اسرار و فلسفه غیبت

آیت الله صافى گلپایگانى

سرغیبت

پیش از آنكه فوائد و مصالح غیبت حضرت صاحب الزمان - أرواح العالمین له الفداء - سخن به میان آوریم، باید در نظر بگیریم كه تا كنون علوم و دانشهائى كه بشر از راه‏هاى عادى تحصیل كرده به كشف تمام اسرار خلقت موجودات این عالم موفق نشده و اگر علم، هزارها بلكه میلیونها سال دیگر هم جلو برود هنوز معلومات او در برابر مجهولاتش بسیار مختصر و ناچیز است و به گفته یكى از دانشمندان بزرگ، مثل «لاشى‏ء» است در مقابل بى نهایت و این در صورتى است كه ما علم تمام انسانها را به حساب آوریم. و اما اگر علم یك عالم، و دانش یك دانشمند را بخواهیم در نظر بگیریم اصلا قیاس آن با اسرار و رازهاى كشف نشده خنده آور و نشانه جهل و نادانى است. جائى كه حضرت مولى امیر المؤمنین(ع) مى‏گوید:

«سبحانك ما أعظم ما نرى من خلقك و ما أصغر عظیمها فى جنب ما غاب عنا من قدرتك»

«منزهى تو، بزرگ است آنچه را ما از آفرینش تو مى‏بینیم و چه كوچك است آن در جنب آنچه از قدرت تو از ماپنهان است».

حال دیگران معلوم است.

بنابر این كسى نمى‏تواند نسبت به وجود یكى از پدیدهاى این جهان بزرگ به علت عدم كشف سر پیدایش و آفرینش آن اعتراض كند و یا پاره‏اى از نظامات و قوانین عالم تكوین را بى فایده وبى مصلحت بداند. هیچ كس هم نمى‏تواند بطور یقین ادعا كند كه در كوچك‏ترین پدیده و حوادث جهان، سرى و نكته‏اى نهفته نیست همچنانكه كسى نمى‏تواند ادعا كند كه به تمام اسرار عالم واقف و آگاه است. فلاسفه و حكما و دانشمندان قدیم و جدید همه این درك را براى خود افتخار دانسته و گفته‏اند.

هرگزدل من زعلم محروم نشد

كم ماند ز اسرار كه مفهوم نشد

هفتاد و دو سال جهد كردم شب و روز

معلومم شد كه هیچ معلوم نشد

به جائى رسیده دانش من

كه بدانم هنوز نادانم

و شاعر دانشمند و حكیم عرب گوید:

ماللتراب و للعلوم وانما

یسعى لیعلم انه لایعلم

معروف است: زنى از بزرگمهر - حكیم مشهور ایرانى - مسأله‏اى پرسید؛ حیكم در پاسخش گفت: نمى‏دانم.

زن گفت: اى حكیم، شاه به تو حقوق و ماهیانه مى‏دهد كه با سر انگشت علم و حكمت خویش، گروه از مشكلات مردم بگشائى، شرم نمى‏دارى كه در جواب مسأله من به جهل و نادانى خود اقرار مى‏كنى؟

حكیم گفت: آنچه را شاه به من مى‏هد در برابر معلومات و دانائیهائى است كه دارم ولى اگر بخواهد در مقابل مجهولات و نادانسته‏هاى من عطا كند هرگاه تمام زر و سیم دنیا را به من بدهد كم داده است.

پس بشر باید در راه كشف مجهولات و درك اسرار، همواره كوشا باشد و اگر در یك جا كنجكاوى و تجسسات او در راه كشف سرى به جائى منتهى نشد، آن را دلیل بر عدم آن نگیرد.

همانطور كه وقتى چشمهاى او مسلح به تلسكوپهاى قوى میكروسكپهاى ذره بین نبود، حق نداشت منكر وجود موجودات ذره بینى و میلیونها كرات غیر مكشوف آسمانى شود.

همانطور كه حیواناتى كه همه رنگها را نمى‏بینند یا همه را به یك رنگ مى‏بینند نمى‏تواند رنگهائى را كه انسان با جلوه‏هاى گوناگون مى‏شناسد انكار نمایند. همانطور كه صداها و امواج صوتى تحت سمعى و امواج فوق سمعى راكسى نمى‏تواند انكار كند.

این قاعده كه بیان شد در عالم تكوین و در عالم تشریع هر دو جارى است. در عالم تشریع، مواردى داریم كه هنوز عقل ما به فلسفه آن بخصوص راه نیافته و تشریع با تكوین مطابق شده همانطور كه در علم تكوین، در این موارد حق اعتراض نداشتیم، در عالم تشریع هم حق ایراد و اعتراض نداریم.

بله اگر در هر یك از این دو ناحیه ( تشریع و تكوین) به موردى بر خوردیم كه عقل صحیح و برهان درست ما را به عدم مصلحت و شر آن راهنمائى كرد مى‏توانیم ناراحت شویم؛ ولى تا حال چنین موردى در عالم تكوین و تشریع پیدا نشده و بعد هم هرگز پیدا نخواهد شد.

بعد از این مقدمه مى‏گوئیم: ما در ایمان به غیبت حضرت امام زمان - عجل الله تعالى فرجه الشریف - به هیج وجه محتاج به دانستن سر آن نیستیم و اگر فرضاً نتوانستیم به هیچیك از اسرار آن برسیم، در ایمان به آن جازم، و آن را بطور قطع باور داریم و اجمالاً مى‏دانیم كه مصالح و فواید بزرگى در این غیبت است امام میان دانستن و ندانستن ما ، با واقع شدن و واقع نشدن آن هیج رابطه‏اى نیست چنانچه اگر ما اصل غیبت را هم نشناسیم به واقعیت آن صدمه‏اى وارد نمى شود.

غیبت آن حضرت امرى است واقع شده و معتبرترین احادیث از آن خبر داده و جمع بسیارى ار بزرگان در این مدت به درك حضور مقدس آن حضرت نایل شده‏اند، پس میان این مطلب بعنى ندانستن سر غیبت و صحت امكان وقوع آن هیج ارتباطى اصلا و قطعاً و جود ندارد مى‏توانیم بگوئیم ما سر غیبت آن حضرت را نمى‏دانیم و مع ذلك به غیبت آن بزگوار ایمان داریم. مثل اینكه فایده بسیارى از چیزها را نمى‏دانیم ولى به وجود و هستى آنها عالم و داناییم.

سخنى در فوائد غیبت

باید دانست كه پرسش از سر غیبت در زمان ما آغاز نشده و اختصاص به این عصر ندارد. از زمانى كه غیبت آن حضرت شروع شد و بلكه پیش از آن زمان و پیش از ولادت آن حضرت، از وقتى كه پیغمبر و امامان - صلوات الله علیهم أجمعین - از غیبت حضرت مهدى(ع) خبر دادند این سؤالات مطرح شده:

چرا غیبت مى‏نماید؟و فایده غیبت چیست؟

و در زمان غیبت به چه نحو و چگونه از وجود شریف آن حضرت منتفع مى‏گردند؟

در جواب این پرسشها، راهنمایان بزرگ ما كه به ظهور حضرت مهدى موعود - عجل الله تعالى فرجه - بشارت داده‏اند، پاسخ هائى فرموده‏اند كه خلاصه بعضى از آن پاسخها این است.

1 - علت عمده و سر بزرگ و حقیقى غیبت معلوم نخواهد شد مگر بعد از ظهور آن حضرت همانطور كه حكمت كارهاى خضر در موقعى كه موسى - علیه‏السلام - با او مصاحب داشت، معلوم نشد مگر در وقت مفارقت آنها.

همانطور كه فایده و ثمره خلقت هر موجودى اعم از جماد و نبات و حیوان و انسان بعد از گذشتن ماهها و سالها ظاهر شده و مى‏شود.

2 - حكمتها و اسرار معلومى در این غیبت است كه از آن جمله امتحان بندگان است زیرا به واسطه غیبت، مخصوصاً اگر سر آن نا معلوم باشد مرتبه ایمان و تسلیم افراد در برابر تقدیر الهى ظاهر مى‏شود و قوت تدین و تصدیق آنان معلوم و آشكار مى‏گردد. همچنین در زمان غیبت به واسطه حوادث و فتنه هائى كه روى مى‏دهد، شدیدترین امتحانات از مردم به عمل مى‏آید كه شرح آن در اینجا میسر نیست.

