیروی، ای جابر کسی که خدا را اطاعت کند و ما را دوست بدارد، او دوست ما خواهد بود، و کسی که نافرمانی خدا کند دوستی ما به حال او سودی نخواهد بخشید.[7]
پی نوشت ها:
[1] - اصول کافی، ج 1، ص 469.
[2] - الارشاد شیخ مفید، ترجمة حاج سیدهاشم رسولی محلاتی، انتشارات علمیه الاسلامیه، چاپ دوم، قطع وزیری، ص 156.
[3] - اصول کافی، ج 1، ص 496.
[4] - اقتباس از تتمه المنتهی، ص 73 تا 90 از تاریخ یعقوبی آدرس داده شده.
[5] - گرچه اساس تشیع در عصر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله پی‌ریزی شد ولی حکومت ننگین بنی‌امیه این اساس را درهم ریخت، امام باقر علیه‌السلام آن را نوسازی کرد.
[6] - بهجه الآمال، ج 4، ص 69 (به نقل از سیرة چهارده معصوم، محمد محمدی اشتهاردی، ص 463، نشر مطهر، 1378، قطع وزیری).
[7] - سفینه البحار، ج 2، ص 142، بحار، ج 78، ص 183.