و از جمله آن اسرار این است كه در دوره غیبت، ملل جهان به تدریج براى ظهور آن مصلح حقیقى و سامان دهنده وضع بشر، آمادگى علمى و اخلاقى و عملى پیدا كنند؛ زیرا ظهور آن حضرت مانند ظهور انبیاء و سایر حجج نیست كه مبتنى بر اسباب و علل عادى و ظاهرى باشد بلكه روش آن سرور در رهبرى جهانیان مبنى بر حقایق و حكم به واقعیات و ترك تقیه، شدت در امر به معروف و نهى از منكر و مؤاخذه سخت از عمال و ارباب مناصب و رسیدگى با كارهاى آنها است كه انجام این امور نیاز به تكامل علوم و معارف و ترقى و رشد فكرى و اخلاقى بشر دارد بطورى كه استعداد عالم گیر شدن تعالیم اسلام و جهانى شدن حكومت احكام قرآن فراهم باشد.

در خاتمه لازم است توجه خوانندگان محترم را به كتاب‏هاى بسیار پر ارزشى كه در موضوع غیبت تألیف شده مانند كتاب «غیبت نعمانى»، «غیبت شیخ طوسى» و «كمال الدین و تمام النعمه» جلب كنم؛ زیرا مطالعه این كتابها براى درك قسمتى از اسرار غیبت بسیار مفید و سودمند است.

حكمت و فلسفه غیبت

بیشتر مردم گمان مى‏كنند حقایق اشیا را شناخته و آنچه را دیده و شنیده و پوشیده و چشیده و لمس كرده‏اند به حقیقتش رسیده‏اند و شاید و پوشیده و چشیده و لمس كرده‏اند به حقیقتش رسیده‏اند و شاید كمترین توجه و عنایتى به مجهولات خود نداشته باشند.

آن كشاورز و باغ دارى كه در صحرا و باغ به كشاورزى و باغ دارى مشغول است، تصور مى‏كند هیچ چیز از اشیائى كه با آنها سروكار دارد از زمین و خاك و خاشاك و آب و هسته و ریشه و ساقه و شاخ و برگ و شكوفه و میوه و دانه و سنگ و آفات نباتى بر او مجهول نیست. كارگر معدن، چوپان گوسفند چران، دامدار و همه تصور مى‏كنند دست كم چیزهاى زیر نظر خود را شناخته‏اند.

افرادى كه كم و بیش درس خوانده‏اند نیز گرفتار همین اشتباه شده و خود را عالم به حقایق اشیاء مى‏شمارند.

مهندس برق، معدن، كشاورزى، پزشك متخصص در رشته پوست، اعصاب، خون، استخوان مغز، جهاز هاضمه و...، ریاضى دان، ستاره شناس، روانشناس، زیست شناس و فیزیك دان، استاد شیمى و دیگران مى‏خواهند همه پدیده هائى را كه با كار و شغل و تخصص آنان ارتباط دارد تعریف كنند و بشناسانند اما متأسفانه از شناساندن حقیقت آنها عاجز و هر چه متبحر باشند جز خواص و آثار و ضواهر اشیاء حقیقتى را نشان نمى‏دهند و هر چه دانشمندتر شوند به اشكال و دشوارى و كوتاهى تعریفات ( به اصطلاح) حقیقى داناتر مى‏شوند.

جهان یك سلسله الغاز و رشته بسیار طولانى و درازى است كه انتهاء و ابتداى آن بر بشر مجهول است و در هر حلقه از حلقه‏هاى این زنجیر آنقدر معماها و الغاز نهفته است كه تصور دور نماى آن بشر را غرق در تعجب و تحیر مى‏نماید.

«لیدى استور» مى‏گوید: اگر هر انسانى سخن نگوید مگر از آنچه حقیقتش را شناخته است، سكوت و خاموشى عمیق بر سراسر جهان حكومت خواهد یافت(68)

«وارین ویفر» نایب رئیس مؤسسه روكفلر مى‏گوید: آیا علم در میدان نبرد با جهل و نادانى پیروز مى‏شود؟ در حالى كه علم به هر پرسشى كه پاسخ مى‏دهد گرفتار پرسشهاى بیشتر مى‏شود و هر چه در راه كشف مجهولات جلوتر مى‏رود ظلمات جهل را طولانى‏تر مى‏بیند. علم بشر دائما در ازدیاد است اما این احساس كه تقدم نمى‏یابد به حال خود باقى است. زیرا روز به روز حجم چیزهائى كه ادراك مى‏كنیم و آنها را نمى‏فهمیم و نمى‏شناسیم ضخیم‏تر مى‏گردد.(69)

آرى بشرى كه توانسته است بر اساس علوم آزمایشى و حسى، برق، بخار، آهن، آب، خاك، هوا و اتم را مسخر كند و به سوى كرات آسمان دست تصرف دراز نماید وعناصر را از هم بشكافد، این همه وسایل صناعى مانند تلفن، تلگراف، رادیو و تلویزیون و... كارخانجات صنایع اوتحویل داده هنوز هم كه هنوز است از فهم و در ك این حقایقى كه شب و روز با آنها دست و پنجه نرم مى‏كند عاجز و ناتوان است.

نه حقیقت برق، نه حقیقت خاك، نه حقیقت آب، نه حقیقت عناصر، و نه اشجار و معادن و نه سلول و هورمون و اتم و الكترون و نه... و نه... را شناخته جز ظواهر و خواصى چند، چیزى كشف نكرده و تمامى این اشیاء براى او هنوز هم معما است.

به گفته یكى از متفكرین، آن كسانى كه انسان را حیوان ناطق، و اسب را حیوان صاهل تعریف مى‏كنند در حالى كه این تعریف را مى‏نمایند و غرور علمى، باد به دماغ آنها انداخته، گمان مى‏كنند حقیقت انسان و اسب را شناخته‏اند. ولى و قتى از مركب این غرور پیاده شوند، مى‏فهمند نه خود به حقیقت انسان و حیوان رسیده‏اند و نه با این تعریف كسى را به حقیقت انسان و حیوان آشنا كرده‏اند وبهتر این است كه این تعریفات را به قصد شناساندن حقیقت اشیاء نگویند.

بشر از شناخت نزدیك‏ترین چیزها به خودش هم عاجز است زیرا از جانش به او چیزى نزدیك‏تر نیست آیا حیات خود را شناخته؟ و آیا مى‏تواند حقیقت روح و حیات را توصیف كند؟

آیا به حقیقت یك سلسله امور و جدانى خودش معرفت دارد؟ آیا عشق و حب، لذت وصل، ذوق و شجاعت و سایر وجدانیات را شناخته است؟

اما با این همه دشواریها و مجهولات، آیا بشر مى‏تواند وجود این حقایق را به علت نارسائى فهم خودش به درك حقیقت آنها منكر شود؟ یا مى‏تواند هزارها میلیارد و بیشتر مخلوقات و عجائب و غرائب و اشیائى را كه حتى وجود آنها بر او مجهول است انكار نماید؟

آیا مى‏تواند اسرار و خواص و فواید و معانى كلمات این كتاب قطور آفرینش را منكر شود؟

آیا مى‏تواند بگوید چون من چیزى را ندیده‏ام آن چیز نیست و چون سر و فایده چیزى را كشف نكرده‏ام آن چیز بى فایده و بى سرّ است، حاشا و كلا. هرگز بشر هر چه هم عالم و دانشمند باشد چنین ادعائى را نخواهد كرد بلكه هر چه علمش بیشتر باشد از اینگونه دعاوى بیتشر خود را تبرئه مى‏كند.

صاعقه كه هزارها سال مورد خشم و سبب ترس و بیم بشر بود، در آن اعصارى كه علم به خواص و منافع آن پى نبرده بود و به آیات قدرت خدا و معجزات آفرینش كه در این قوه رهیبه پنهان است و تأثیر آن در زندگى نبات و حیوان آگاه نشده بود، آیا این خواص و منافع را نداشت و یكى از نعمتهاى بزرگ خداوند متعال نبود؟و آنهائى كه آن را فقط مظهرى از مظاهر نعمت و عذاب مى‏شمردند اشتباه نمى‏كردند؟

عالم و دانشمند ساختمان جهان را بر اساس منطق و نظام صحیح مى‏داند و این ظواهر را گنجینه حقایق مى‏شناسد وعالم را مدرسه‏اى مى‏بیند كه باید در آن حكمت و علم بیاموزد و از بحث در خواص، لوازم و آثار اجزاى این عالم لذت مى‏برد و همین الغاز و معمیات برایش لذت بخش است و تحیر او كه نتیجه یك عمر تحصیل و كاوش است ، بهترین لذائذ زندگى دانشمندانه او است كه هیچ لذتى با آن برابر نمى‏شود.

او جهان را مانند یك مسأله پیچیده ریاضى و هندسى مى‏بیند كه در ظاهر، حل آن آسان است ولى وقتى وارد مى‏شود هر چه جلوتر مى‏رود غموضت و دشوارى و پیچیدگى آن را بیشتر مى‏فهمد. این منظره براى شخص متفكر و فیلسوف بسیار نشاط بخش است و مى‏خواهد كه حیرت بر حیرتش افزوده شود و به جائى برسد كه ببیند عقل او مسلح به سلاحى كه بتواند به جنگ تمام این مجهولات برود نیست و این آیه قرآن مجید را به معرفت و بصیرت تلاوت كند:

«ولو أن ما فى الارض من شجرة أقلام و البحر یمده من بعده سبعة أبحر ما نفذت كلمات الله»(70)

«اگر هر درخت قلم بشود و آب دریا به اضافه هفت دریاى دیگر مركب گردد باز نگارش كلمات خداوند تمام نگردد».

و بخواند:

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر

ما هم چنان در اول وصف تو مانده‏ایم‏

مع ذلك در تمام كاوشهاى علمى و بررسى‏ها انسان به نظم و حكمت، منطق و غرض و اراده و قدرت و عمل آفریننده این جهان آشنا مى‏شود و مى‏فهمد كه در این عالم بى نظمى نیست و هیچ پدیده‏اى را نمى‏توان بى فایده و بیهوده شمرد.

این مختصر شبح و دریچه‏اى است از عجز بشر و چگونگى درك، فهم و شناخت و در عین حال قدرت عجیب عقل و خرد او

با این وصف اگر از درك فلسفه‏اى از فلسفه‏هاى پدیده‏هاى عالم تكوین یا تشریع در مانده و نتوانست آن را توجیه و تفسیر كند، یا تعبیرات و الفاظش را در تعریف آن كوتاه دید، نمى‏تواند منكر فایده آن شود.

مثال عالم معانى و حقائق، با علوم و معلومات بشر، مثال الفاظ است با معانى و مسائل؛ عالم الفاظ و لغات هرچه دامنه دار و سیع باشد قطعاً تمام معانى را شامل نیست زیرا لغات، الفاظ و كلمات، محدودو متناهى است و معانى و اشیاء نامتناهى است و محدود و متناهى، نامحدود و نامتناهى را فرا نخواهد گرفت .

كامل‏ترین و وافى‏ترین بیانى كه این حقیقت را بیان كرده قرآن مجید است كه در یك آیه مى‏فرماید:

«قل لو كان البحر مداداً لكلمات ربى لنفد البحر قبل أن تنفد كلمات ربى ولو جئنا بمثله مدداً»(71)

«اى پیامبر، بگو اگر دریا براى نوشتن كلمات پرورگار من مركب شود، قبل از آنكه كلمات الهى تمام شود دریا خشك خواهد شد هرچند دریائى دیگر ضمیمه آن كنند».

قرآن مجید چهارده قرن پیش در این آیه كه هر روز اعجاز و قدرت علمى آن ظاهرتر مى‏شود با فصیح‏ترین بیان، عظمت و كثرت بى نهایت مخلوفات عالم كون را اعلام كرد و احادیث و اخبار اهل بیت نبوت (ع) هم این حقیقت را تشریح و روشن ساخت مثلا در آن عصرى كه بشر تعداد كمى از ستارگان را بیشتر نمى‏شناخت در مقام مبالغه در بیان كثرت چیزى، آن را به عدد قطرات باران و ریگ بیابان و ستارگان آسمان قیاس مى‏كردند.

از حضرت صادق(ع) روایت است كه در مقام بیان قصور فهم بشر از درك حقایق مى‏فرماید:

«یا ابن آدم لو أكل قلبك طائر لم یشبعه و بصرك لو وضع علیه خرت ابرة لغطاة ترید أن تعرف بها ملكوت السموات و الارض»(72)

پس از این مقدمه، به كسانى كه سر غیبت را مى‏جویند و علت و فلسفه استتار آن حضرت را مى‏طلبند مى‏گوئیم.

بپرسید و كاوش و دقت كنید و تحقیق و تجسس نمائید، ما به جستن و پرسیدن شما هیج اعتراضى نداریم. سؤال كنید و بجوئید، زیرا اگر به علت اصلى غیبت و واقع این سر دست پیدا نكنید، بسا كه به حواشى و حكمتهائى از آن آگاه شوید و بسا كه این جستجو و كاوش شما را به یك سلسله دانستنیها رهبرى نماید؛ ولى اگر غرض شما از این سوال و جستجو اشكال و اعتراض باشد و مى‏خواهید نرسیدن خود را به علت غیبت و عجز درك خودتان را از فهم آن، دلیل نبودن آن بگیرید از راه راست و خردپسند دور افتاده‏اید و نمى‏توانید جائى را خراب و ایمان و عقیده‏اى را متزلزل سازید.

هرگز نیافتن، دلیل نبودن نمى‏شود آیا مجهولات شما همین یك موضوع است؟

آیا در برابر تمام استفها مهائى كه بشر نسبت به اجزاى این عالم و ظاهر و باطن آن دارد جواب پیدا كرده‏اید؟

آیا چون سر آنها بر شما مجهول است آن را بى فایده مى‏دانید؟

و آیا میزان وجود فایده و عدم آن، همان فهم بنده و شما است؟

یا آنكه نرسیدن خود را به اینگونه علل و حكمتها دلیل بر ناتوانى فكر و استعداد خود مى‏شمارید؟

و معتقد هستید كه اگر عقل و خرد شما به سلاحهاى دیگر مسلح بود وغیر از این وسایل ارتباط با خارج، وسایل وسیع‏تر دیگر داشتید حتماً به اسرار و خواص مسائل بسیار دیگر از این عالم آگاه مى‏شدید؟اگر به این سؤالات، یك دانشمند متفكر و آزموده پاسخ دهد یقیناً به قصور خود اعتراف مى‏كند و با ملاحظه مجهولاتى كه هر روز معلوم مى‏شود هیچ ندانستن را دلیل نبودن نمى‏گیرد و در همه چیز این جهان معتقد به اسرار و شگفتیهاى بى شمار خواهد بود.

پس این قدر دنبال فلسفه غیبت و پرسش از آن نباشید غیبت امرى حاصل شده و واقع شده است. سر غیبت دانسته شود یا نشود غیبت واقع شده است و ندانستن شما هیچگاه بر هان نفى ورد آن نیست.

پس آنچه بگوییم راجع به اسرار غیبت، بیشتر مربوط به فواید و آثار آن است، والا علت اصلى آن بر ما مجهول است.

و این است معناى احادیث شریفه‏اى كه در آنها تصریح شده به اینكه سر غیبت آشكار نشود مگر بعد از ظهور. چنانچه سر آفرینش درختها ظاهر نمى‏شود مگر بعد از ظهور ثمره و میوه، و حكمت باران آشكار نشود مگر بعد از زنده شدن زمین و سبز و خرم شدن باغها و بوستانها و مزارع.

صدوق در كتاب كمال الدین و كتاب علل الشرایع به سند خود از عبدالله بن فضل هاشمى روایت كرده است كه گفت: شنیدم حضرت امام جعفر صادق(ع) فرمود: البته براى صاحب این امر غیبتى است كه چاره‏اى از آن نیست، در آن هر باطل جو، به ریب و شك مى‏افتد.

عرض كردم: چرا؟ فدایت شوم.

فرمود: براى امرى كه به ما اذن در فاش كردن آن داده نشده است.

گفتم: پس وجه حكمت در غیبت او چیست؟

فرمود: وجه حكمتى كه در غیبت حجتهاى خدا پیش از آن حضرت بود.

به درستى كه وجه حكمت غیبت كشف نمى‏شود مگر بعد از ظهور او چنانچه وجه حكمت كارهاى ( حضرت خضر) از سوراخ كردن كشتى، كشتن غلام و به پاداشتن دیوار، از براى حضرت موسى - علیه‏السلام - كشف نشد مگر در هنگام مفارقت آنها از یكدیگر.

اى پسر فضل این «غیبت» امرى است از امر خدا تعالى و سرى است از سر خدا و غیبى است از علوم غیبى خدا. و پس از آنكه ما دانستیم خداوند حكیم است، گواهى داده‏ایم به اینكه كار و گفتارهاى او همه موافق حكمت است هر چند وجه آن بر ما روشن نشده باشد(73).

مع ذلك ما برخى از فوائد و منافع و امورى را كه ارتباط با غیبت آن حضرت دارد و استناد غیبت به آن امور عقلاً و عرفاً صحیح است، بطورى كه از اخبار و كلمات دانشمندان و متفكرین اسلام استفاده مى‏شود در ضمن چند بحث آینده مورد بررسى و توضیح قرار مى‏دهیم ان شاء الله تعالى.

بیم از كشته شدن

«و أوحینا الى ام موسى أن أرضعیه فاذا خفت علیه فالقیه فى الیم و لا تخافى و لا تحزنى انا رادوه الیك وجاعلوه من المرسلین»(74).

و ما به مادر موسى وحى كردیم كه طفلت را شیر بده و چون ترسان شدى او را به دریا افكن و هرگز بر او مترس و محزون مباش كه ما او را به تو بر مى‏گردانیم و او را پیامبر قرار مى‏دهیم.

«ففررت منكم لما خفتكم فوهب لى ربى حكما و جعلنى من المرسلین»(75).

آنگاه كه از ترس شما گریختم، خداى من، مرا علم و حكمت عطا فرمود و از پیامبران خود قرار داد.

كلینى و شیخ طوسى قدس سرهما در كتاب «كافى» و «غیبت» به سند خود از زراره روایت كرده‏اند كه گفت: شنیدم حضرت صادق(ع) فرمود:

براى قائم(ع) پیش از آنكه، قیام فرماید غیبتى است، عرض كردم: براى چه؟

فرمود: براى آنكه از كشته شدن بیم دارد.

چنانچه از این حدیث و بعضى احادیث دیگر استفاده مى‏شود، یكى از موجبات غیبت، خوف قتل و بیم از كشته شدن است كه هم با حدوث غیبت و هم با بقاء آن ارتباط دارد.

اما اینكه بیم از قتل و نداشتن تأمین جانى، سبب غیبت شده باشد از مراجعه به كتابهاى مورد اعتماد و تواریخ و احادیث معلوم مى‏شود. زیرا بنى عباس به ملاحظه آنكه شنیده بودند و مى‏دانستند در خاندان پیغمبر و از فرزندان على و فاطمه(ع) شخصیتى پیدا خواهد شد كه حكومت جباران و مستبدان به دست او بر چیده مى‏شود و آن كس فرزند حضرت امام حسن عسكرى(ع) است، در مقام كشتن او بر آمدند و همانطور كه فرعون نسبت به حضرت موسى(ع) رفتار كرد براى آنكه از ولادت آن حضرت مطلع شوند نخست جاسوسان و كار آگاهان گماشتند؛ و بعد هم خواستند شخص او را بیابند و دستگیر سازند. ولى خدا آن حضرت را حفظ كرد و دشمنان او را نا امید ساخت. و بر حسب ظاهر نیز جنگهاى داخلى بزرگ و ابتلاى بنى عباس به شورش و انقلاب «صاحب الزنج» آنها را از تعقیب این موضوع باز داشت و چنانچه از درب منبت صفه - سرداب مقدس - كه از آثار گرانبهاى باستانى و یادگار عهدالناصر لدین الله - خلیفه بزرگ و دانشمند بنى عباس است - معلوم مى‏شود این خلیفه مؤمن به وجود ولایت و غیبت آن حضرت بوده و از حكایت «اسعمیل هر قلى» كه در «كشف الغمه» به، نقل صحیح و قطع آور رویات شده استفاده مى

‏شود كه المستنصر بالله خلیفه و بانى مدرسه المستنصریه بغداد نیز به آن حضرت ایمان داشته و با اعطاى هزار دینار به اسمعیل مى‏خواست به آستان امام عرض ارادت و ادبى بنماید و چون اسمعیل به دستور امام از قبول آن خوددارى كرد، خلیفه از شدت ناراحتى و تأثر گریست.

حاصل اینكه حدوث غیبت با خوف از قتل ارتباط داشته و دستگاه حكومتى عصر ولادت آن حضرت از این لحاظ ناراحت و در اندیشه بوده و ولادت و وجود امام(ع) را به عنوان یك خطر جدى براى خود تلقى مى‏كرده شكى نیست. و اگر مى‏توانستند بى درنگ آن حضرت را شهید مى‏كردند لذا ولادت امام از آنان پنهان ماند چنانچه ولادت موسى - علیه‏السلام - از فرعونیان مخفى شد پس از ولادت نیز شخص آن حضرت از انظار آنان مخفى گشت و هر چه جهد كردند او را نیافتند.

اما بیان ارتباط بقاى غیبت با خوف از قتل این است كه اگر چه خداوند متعال، قادر و توانا است كه در هر زمان و هر ساعت آن حضرت را ظاهر و بطور قهر و غلبه بر تمام ملل و حكومتها پیش از فراهم شدن اسباب، غالب سازد ولى چون جریان این جهات را خداوند بر مجارى اسباب و مسببات قرار داده، تا اسباب چنان ظهورى فراهم نشود، قیام آن حضرت به تأخیر خواهد افتاد و اگر پیش از فراهم شدن اسباب و مقدمات ظاهر شود از خطر قتل مصون نخواهد ماند.

چنانچه پیغمبر اكرم(ص) اگر در آغاز بعثت دست به كار جهاد و دفاع مى‏شد بى موقع و نابهنگام بود ولى وقتى موقعش رسید فرمان دفاع و جهاد صادر و نصرت خدا نازل و اسلام پیشرفت كرد.

سؤال

چرا آن حضرت مانند نیاكان خود ظاهر نمى‏شود تا یا مظفر و پیروز شود و یا در راه خدا كشته و شهید گردد؟

پاسخ

ظهور آن حضرت براى اتمام نور الله و تحقق مطلق هدف دعوت انبیا و صلح و صفا و عدل و داد و امنیت عمومى در زیر پرچم اسلام و یكتا پرستى و اجراى احكام قرآن مجید در سراسر گیتى است.

و پر واضح است كه مجرى این برنامه باید در شرایطى قیام كند كه موفقیت و پیروزى او صد در صد حتمى باشد چنانكه توضیح داده شد مانعى از نزول امداد غیبى و نصرت آسمانى از نظر حكمت الهى در میان نباشد.

و اگر به صورت دیگر كه منتهى به تحقق این هدف نگردد ظهور نماید نقض غرض خواهد شد و باز هم باید بشر در انتظار حصول وعده‏هاى الهى بماند.

بگردن نداشتن بیعت

یكى از علائم و مشخصات امام منتظر و مهدى آخر الزمان علیه‏السلام این است كه بیعت هیچ كس و هیچ حكومت غاصب و ستمگرى حتى به عنوان تقیه برگردان او نیست و ظاهر مى‏شود در حالى كه نسبت به احدى از جبابره و حكومتهاى مختلف تمكین و تسلیمى نداشته و از راه تقیه هم حكومتهاى مختلف تمكین و تسلیمى نداشته و از راه تقیه هم حكومتها غیر اسلامى و حكومتهائى را كه تمام اسلامى نیست در ظاهر امضا نكرده است. او اكمل مظاهر اسم «العادل» و «السلطان» و «الغالب» و «الحاكم» است و چنان شخصیت و مقامى از اینكه تحت سلطنت غیر خدا واقع شود یا به حكومتى از حكومتهاى جائر به تقیه رأى داده باشد بر حسب اخبار محفوظ و محروس است و چنانچه از اخبار كثیر استفاده مى‏شود، آن حضرت به تقیه عمل نخواهد كرد و حق را آشكار و باطل را از صفحه روزگار بر خواهد انداخت.

پس یكى از حكم و مصالح غیبت این است كه آن حضرت پیش از رسیدن و قت ظهور و مأمور شدن به قیام ناچار نمى‏شود مانند پدران بزرگوارش از راه تقیه با خلفاء و زمامداران و سیاستمداران وقت بیعت نماید و وقتى كه ظاهر مى‏شود هیج بیعتى در گردن او نیست و هیچ حكومتى را بر خود غیر از حكومت خدا و احكام و قوانین قرآن حتى به ظاهر و تقیه هم، نپذیرفته است.

و این معنى از چند حدیث كه در «كمال الدین» باب 48 - باب علت غیبت - و در «عیون» و «علل» و كتابهاى دیگر روایات شده استفاده مى‏شود، از جمله در حدیث هشام بن سالم، حضرت صادق(ع) مى‏فرماید:

«یقوم القائم ولیس فى عنقه بیعة لاحد»

«قائم(ع) قیام مى‏كند در حالى كه در گردن او بیعت براى احدى نیست».

و نیز در روایت حسن به على بن فضال است كه وقتى آن حضرت خبر از غیبت امام، پس از وفات امام حسن عسكرى(ع) داد پرسید براى چه؟ حضرت رضا(ع) فرمود: براى آنكه در گردن او بیعت براى كسى نباشد چون به شمشیر قیام كند.

تخلیص و امتحان

یكى از مصالح غیبت، تخلیص و آزمایش و امتحان مرتبه تسلیم و معرفت و ایمان شیعیان است. چنانچه مى‏دانیم و عمل و شرع و آیات و احادیث بر آن دلالت دارد یكى از سنن الهى كه همواره جارى و بر قرار بوده و هست، امتحان بندگان و انتخاب صلحا و زبده‏گیرى و بزگزیدن است. زندگى و مرگ، بینوائى و توانگرى، تندرستى و بیمارى، جاه و مقام، داشتن و نداشتن هر نعمت و گردش هر حالت، مصائب و مكاره، خوشحالى‏ها و شادمانى‏ها، همه وسائل تخلیص و تربیت و امتحان و ارتیاض و براى ظهور كمالات و فعلیت استعدادها و نمایش شخصیت و ایمان و صبر و استقامت افراد و درجه حضور و تسلیم آنها در اطاعت او امر خداوند جهان است.

بطور كه از اخبار استفاده مى‏شود به دو جهت امتحان به غیبت حضرت مهدى(ع) از شدیدترین امتحانان است(76):

جهت اول: چون اصل غیبت كه بسیار طولانى مى‏شود، بیشتر مردم در ریب و شك مى‏افتند و برخى در اصل ولادت و بعضى در بقاى آن حضرت شك مى‏نمایند و جز اشخاص مخلص و با معرفت و آزموده، كسى بر ایمان و عقیده به امامت آن حضرت باقى نخواهد ماند. چنانچه پیغمبر اعظم(ص) در ضمن روایت معروفى كه جابر روایت كرده است فرمود:

«ذلك الذى یغیب عن شیعته و أولیائه غیبة لا یثبت فیها على القول بامامته الا من امتحن الله قلبه للایمان»(77)

و معلوم است كه ایمان به بقاء و حیات و عمر و غیبت طولانى و انتظار ظهور در دوران بسیار طولانى غیبت، ایمان به غیبت، دلیل حسن اعتقاد و اعتماد به خبرهاى غیبى پیغمبر(ص) و ائمه(ع) و نشانه ایمان به قدرت الهى، و علامت قوت تسلیم و تمكین از برنامه‏هاى دینى است. براى اینكه ایمان كامل و صادق به امور غیبى حاصل نمى‏شود مگر براى اهل یقین و پرهیزكاران و كسانى كه از تاریكى وساوس نجات یافته و به سر منزل اطمینان نفس و ثبات عقیده رسیده و دلشان از انوار هدایت منور و روشن شده باشد و به استبعادات و شبهات واهى اعتنا نكرده در راه دیندارى و ولایت، لغزش قدم و تزلزل نیابند.

جهت دوم: شدتها و پیش آمدهاى ناگوار و تغییرات و تحولاتى است كه در دوره غیبت، روى داده و مردم را زیر و رو مى‏سازد بطورى كه حفظ ایمان و استقامت، بسیار دشوار مى‏گردد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع مى‏شود چنانچه از حضرت صادق(ع) روایت شده است كه فرمود: آن كس كه بخواهد در عصر غیبت به دینش متمسك و ملتزم باشد، مثل كسى است كه شاخه درخت خار را با دست بزند تا خارهایش قطع گردد - سپس امام با دست خود به این كار اشاره كرده آنگاه فرمود: به درستى كه براى صاحب این امر غیبتى است پس باید هر بنده خداى بپرهیزد و باید به دینش متمسك گردد.(78)

در دوران غیبت، جمال ظاهر دنیا هر چه بیشتر و بهتر جلوه گر و دل فریب مى‏شود، اسباب معاصى و گناهان و لذائذ حیوانى بیش از همه وقت فراهم و در دسترس عموم قرار مى‏گیرد، بساط لهو و لعب و غنا و خوانندگى و طرب همه جاگسترده مى‏شود، زنها و مردها بیگانه با هم امتزاج و اختلاطهاى نامشروع و خلاف عفت و نجابت پیدا كنند، كسب‏هاى حرام متداول و رسمى و معاش اكثر مردم از راههاى حرام باشد و براى مؤمن ضربت شمشیر از به دست آوردن یك درهم حلال آسان‏تر باشد، مادیات و دنیا پرستى بر مردم غالب و مقامات و مناصب به دست كسانى افتد كه به احكام خدا پایبند و ملتزم نباشند. زنان را در رتق و فتق امور عامه و كارهائى كه به عهده مردها است دخالت دهند، ربا و میگسارى و فروش شراب و قمار و بى عفتى و فحشاء علنى گردد. اهل دین و امانت و ایمان، ذلیل؛ و نابكاران و اراذل و بى دینان، به ظاهر عزیز گردند. امر به معرف و نهى از منكر ترك و عكس آن رایج شود. معروف را منكر و منكر را معروف شناسند، به معصیت و گناه و هم كارى با ستمگران افتخار نمایند امانت را غنیمت و صدقه را غرامت شمارند.

شعائر و آداب اسلام را ترك و آداب و شعائر كفار را رسمى كنند. اهل حق خانه نشین و ناباكان و خدا نشناسان مصدر امور گردند. زنها با گستاخى تمام آداب و سنن اسلامى را ترك و به وضع دوران جاهلیت برگردند. به واسطه تسلط و غلبه كفار و استبداد اشرار، آن چنان مؤمنان در فشار واقع و از آزادى محروم شوند كه كسى را جرأت آن نباشد كه نام خدا را ببرد مگر در پنهانى. و بطورى كار حفظ ایمان سخت شود كه شخص صبح كند در حالى كه در شمار مؤمنان و مسلمانان است و شب كند در حالى كه از اسلام بیرون رفته و كافر شده باشد.

از حضرت صادق(ع) روایت شده است كه فرمود: این امر براى شما واقع نخواهد شد مگر پس از نا امیدى. نه به خدا نمى‏آید تا شما ( مؤمن و منافق) از هم جدا شوید. نه به خدا نخواهد آمد تا شقى شود هر كس شقى مى‏گردد و سعید گردد هر كس سعید مى‏گردد.(79)

و در روایت ابن عباس است كه پیامبر اعظم(ص) فرمود: كسانى كه در زمان غیبت او بر عقیده به امامت او ثابت باشند از كبریت احمر كمیاب ترند.

پس جابر به پا خاست و عرض كرد: یا رسول الله براى قائم از فرزندان تو غیبت است؟

فرمود: آرى سوگند به پروردگارم و با ید خدا گروندگان را تخلیص كند و كفار را محو سازد. اى جابر، این امرى است ( كار بزرگى است) از كارهاى خدا و سرى است از اسرار خدا كه از بندگان خدا پوشیده است پس بر حذر باش از شك در آن پس به درستى كه شك در كار خداوند عزوجل كفر است(80).

و در حدیث عبدالرحمان بن سلیط، حضرت امام حسین(ع) مى‏فرماید: از ما دوازده نفر مهدى «هدایت شده) باشند؛ كه نخستین ایشان امیر المومنین على بن ابیطالب و آخرایشان نهمین از فرزندان من است، او است امام قائم به حق كه خدا زمین را پس از مردگى به او زنده سازد و دین را به او ظاهر و بر هر دین پیروز گرداند اگر چه مشركان كراهت داشته باشند، براى او غیبتى است كه جمعى در آن از دین مرتد و بیگانه شوند و دیگران بر دین خود ثابت مانده و اذیت شوند؛ به آنها گفته شود: چه زمان این وعده انجام شود ( چه وقت قائم قیام كند) اگر راست گویانید؟ آگاه باش كه صبر كننده در عصر غیبت او بر اذیت و تكذیب، مانند جهاد كننده با شمشیر در پیش روى پیغمبر خدا است(81)

آماده شدن اوضاع جهان

یكى از مصالح غیبت، انتظار كمال استعداد بشر آمادگى فكرى او براى ظهور آن حضرت است زیرا روش و سیره آن حضرت مبنى بر رعایت امو ظاهرى و حكم به ظواهر نیست بلكه مبنى بر رعایت حقایق و حكم به واقعیات و ترك تقیه و مسامحه نكردن در امور دینى و احقاق حقوق و رد مظالم و بر قرارى عدالت واقعى و اجراى تمام احكام اسلامى است.

آنچه را كه دشمنان اسلام و مخالفان اصلاحات و سیاستمداران ریاست طلب سازمان داده‏اند، باطل و خراب مى‏كند و آنچه را كه از احكام اسلام متروك و ضایع كرده‏اند، همه را اجراء و زنده مى‏سازد و اسلامى را كه جدش پیغمبر اعظم(ع) آورده و در اثر مظالم صاحبان نفوذ و زمامداران خود سر و دنیا طلبان، مهجور و از رسمیت افتاده، از نور رسمیت جهانى مى‏دهد و خلق را به همان دعوت اسلام و قرآن باز مى‏گرداند. از عمال و صاحب منصبان و متصیان و مصادر امور مردم به شدت مؤاخذه مى‏نماید و با اهل معصیت و ستم هیچگونه سازشى و مداهنه‏اى ننماید و حكومت جهانى اسلام را تشكیل دهد.

معلوم است كه انجام این برنامه و این انقلاب همه جانبه محتاج به ترقى بشر در ناحیه علوم و معارف و فكر و اخلاق و آمادگى جامعه براى پذیرش و استقبال از این نهضت و لیاقت زمامدارى آن رهبر عظیم الشأن مى‏باشد. باید اصحاب خاص كه در یارى آن حضرت ثابت قدم و در معرفت و بصیرت كامل باشند، به عدد معین در احادیث پیدا شوند و مزاج جهان آمده چنان ظهورى بشود و جامعه بشر و ملتها بفهمند كه هیئت‏هاى حاكم در رژیمهاى گوناگون از عهده اداره امور بر نمى‏آیند، و كتب‏هاى سیاسى و اقتصادى مختلف دردى را درمان نمى‏كنند و اجتماعات و كنفرانس‏ها و سازمانهاى بین المللى و طرحها و كوششهاى آنها به عنوان حفظ حقوق بشر نقشى را ایفا نخواهند كرد و در اصلاحات از تمام این طرحها كه امروز و فردا مطرح مى‏شود مأیوس شوند و فساد و طغیان شهوات و ظلم و ستم همه را در رنج و فشار گذارد همانطور كه در روایات است بى عفتى و فحشاء بقدرى رواج پیدا كند كه در كنار خیابانها و ملا عام رن و مرد علناً مانند حیوانات از ارتكاب آن شرم نكنند و حیا آنها از میان برود.

چنانچه مى‏بینیم طرحهائى كه داده مى‏شود و پى ریزى هائى كه مى‏كنند، در مسیر مخالف تمدن واقعى و مروج ظلم و فساد و سبب اضطراب و نگرانى وعقده‏هاى روحى و ارتداد و ارتجاع است و بیشتر به تأمین جنبه‏هاى حیوانى و جسمى توجه مى‏شود و به جنبه‏هاى انسانى و روحى اعتنا ندارند.

وقتى اوضاع و احوال اینگونه شد و از تمدن ( منهاى انسانیت) كنونى همه بستوه آمدند و تاریكى جهان را فرا گرفت ظهور یك رجل الهى و پرتو عنایات غیبى با حسن استقبال مواجه مى‏شود و تاریكى‏ها از هم شكافته و به تشنگان جام حقیقت و عدالت، آب زلال معرفت و سعادت مى‏دهد و در كالبد این بشر دل مرده، روح نو مى‏دمد كه‏

«اعلموا ان الله یحیى الارض بعد موتها»(82)

«بدانید كه خداوند زمین را بعد از مردن، زنده مى‏گرداند».

در این شرایط، پذیرش جامعه از نداى روحانى یك منادى آسمانى بى‏نظیر خواهد بود زیرا در شدت تاریكى درخشندگى نور ظاهرتر و ارج و اثر آن آشكارتر است.

ولى اگر شرایط و اوضاع و احوال مساعد نباشد و تأخیرى كه در ظهور آن حضرت، حكمت الهى اقتضاى آن را دارد واقع نشود نتایج و فوایدى كه از این ظهور منظور است حاصل نمى‏گردد.

پس باید این ظهور تا وقت معلوم به تأخیر افتد و در هنگامى كه شرایط آن حاصل و حكمت الهى مقتضى شد و منادى آسمانى آن را اعلام كرد، انجام شود و كسى از وقت آن اطلاع ندارد و هر كس، وقتى براى آن معین كند، دروغ گفته است.

از حضرت صادق(ع) روایت است كه فرمود: از براى ظهور، وقتى نیست براى آنكه مانند روز قیامت علم آن در نزد خدا است، تا اینكه فرمود: براى ظهور مهدى ماكسى وقتى معین نكند، مگر آن كس كه خود را شریك در علم خدا بداند و مدعى باشد كه خدا او را بر سر خودش آگاه كرده است.(83)

پیدایش مؤمنان از پشت كفار

چنانچه در اخبار و احادیث است خداوند نطفه‏هاى بسیارى از مؤمنان را در اصلاب كفار به ودیعه گذارده و این ودایع باید ظاهر شود و پیش از ظهور این ودایع، قیام امام با شمشیر و قتل كفار و رفع جزیه، عملى نخواهد شد زیرا مانع از خروج این ودایع مى‏شود.

آیا كسى پیش بینى مى‏كرد از صلب حجاج خوانخوار ستمكار كه در بین دشمنان اهل بیت مانند او در شرارت كم یافت شده، مردى چون حسین بن احمد بن الحجاج معروف به ابن الحجاج شاعر و سخنور معروف شیعه و دوستدار خاندان رسالت(ع) پیدا شود كه آن قصائد غرا و اشعار شیوا در مدح ومناقب على(ع) و اهل بیت آن حضرت و در نكوهش و سرزنش دشمنان آنها بگوید و مذهب شیعه را ترویج نماید؟

كه از جمله قصائد او قصیده معروفى است كه مطلع آن این شعر است.

یا صاحب القبة البیضاء على النجف‏

من زار قبرك و استضفى لدیه شفى(84)

آیا كسى گمان مى‏كرد از فرزندان سندى بن شاهك، قاتل حضرت بن جعفر(ع) یكى از مشاهیر شعرا و ستارگان جهان ابد ( كشاجم) پیدا شود كه تحت تأثیر جلوه حقیقت و ولایت على(ع) و خاندانش عمرش را به مدیحه سرائى و نشر فضایل اهل بیت به پایان رساند.

پس این موضوع خروج نطفه‏هاى مؤمنان از اصلاب كفار، موضوع مهمى است كه ظهور نباید مانع از آن شود و باید ظهور در موقعى واقع شود كه در اصلاب كفار و دیعه‏اى بافى نمانده باشد، چنانچه در سرگذشت نوح پیامبر - على نبینا و آله و علیه السلام - قرآن مجید از سخن او در مقام دعا خبر داده: «ولایلدوا الا فاجرا كفارا»(85)

«و فرزندى هم جز بدكار و كافر از آنان به ظهور نمى‏رسد».

ظهور جهانى حضرت ولى عصر - عجل الله تعالى فرجه - نیز در چنین موقعیتى واقع مى‏شود.

و به همین معنى آیه شریفه:

«لو تزیلوا لعذبنا الذین كفروا منهم عذابا ألیماً»(86)

«اگر شما عناصر كفر و ایمان از یكدیگر جدا مى‏گشتید همانا آنان كه كافرند به عذاب دردناك معذب مى‏ساختیم».

در روایات متعددى كه در تفسیر برهان و صافى و بعضى تفاسیر دیگر و كتب حدیث روایت شده تفسیر گردیده است.

و مضمون آن رویات این است كه قائم(ع) هرگز ظاهر نشود تا ودایع خدا خارج شود، پس وقتى خارج شد، دشمنى خدا بر هركس ظاهر شود آنها را به قتل رساند.

كلام محقق طوسى

فیلسوف شهیر شرق و افتخار فلاسفه و حكماى اسلام خواجه نصیر الدین طوسى در رساله فیلسوفانه و محققانه‏اى كه در امامت تألیف فرموده، فصلى كامل راجع به غیبت امام دوازدهم و طول مدت و رفع استبعاد آن مرقوم داشته است و در پایان آن راجع به «سبب غیبت» چنین فرموده است:

«و أما سبب غیبته فلا یجوز أن یكون من الله سبحانه و لا منه كما عرفت فیكون معى المكلفین، و هو الخوف الغالب و عدم التمكین و الظهوریجب عندزوال السبب»(87)

«اما سبب غیبت امام دوازدهم، پس جایز نیست كه از جانب خداى سبحان و یا از جانب خود آن حضرت باشد؛ بلكه - همانگونه كه شناختى، - از مردم و مكلفین است و آن خوف غالب و تمكین نداشتن مردم از امام است و هر موقع این سبب زایل شود یعنى مردم تمكین و اطلاعت از امام نمایند ظهور واجب مى‏شود».

چنانچه دقت و ملاحظه شود كلام این استاد بزرگ كه در روشنائى عقل و حكمت این موضع را بررسى و مورد تحلیل قرار داده، مؤید بعضى وجوهى است كه در مقالات پیش بطور مفصل شرح دادیم و آن بیم از قتل و تمكین نكردن مردم است و اگر این سبب بر طرف شود، آن حضرت ظاهر مى‏شود پس سزاوار نیست بندگان با آنكه سبب غیبت خود آنها هستند اشكال و ایراد نمایند. مع ذلك چنانچه آنها رفع سبب نكنند اراده خدا بر آن تعلق گرفته كه در زمان مقتضى او را به قهر و غلبه تمكین دهد وعده‏اى را كه در قرآن شریف در آیه كریمه:

«وعد الله الذین آمنوا منكم وعملوا الصالحات لیستخلفنهم فى الارض كما استخلف الذین من قبلهم و لیمكنن لهم دینهم الذى ارتضى لهم و لیبدلنهم من بعد خوفهم أمناً»(88)

خدا به كسانى كه از شما بندگان ایمان آورده و نیكو كار گردد وعده فرموده كه در زمین خلافت دهد چنانكه امت‏هاى صالح پیرامون گذشته، جانشین پیشینیان خود شدند و علاوه بر خلافت، دین پسنیدیده آنان را بر همه ادیان تمكین و تسلط عطا كند و به همه مؤمنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان ایمنى كامل دهد.

به مؤمنین داده انجاز فرماید و آن حضرت ظاهر و آشكار شود و اگر یك روز از دنیا باقى نمانده باشد آنقدر آن روز را طوفلانى سازد تا مهدى(ع) ظاهر شود و زمین را پر از عدل و داد كند پس از آنكه پر از ظلم و جور شده باشد.

علت تولد امام مهدى (عج) قرنها قبل از ظهور چه بوده و فایده امام غایب چیست؟

سوال: مصلحت اینكه امام قرنها پیش از ظهور تولد یافته و پس از عمرى طولانى ظاهر مى‏شود چیست؟

مگر خدا قدرت ندارد كه مثلاً چهل سال پیش از ظهور كسى را كه صالح و شایسته این مقام باشد بیافریند؟

و فایده اینكه آن حضرت صدها سال قبل از موعد قیام و ظهورش خلق شده چیست؟ و بالاخره فایده و جود امام ناپیدا و غائب چیست و آیا وجود و عدم او برابر نیست؟

پاسخ: این سؤال غیر از سؤال از فلسفه غیبت چیز دیگرى نیست و پاسخ آن همان است كه در مقالات گذشته گفته شد مع ذلك بالخصوص در اینجا هم چند پاسخ به این سؤال مى‏دهیم.

پاسخ نخست: فایده وجود امام، منحصر به ظهور و قیام او در آخر الزمان و اینكه ظاهراً هم در كارها تصرف و دخالت داشته باشد نیست بلكه یكى از فوائد وجود امام، امان خلق از فنا و زوال به اذن خدا و همچنین بقاى شرع و حفظ حجتها و بینات خدا است چنانچه اخبار معتبر و بعضى احادیث مشهور ائمه اثنا عشر و احادیث دیگر كه از طرق اهل سنت و شیعه روایت شده بر آن دلالت دارد و همجنین احادیث بسیارى كه دلالت دارند بر آنكه زمین هیچگاه خالى از حجت نمى‏شود. از جمله از حضرت امیر المؤمنین(ع) روایت است كه فرموده:

«اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم لله بحجة اما ظاهراً مشهوراً أو خایفاً مغموراً لئلا تبطل حجج الله و بیناته»(89)

«خدایا، آرى خالى نماند زمین از كسى كه قائم باشد از براى خدا به حجت یا ظاهر و آشكار یا بیمناك و پنهان تا حجتها خدا و بینات او از میان نرود».

مثل امام در این جهان، مثل قلب است نسبت به جسد انسان و مانند روح كه به امر خدا سبب ارتباط اعضاء و جوارح با یكدیگر است و بقاى جسد وابسته به تعلق و تصرف او است و ولىّ و انسان كامل كه همان شخص امام است نیز به اذن الله تعالى نسبت به سایر مخلوقات، صاحب چنین رتبه و منزلت است.

و فایده دیگر این است كه چناچه از اخبار هم استفاده مى‏شود. وجود مؤمن در بین مردم منشأ خیرات و بركات و سبب نزول رحمت و جلب عنایات خاص و دفع كثیرى از بلیات است پس وقتى مؤمن وجودش این فوائد و بركات را داشته بادش، معلوم است كه وجود امام و ولى الله اعظم فوائد و بركاتش بسیار عظیم و با اهمیت است و به عبارت دیگر امام و حجت و اسطه اخذ و ایصال فیوض و بركاتى است كه دیگران استعداد و لیاقت آنكه مستقیماً آن بركات و افاضات را تلقى و اخذ نمایند ندارند لذا وجود و عمر طولانى و ولادت آن حضرت در قرنهاپیش یك مصلحتش همین است كه فیوض ربانى در این مدت از عباد قطع نشود و خلق الله از بركاتى كه بر اصل وجود امام مترتب است محروم نگردند.

پاسخ دوم: این است كه مسؤول دخالت نكردن و تصرف ننمودن امام در امور مردم، خود مردم هستند كه حاضر به قبول رهبرى آن حضرت نیستند و مخالفت مى‏ورزند. چنانچه با نیاكان كرامش مخالفت كردند و از آن بزرگواران اطاعت ننمودند و اگر مردم حاضر به اطاعت و فرمانبرى بودند، آن حضرت ظاهر مى‏شد و در این جهت فرقى بین امام حاضر و غائب نیست و محقق طوسى در تجرید همین جواب را فرموده است:

«وجوده لطف و تصرفه لطف آخر و عدمه منا»(90)

«اصل وجود امام، لطف ( مقرب به طاعت و نزدیك كننده به مصالح و مبعد از معاصى و دور كنند از مفاسد) است و تصرف او لطف دیگر است و تصرف نكردن او، از جانب ما است».

حاصل آنكه وجود امام لطف و اتمام حجت بر عباد است و اگر در این مدت طولانى قطع رشته و لایت و هدایت شود مردم را بر خدا حجت خواهد بود.

خدا به مقتضاى صفات كمالى مانند رحمانیت و رحیمیت و منعمیت و ربوبیت، نعمت تربیت و هدایت بندگان را به وسطه خلق و نصب امام بر بندگان به مدلول آیه شریفه:

«الیوم أكملت لكم دینكم»(91)

اكمال و اتمام مى‏فرماید و اگر مردم از این نعمت منتفع نشوند و مانع از اشراق شمس هدایت امام گردیدند به وجود و تعیین امام كسى حق اعتراض ندارد، چنانچه اگر از بسیارى از نعمتها مردم استفاده نكنند و مانع از ظهور منافع آنها شوند و بلكه سوء استفاده كنند، این رفتار مردم سبب اشكال به اصل آفرینش آن نعمتها نمى‏شود و كسى نباید بگوید چون مردم انتفاع نمى‏برند، چه فایده دارد و وجود و عدم آنها على السوا است بلكه در اینجا باید بگویند: چرا با اینكه خداوند فیاض فیض بخشى نموده و نعمتها را در دسترس مردم گذارده از این نعمت‏ها انتفاع نمى‏برند و چرا كفران نعمت مى‏نمایند؟

پاسخ سوم: این است كه ما قطع نداریم كه آن حضرت از جمیع اولیاء و دوستان خود پنهان باشد و در امورى كه مصلحت باشد به توسط آنها و تأیید و ارشاد دخالت ننماید.

پاسخ چهارم: آنچه مسلم است این است كه در عصر غیبت، آن حضرت از نظرها پنهان است و این به آن معنى نیست كه مردم نیز از آن حضرت پنهان مى‏باشند بلكه چنانچه از بعضى اخبار استفاده مى‏شود آن حضرت در ایام حج حاضر مى‏شود و حج به جا مى‏آورد و اجداد گرامش را زیارت مى‏كند و با مردم مصاحب و در مجالس حاضر مى‏شود و از بیچارگان فریاد رسى مى‏نماید و بیماران را عیادت مى‏فرماید و بساكه شخصاً در قضاى حوائج آنان سعى فرماید.

پاسخ پنجم: این است كه، بر امام واجب نیست كه شخصاً و بدون واسطه در امور دخالت نموده و راتق باشد، بلكه مى‏تواند دیگران را به نحو خصوص یا به عنوان عموم از جانب خود بگمارد همانطور كه امیر المؤمنین و ائمه(ع) از طرف خود در شهرهائى كه حاضر نبودند، دیگران را منصوب مى‏فرمودند، امام هم در زمان غیبت صغرى كسانى را به مقام نیابت خاصه نصب فرموده بود و در غیبت كبرى بطور عموم فقهاء و علماى عادل را كه دانا با احكام هستند، براى قضاى فصل خصومات و اجراى سیاسات و حفظ و نظر در مصالح عالى اسلامى نصب و تعیین كرده كه مرجع امور خلق باشند پس ایشان در عصر غیبت به نیابت از آن حضرت بر حسب ظاهر عهده دار حفظ شریعت و به شرحى كه در كتابهاى فقه مذكور است داراى ولایت مى‏باشند.

پاسخ ششم: اصل وجود امام موجب دلگرمى و قوت روح بندگان خدا و كسانى كه سالك سبیل هدایت هستند مى‏باشد و به عبارت دیگر یك نقطه اتكاء براى سالكان سبیل الله است كه اگر چه خدا نقطه اتكاى همه است و همه به خدا اتكال و اعتماد دارند ولى وجود پیغمبر در جنگها و غزوات باعث یك دلگرمى و قوت قلب خاص براى مجاهدین اسلام بود و با نبودن ایشان تفاوت بسیار داشت كه حتى شخصیتى مثل حضرت امیر المؤمنین(ع) فرمود:

«كنا اذا احمرّ البأس و اتقینا برسول الله(ص) فلم یكن أحد منا أقبر الى العدومنه»(92).

«ما هرگاه آتش جنگ سرخ مى‏شد ( جنگ شدت مى‏یافت) به رسول خدا(ص) پناه مى‏بردیم تا آن حضرت پیشاپیش همگان جهاد مى‏كرد احدى از ما از او به دشمن نزدیك‏تر نبود».

خود این موضوع كه امام حى و زنده داریم و ملجأ و پناهگاه و حافظ شریعت است، موجب قوت قلب و استحكام روح و مانع از تسلط یأس و نومیدى بر سالكان و مجاهدان است و همواره از او مدد مى‏گیرند و همت مى‏طلبند و این مسأله از نظر علم النفس بسیار اساسى و مهم است.

در مثل مناقشه نیست. معروف است كه نادر شاه افشار در جنگ مورچه خوار سربازى را دید كه دلاورانه جنگ مى‏كند و سپاه دشمن را به هم مى‏زند نادر تعجب كرد، به او گفت: در هنگام حمله افغانیها تو كجا بودى؟ گفت: من بودم ولى تو نبودى.

پس وجود امام از جهت قدرت روح و قوت قلب و پناهگاه روانى و نقطه اتكاى مؤمنان، لازم و واجب است و این یك فایده بزرگى است كه براى آن هم نصب امام حتماً و قطعاً و عقلاً و شرعاً لازم است.

پی نوشت ها :
68) مجله «المختار من ریدر زدایجست»، ص 37، نوامبر 1959.

69) مجله «المختار من ریدر زدایجست»، ص 113، اكتبر 1959.

70) سوره لقمان، آیه 27.

71) سوره كهف، آیه 109.

72) حق الیقین شبر، ج 1 ص 46. ترجمه این حدیث قبلا گذشت.

73) منتخب الاثر نگارنده، باب 28، فصل 2،ح 1.

74) سوره قصص، آیه 7.

75) سوره شعرا، آیه 21.

76) مراجعه شود به كتاب منتخب الاثر تألیف نگارنده، فصل 2، باب 28 و 47.

77) منتخب الاثر، فصل 1، باب 8، ح 4.

78) كمال الدین، چ 2، ص 16، ح 34، ب 34 و منتخب الاثر تألیف نگارنده، فصل 2، ب 27، حدیث 10.

79) كمال الدین، ج 2، ب 34، ص 15، ح 31.

80) كمال الدین، ج 1 ب 26، ص 404 و 405، ح 7.

81) كمال الدین، ج 1، ب 30، ص 434، ح 3. مخفى نماند كه اخبار راجع به شدت این امتحان بسیار است. مراجعه شود به «غیبت نعمانى» و «غیبت» شیخ و «كمال الدین» صدوق - رضوان الله علیهم - و منتخب الاثر .

82) سوره حدید، آیه 17.

83) اثبات الهداة، جلد 7، فصل 55، ب 32، ص 156، ح 40.

84) اى صاحب قبه درخشان برمكان بلند، هر كس قبر تو را زیارت كرد و به آن طلب شفا نمود شفا یافت.

85) سوره نوح، آیه 27.

86) سوره نوح، ایه 25.

87) این رساله در سال 1335 شمسى در تهران طبع شده و این جمله در فصل سوم ص 25، آن نقل گردید.

88) سوره نور، آیه 57.

89) نهج البلاغه صبحى الصالح، ص 497، كلام 147.

90) تجرید الاعتقاد، مبحث امامت.

91) سوره مائده، آیه 3.

92) نهج البلاعه، ص 214، نهمین كلام از كلمات غریبه امام(ع).

منبع : امامت و مهدویت ، جلد 3